Алтайдын Чолмоны

Кӱски байрам—ар-бӱткенниҥ балдарына

17.10.2017

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрда ӱлӱрген айдыҥ 13-чи кӱнинде «Земля снежного барса» деген VII талалык экологиялык фестиваль кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти.

Ирбиске учурлалган байрам текши Россияда ӧдӱп јаткан Экологияныҥ јылына, онойдо ок Россияда байлу јерлердиҥ системазыныҥ 100 јылдыгына уткый ӧткӱрилди.
Бу байрам балдарды ар-бӱткенге, јерлик аҥ-кушка чебер болорына, олорды бойыныҥ кичӱ најылары деп тооп, баалап, корып јӱрерине таскадып ӱредет. Байрамныҥ туружаачылары Туулу Алтайдыҥ Кызыл бичигине кирген ӧзӱмдерле, тындуларла јууктада таныжып, олорго болушту, тузалу ӱлекер-проекттерди тургузат, јайаандык јакылталарды белетейт, темдектезе, берилген јакылта аайынча кереес эдимдерди, открыткаларды белетеер, чӧрчӧктӧр чӱмдеер ле оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу јайаан иштерди јилбиркеп бӱдӱрет. Эҥ артык деген иштер А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде ӧткӱрилетен кӧрӱде тургузылары темдектелет.
Онойдо ок бу јаан фестивальдыҥ база бир амадузы талада јуртап јаткан эл-јон ортодо тӧрӧл алтайында ас учурап ла јоголорго берген тындуларды ла ӧзӱмдерди, темдектезе, ирбисти, тооргыны, балобанды, арчынды ла оноҥ до ӧскӧ ӧзӱмдерди корып алары аайынча јартамалду ишти элбеде ӧткӱрери. Балдардыҥ эколого-биологиялык ууламјылу биригӱлериниҥ ижин јоголорго јууктаган тындуларды, ӧзӱмдерди корып алары јанынаҥ суракла тӧзӧмӧлдӱ иштеерин эрчимделтер. Школдор, балдар бу јаан ла тузалу иш аайынча бой-бойлоры ортодо јайаан колбулу иштеерин јӧмӧӧр, болужар.
Ирбистиҥ јер-алтайына учурлалган талалык байрамында Кан-Оозы, Улаган, Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы, Шабалин, Чой, Турачак, Майма аймактардыҥ, онойдо ок Горно-Алтайсктыҥ, В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ, республикан классический лицейдиҥ, Г. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернаттыҥ ӱренчиктери эрчимдӱ турушты.
Республикан экологиялык байрамды Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министерствозы, ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы, аҥ-кушты корыыры, тузаланары ла орныктырары аайынча комитеди белетеп ӧткӱрген. Байрамды белетееринде ле ӧткӱреринде онойдо ок балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ республикан тӧс јери, Алтайдагы государстволык ар-бӱткендик биосферный заповедник, Кадындагы государстволык ар-бӱткендик биосферный заповедник, Сайлугемдеги национальный парк, јерлик ар-бӱткенниҥ Бастырароссиялык фонды (WWF), Алтай Республиканыҥ аҥылу коруулдагы јерлериниҥ дирекциязы болужын јетиргендер.
