Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӧзӱмниҥ ууламјыларын чокымдаачы ла тӧзӧӧчи

06.10.2017

Туулу Алтайда экономиканыҥ службазы тӧзӧлгӧни ВЦИК-тыҥ 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде ойрот албатыныҥ автономный облазын тӧзӧӧри керегинде чыгарган Декредиле колбулу. Областьты ол тушта Ойрот облревком башкарган. Оныҥ 1922 јылдыҥ куран айыныҥ 15-чи кӱнинде ӧткӧн ӱчинчи јуунында «ЭКОСО (экономический совещание) тӧзӧӧри керегинде» сурак кӧрӱлген. Jӧп јарадылган: «…ОблЭКОСО-ны ээжи аайынча тӧзӧӧр». Экономический совещение бир айда эки катап јуундажатан, анда тергеениҥ граждан јуунаҥ улам јайрадылган ээлемдерин тӧзӧӧри аайынча курч сурактар шӱӱжилип кӧрӱлетен.

Областьтыҥ экономиказын башкарар јаантайын иштеер баштапкы орган плановый комиссия болгон. Оныҥ «конструированиези» керегинде суракты облревком 1922 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 5-чи кӱнинде шӱӱжип кӧргӧн. Комиссияныҥ составына Подгорнов (председатель), Зуев (ревкомныҥ составындагы облфинбӧлӱкти башкарган) ле Берзин кийдирилген. Комиссияныҥ эки турчызы ӧскӧ јердӧӧн јӱре бергениле колбой, ӱлӱрген айдыҥ 25-чи кӱнинде оныҥ составына Попов ло Данилов (председатель) тудулган. Плановый комиссияныҥ чике башкартузында статистиканыҥ органдары болгон, ол тоодо волостьтордогы земскойлоры.

20-чи јылдарда јаҥныҥ јаҥы органдарыныҥ алдында областьтыҥ ээлемдерин орныктырары јанынаҥ сӱрекей каруулу иш-амадулар турган. Ол тушта кооперацияга јаан ајару эдилген. Оныҥ да учун плановый комиссия тӧзӧлгӧн лӧ кӱнде «кооперацияныҥ интегрированиезиниҥ техникалык планын тургузар ла оны ЭКОСО јӧптӧӧрине кыска ӧйдиҥ туркунына белетеп кӧргӱзер» деген баштапкы јакылта эдилген, экинчизи—«јарымка ачары ла Улалуда садуныҥ кӱндерин јӧптӧӧри керегинде суракты неделе туркунына белетеп салар керек».

Ол ӧйдӧги јербойындагы плановый органдардыҥ тӧс амадузы областьтыҥ албаты-ээлеминиҥ ӧзӱмине јарамыкту экономикалык айалгалар тӧзӧӧриле, кӧбизи кӧчкӱн ле јарымдай кӧчкӱн јӱрӱм јӱрген ӧс калыктыҥ јарымдай натуральный ээлеминиҥ эволюциязында айалгаларды јартаарыла колбулу болгон. Плановый комиссия бюджетти јербойындагы каландардыҥ ла јуунты акчалардыҥ чодыла тӧзӧӧринде, эл-јонныҥ ла мал-аштыҥ тооалыштарында, кооперативтерди, артельдерди, кустарный промышленный предприятиелерди шиҥдеп кӧрӧринде турушкан.

Ээлемдик строительствоныҥ кандый да чокым тӱӱкилик айалгаларынаҥ камаанду ла олорло колбулу иш-амадулардыҥ шылтузында экономикалык органдардыҥ ижиниҥ бӱдӱмдери ле эп-аргалары, олордыҥ структуразы ла штаттары кубулып туратан. Jербойыныҥ бюджединиҥ акча-манадыла јеткилделип турган плановый органдардыҥ бастыра системазы 1931 јылдыҥ чаган айында РСФСР-дыҥ Госбанкыныҥ госбюджетный системазына кӧчӱрилген. Баш специалисттер экономисттер—билим ишчилер деп адалган. Аймакисполкомдордыҥ бергениле, аймактардыҥ экономисттерин областьтыҥ плановый комиссиязы кӧстӧп баштаган, олор плановый комиссияныҥ штадына кирип туратан. Бу структура 50-чи јылдардыҥ учына јетире кубулта јокко јуук иштеген.
1988 јылдыҥ јаҥар айында облисполкомныҥ плановый комиссиязы планово-экономический башкарту деп кубултылган, соҥында ол экономика аайынча государственный комитеттиҥ статузын алган. Бӱдӱреечи јаҥныҥ планово-экономикалык органдарыныҥ иш јанынаҥ ууламјылары текшилей кубулган. Келер ӧйдиҥ экономикалык учурлу сурактарыныҥ кӧбизи азыйда партийный комитеттерде аайлаштырылып туратан, плановый комиссиялардыҥ учуры олорды бӱдӱрерин шиҥжӱде тударыла, ишти тӧзӧӧриле колбулу болгон болзо, јаҥныҥ органдарыныҥ чыдуларын келиштирте бӧлӱгениле колбой, бастыра планово-экономикалык иш экономиканыҥ службаларына молјолгон.

Jаҥы иш-амадуларга тӧзӧлгӧлӧнип, ишчилердиҥ штады кӧптӧдилген, бӧлӱктерде јаҥыртулар ӧткӱрилген. 1997 јылдыҥ кочкор айында комитет Алтай Республиканыҥ экономика аайынча министерствозы деп кубултылган (экономика аайынча баштапкы министрге Григорий Барзынович Чекурашев кӧстӧлгӧн), 2002 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм, саду ла аргачылык аайынча министерствозы деп адалган, 2006 јылдаҥ ала—Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле инвестициялар аайынча министерствозы, 2015 јылдаҥ ала—Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министерствозы.

Ӧткӧн јылдардыҥ туркунына экономиканыҥ органыныҥ статузы кандый да болгон болзо, оныҥ чыду-молјулары канайып та кубулып турза, ол бӱдӱреечи јаҥныҥ тӧс структурный бӧлӱктериниҥ бирӱзи болуп арткан. Ол республиканыҥ јонјӱрӱм-экономикалык политиказын белетеерин ле јӱрӱмде бӱдӱрерин, экономиканыҥ ӧзӱминиҥ ууламјыларын ла оны аайлаштырарыныҥ эп-аргаларын чокымдаар орган болуп јат.

(«Алтай Республиканыҥ хронографы» деп бичиктеҥ)

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина