Алтайдын Чолмоны

Кадын салаазынаҥ, Кыҥыраар јурттаҥ

17.10.2017

Кӱлер Эзендикович Тепуков 1952 јылдыҥ сыгын айыныҥ 28-чи кӱнинде Алтайдыҥ эҥ изӱ толыгында—Кадынныҥ оҥ јарадында турган Салјар деп кичинек јуртта ак-јарыкка туулган. Чыдаган јери—Кадынныҥ сол јанында чӧйилген Кыҥыраар јурт. Эмди бис оны Кичинек-Jаламан дежедис.

Бу јурт керегинде педагогикалык билимниҥ кандидады Н. Б. Тайборина мынайда бичиген эди: «Jаламан ичи—сӱреен бай алтай. Алдында Кыҥыраардыҥ јалаҥдарында аҥканын ашкан алтын мажакту ашла кожо тестек-тестек арбузтар ӧзӧтӧн. А садтарында¾ Анда не јок деер! Кызыл аламалар ла кӱреҥ грушалар, јулугы сызылган сливалар ла вишнялар. Маала ажы кайда!.. Мындый аҥылу јерлер Алтайыста кӧп. Алтайдыҥ аҥ-кужы, агаш-тажы керегинде Кӱлер Эзендикович каткымчылу ӱлгерлер, јилбилӱ куучындар, табышкактар чӱмдейт. Оныҥ бичигенин кычырып, балдар соот ӧйин тузалу ла јилбилӱ ӧткӱрет¾ Укаалу, таскадулу ла ӱредӱлӱ ӱлгерлери балдарды сананарга, тӱп-шӱӱлте эдерге ӱредет. Сӱӱнчилӱ ӱлгерлери—булгалыштар, тооломоштор, чӧрчӧктӧр, табышкактар—балдардыҥ тилин темиктирер таскадулу, сӧслӧ ойноор ийделӱ. Бу чӱмдемелдердиҥ учурын ајарганда, оны Кӱлер Эзендиковичтиҥ акту бойыныҥ педагогиказы деп айтсабыс, јастыра болбос».
Алтай алып баатыр Оҥдойдыҥ орто ӱредӱлӱ школын божодоло, 1971 јылда Москвадагы А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтка ӱренерге кирген.
Ол «Солоҥы» журнал тӧзӧлгӧн кӱннеҥ ала бӱгӱнге јетире оныҥ баш редакторы болуп иштейт.
Кӱлер Эзендикович—РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, РФ-тыҥ Бичиичилер бирлигиниҥ турчызы, балдарга учурлалган 15 бичиктиҥ авторы. Оныҥ ӱлгерлери школдыҥ учебниктерине, хрестоматияларга ла балдардыҥ садтарыныҥ пособиелерине кирген, кӱӱге салынып, балдардыҥ јарлу кожоҥдоры боло берген.
Алтай тилге телекейдиҥ албатыларыныҥ чӧрчӧктӧрин, телекейде ады-јолы јарлу бичиичилердиҥ ле поэттердиҥ чӱмдемелдерин мӧрлӱ кӧчӱрген. Олор, темдектезе, А. Боске, Б. Заходер, К. Чуковский, Л. Толстойдыҥ кыска куучындары («Филипок» деп јуунты, 2015 ј.), Г-Х. Андерсенниҥ чӧрчӧктӧри, Л. Кэрроллдыҥ «Кайкалдыҥ телекейинде Алисала болгон учуралдар» (2016 ј.). «Алисаныҥ» алтай тилге кӧчӱрилген бир бичиги эмди Лондонныҥ библиотеказында кӧмзӧлӧнӧт.
Бичиичи Кӱлер Тепуков литературада кеендикте јеткен једимдерин Г. И. Чорос- Гуркинниҥ адыла адалган Государстволык сыйдыҥ лауреады болгоны керелейт. Онойдо ок текши Россияда ӧткӧн Литератураныҥ јылында (2015 ј.) бу учурлу керекке учурлалган медальла кайралдаткан. Бу ӧдӱп јаткан јылда ийделӱ сӧстиҥ узы, кӧп тоолу кӧчӱрмелердиҥ ченемелдӱ кӧчӱреечизи балкар поэт Керим Отаровтыҥ ӱлгерлерин алтай тилге кӧчӱрип, ак-јарыкка јакшынак бичик эдип чыгарды. Солун ӱлгерлик јуунты «Jанып келген турналар» деп адалат.
Бичиичиниҥ баштаҥкайлу, јайаан ижиниҥ шылтузында сӱреен кӧп ӱлекерлер јолын алынган. Олордыҥ бирӱзи—алтай тилдиҥ, литератураныҥ, тӱӱкиниҥ, чӱм-јаҥдардыҥ телекейине јол ачар «azatpai.ru-Азатпай» деп интернет-сайт. Ол анайда ок алтаннаҥ ажыра башка-башка бичиктер чыгарган.
Алтай тилге кӧчӱрилген «Простоквашино», «Бӧрӱ ле Бозу», «Кыйамат Чычканак» деп мультиктерди јаан да улус, оок то балдар јилбиркеп кӧрӧт. Артур Сабинле кожо белетеген «Теертпек» деп мультик ле «²ҥдӧр» деген ролик балдарыска јаан сый болды.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ, онойдо ок «Башпарактыҥ» кычыраачыларын Кӱлер Тепуковтыҥ кичӱ најыларына учурлап чӱмдеген јап-јакшынак, су-алтай ӱлгерлериле таныштырадыс.