«Ирбистиҥ јер-алтайы» деген јетинчи талалык экологиялык байрамныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы эл театрдыҥ эжигинде ӧтти. «Ирбис-поездти» аймактардаҥ келген, онойдо ок каланыҥ делегациялары изӱ колчабыжуларла, кожоҥло, кӱӱле, бије-ойынла бийик кеминде уткыды. Мында агалу-ийиндӱ ирбистиҥ, манулдыҥ јылу туштажузын балдар, байла, бачым ундыбас. Бу байрам ар-бӱткенниҥ, аҥ-куштыҥ чындык најыларына учурлалганы кӧдӱриҥиниҥ ачылтазынаҥ јарт болды. Кӱски кӱн де јылу, айас, чаҥкыр теҥери, эбире алтындый кебин кийген агаш—балдардыҥ байрамдык кӱӱн-табын кӧдӱрди.
Оныҥ кийнинеҥ эл театрдыҥ ичинде, фонтанды эбире, фойеде кӧп тоолу башка-башка ууламјылу мастер-класстар ӧтти. Кажы ла столдыҥ јанында кызычактар, уулчактар. Балдар ирбисти ӧҥдӱ будуктарла, карандаштарла јурап, ӧҥдӱ чаазындардаҥ бу санаалу, сӱрлӱ, јайымды сӱӱген ирбисти кезип, будуп јат. Мында ла ар-бӱткендик байрамныҥ јеҥӱчилдериниҥ ле призерлорыныҥ јураган јуруктарыныҥ, јайаан иштериниҥ кӧрӱзи. Эл библиотеканыҥ, эл музейдиҥ ишчилери јилбилӱ јайаан мастер-класстар ӧткӱрди. Солун викториналар да ӧткӱрилди, тапкырлар да болды. Кайыҥныҥ тозыла, таштарла, јеҥесле, саанакла, агаштыҥ будактарыла уулчактар, кызычактар јайым, меҥдебезинеҥ иштегендер. Алтай Республиканыҥ кайкамчылу, куулгазын кептӱ јерлериниҥ фотокӧрӱзи јаан да, јаш та улусты соныркатты. Алтай телекейде кайкамчылу јерлердиҥ бирӱзи деген сӧсти бу кӧрӱ база катап јарт кереледи. Фотојуруктардыҥ авторлоры Барнаулдыҥ, Новосибирсктиҥ, Омсктыҥ ла оноҥ до ӧскӧ јерлердиҥ улузы. Балдарга ар-бӱткенниҥ улу ла кеен јаражын кӧрӧргӧ, онойдо ок бойлорыныҥ ич-телекейиниҥ байлыгын, кичӱ најыларына сӱӱжин, јылузын сыйлаарга јарамыкту айалга болды.
Оноҥ ары «Ирбистиҥ јер-алтайы» деген экологиялык фестивальдыҥ калганчы бӧлӱги база кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти. Мында ӧткӧн кӧрӱ-маргаандардыҥ турулталары аайынча јеҥӱчилдер кайралдатты. Сӱреен јараш гала-концерт болды.
Эл театрдыҥ јаан залында јуулган туружаачыларды, айылчыларды Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министри Александр Алисов, ӱредӱ ле билим аайынча министри Алексей Бондаренко, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ аграрный политика, ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитединиҥ председатели Василий Манышев ле оноҥ до ӧскӧлӧри уткыдылар.
Александр Алисов фестивальдыҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ Башчызыныҥ адынаҥ уткып тура, фестиваль јылдаҥ јылга тебӱ алынып, оныҥ туружаачыларыныҥ тоозы кӧптӧп јатканын темдектеди.
«Бистиҥ ороон кеминде алза, ирбис Алтайда јӱрет, оныҥ тӧрӧли бистиҥ талабыс. Айдарда, јаш ӱйеге мындый учурлу, тузалу керекте эрчимдӱ туружып турганы учун јаан быйан. Туулу Алтай Россияныҥ сӱреен јараш ла байлык толыгы болуп јат. Бу байлыкты, јарашты корып, чеберлеп алары ӧзӱп јаткан ӱйениҥ агару кереги—деп, А. Алисов уткуулду сӧзинде айтты. —Быјылгы јылда текши ороондо Эколгияныҥ јылы, заповедный системаныҥ 100 јылдыгы темдектелет. Куучын-эрмек јаҥыс та ирбисти корыыры керегинде эмес, је ончо тындуларды, ӧзӱмдерди чеберлеп, корыыры керегинде ӧдӧт. Быјыл бис Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигин такып кепке базып чыгарадыс. Бичикке тындулардыҥ, ӧзӱмдердиҥ байлык телекейи кирет. Бу јуукта Алтай Республиканыҥ Башчызы Александр Бердников Татарстанныҥ Президенти Рустам Миннихановло туштажып, эки тергее ортодо ӧдӧтӧн иш јанынаҥ эрмек-куучын ӧткӱрген. Олордыҥ айтканыла, эки тергее ирбисти корып ла чеберлеп алары јанынаҥ ӱлекерле ӧмӧ-јӧмӧ иштеер».
Александр Алисовтыҥ айтканыла, ар-бӱткенди, тындуларды корып алары окылу јаҥныҥ јербойындагы эл-јонныҥ болужыла бӱдӱретен текши иш болуп јат.
Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ комитединиҥ председатели Василий Манышев парламенттиҥ адынаҥ байрамныҥ туружаачыларын уткыды. Бу фестиваль тоозыла алза, тогузынчы болуп јат. Баштапкы фестиваль 2010 јылда Кош-Агашта «Тымыктыҥ јери—¯кек» парктыҥ јеринде ӧткӧн. Бӱгӱнги байрам 7-чи, нениҥ учун дезе ол 2011 јылдаҥ ала республикан чыду алган.
«Алтайдыҥ байлык аҥ-кужына, ӧзӱмдерине ајару, килемји керек. Бӱгӱнги кӱнде бис ирбиске кандый болушты, кичеемелди эдип јадыс, шак ондый ок болуш, ајару текши байлыкка керектӱ.
²ткӧн тогус јылдыҥ туркунына бу каруулу, тузалу иште турушкан балдар школдогы ӱредӱзин тӱгезип, бӱгӱнги кӱнде башка-башка вузтарда ӱренет. Олор до, слер де, ар-бӱткенниҥ чындык најылары, бу ишти улалтарыгар деп иженедим. Слердеҥ ороонныҥ келер ӧйи чике камаанду»—деп, Василий Карманчинович айтты.
«Ирбистиҥ јер-алтайы» деген талалык фестивальдыҥ уч-турулталары аайынча 50-неҥ ажыра јеҥӱчилдер, призерлор беш ууламјы аайынча кайралдатты. Окылу жюри балдардыҥ 173 јайаан ижин кӧргӧн, баалаган. «Эҥ артык јурук», «Эҥ артык сувенир», «Уткуулду открыткалар», «Чӧрчӧк» лӧ бежинчизи јаҥы «Jер-алтайда јуртап јаткандардыҥ экологиялык кодекси» деп ууламјыларла јеҥӱчилдерди, призерлорды дипломдорло, кереес сыйларла Александр Алисов, Алексей Бондаренко, Айдар Ойношев, Елена Дадочкина, Валентина Семенченко, Татьяна Иваницкая кайралдады.
Jетинчи республикан фестивальдыҥ кӧчӱп јӱрер кубогы такып ойто Кош-Агаш аймакка табыштырылды. Былтыргы фестивальда бу кубокло Кош-Агаш аймак кайралдаткан болгон. Айдарда, кубок быјыл да јолду ээлеринде артты. Оны АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министриниҥ ордынчызы Евгений Мунатов табыштырды. Алтай Республикадаҥ јозок алып, бу байрам Тывада ӧткӱрилет. Мындый ок байрам быјыл баштапкы катап Бурятияда ӧтти. Кӱчӱрген айдыҥ 23-чи кӱнинде Ирбистиҥ калыктар ортодогы кӱни ӧткӱрилерге темдектелет. Шак бу кӱнде «Ирбистиҥ јер-алтайы» деген байрам Монголияда Улангоом калада ӧдӧт. Алтай Республикада ӧзӱп јаткан јаш ӱйе тӧрӧл јерин, ар-бӱткенин, аҥ-кужын кичееп, корып чеберлеери јанынаҥ эрчимдӱ иштеп јатканы оморкодулу.

К. ПИЯНТИНОВА