JАЙДЫ САНАНЫП
Кӱӱним алды капыста,
Анаҥ аскан јарма.
Келген болзо, ойто јай,
Барар эдим јаанама.
Талкандап урган чайынаҥ
Терлегенче ичерим.
Шулмус-кутус бозуны
Эҥирге јетире кӱдерим.
Арып-чылап аштазаҥ,
Ток суузын—чеген.
Талканга булгап јигежин,
Ох, кандый сӱреен!
Кату канпет јигенче,
Курут јизеҥ, артык.
Тижиҥ сениҥ оорыбас,
Ичиҥ сениҥ аштабас.
Келер јайга јетире
Чичке мойным чӧйилер.
Jаанамды эске алынып,
Албаданып ла ӱренер.

САБАРЛАР
Кичӱ Бӱбей, сени билбей,
Кайда бардыҥ биске кирбей.

Орто Мерген, келзеҥ тӱрген,
Ийдим сеге калас ӱрген.

Бажы-Кырлу, кечӱ кӱрлӱ,
Оноҥ кечсеҥ, болор мӧрлӱ.

Обо-Чечен, сеге чеген,
Курсак-тамак ончо белен.

Башпарак, Башпарак!
Ачынбагар, ой калак!
Тіргі чыгып, отургар,
Тіп сізигерди айдыгар.

КЕМ JАРАШ?

Кем јараш?
Кем ару?
Кӧбӧлӧк айдат:
— Мен јараш,
Jӱзим мениҥ
Ап-ару.
Колдорым мениҥ
Чип-чичке.
Канаттарымды кӧрӱгер,
Кандый јурук
Анда јок:
Кӧк, јажыл,
Сары чечектер,
Билдирер-билдирбес
Jараш чийӱлер—
Ончозы мениҥ
Канадымда јуралган.

– Jок!
Мен јараш,
Буттарым мениҥ
Узуннаҥ узун,
Кӧстӧрим мениҥ
Тегерик ле кара.
Кожоҥдоп ийгемде,
¯ним де јараш.
Иш тутпаган
Мениҥ колдорым
Кандый ару,
Кандый јараш—деп,
Аспан айтты.

Jаҥыс ла Адару
Унчукпай отурды.
Иштеген колдоры
Jаан ла кирлӱ.
Мӧттӧҥ јӱзи
Jаантайын чылбак.
Кӧрзӧҥ, најы,
Кем ару?
Кем јараш?

КАПШАЙ ЧЫДАП БАРАЙЫН

Эмеш чыдап алайын,
Кӧкчи болуп иштеерим.
Энеме ле јаанама
Jараш кийим кӧктӧӧрим.
²йим калас ӧткӱрбей,
Кӧктӧнӧдим мен.
Мени дезе оҥдобой,
Арбап турат энем.
Jаанама алган кофта
Jаан болуп каларда,
Кыскарта кестим јеҥдерин,
Шидеп салдым эдегин.
Арткан-калган ӧӧндӧрин
Анаар-мынаар этпедим.
Айсулу деген наадайга
Jараш чамча кӧктӧдим.
Jазап салган кофтаны
Jаанам кийбей таштады.
Иштеҥ энем келеле,
Меге берди арбышты:
—Кӧрзӧҥ мыныҥ јеҥдерин!
Кайдаҥ кезип сен салдыҥ?
Бирӱзи узун, бирӱзи кыска,
Кайран кофта ӱрелди.
Эмди бистиҥ айылда
Ийне-учук јажытта.
Андый да болзо, туйкайын
Кӧктӧнӧдим улайын.

АЙЫЛДЫҥ ИЖИ

Айылдыҥ ижин эдерге,
Бот, мында—шыра.
Бодоп-бодоп сен келзеҥ,
Болор ойто јастыра.
Кӧзиҥ де јумуп сананзаҥ,
Чыгып келбес каруузы.
Кемнеҥ болуш сураайын,
«Бош јок» дежер ончозы.
Курсак аскан энемнеҥ
Jууктап болуш суразаҥ,
Айдар меге капшай ла:
«Бойыҥ эмеш сананзаҥ».
Телевизор деп неме бар—
Адамныҥ јаҥыс сӱӱнчизи.
Чаптык эткен улуска
¯реле берер бӱдӱжи.
Jаанам айдар: «Ой, балам,
Андый неме ӱренбеем.
Чырмайып, уулым, сананзаҥ,
Улуска чаптык этпезеҥ».
Тоолоп, бодоп келгемде,
Муҥ тоолор кӧрӱнет.
Каруузынаҥ кӧргӧмдӧ,
Чын болгоны билдирбейт.

УЙА ЧАЧКАН УУЛЧАКТЫ
КУШТАР ШООТКОНЫ

Чик-чирик, чик-чирик,
Тумчугыҥда чимирик!
Оны да сен арчыбай,
Ончо јонноҥ уйалбай,
Биске ле тыҥзынадыҥ,
Бистиҥ уйаны чачадыҥ.
Чик-чирик, чик-чирик,
Тумчугыҥда чимирик!

ЧЫМАЛЫНЫҥ КОМЫДАЛЫ

Jай меге—шыра,
Иш башты ажыра.
Тура тудары—
Ол бир,
Азык јууры—
Ол эки.
Ончо ишти тоолозом,
Болор—јӱс.
Иштеп ле јатканчам,
Jедип келер кӱс.

БИРГЕ БИРДИ КОШКОЖЫН

Тыйрык-мыйрык Чойлошкон
Бирге бирди ол кошкон.
Тӱни-тӱжи бодогон,
Бодоп болбой бодонгон.
Арка-ташта сок јаҥыс
Санаалу бӱткен Ат-Коҥыс
Бодолгодо бодонгон
Чойлошконго болушкан.
—Кару најым, Чойлошкон,
Бодолгодо сен—јӱдек.
Отур мениҥ јаныма,
Бодоорына ӱренеек.
Бирге бирди кожорго,
Темдек эдип тоолоорго,
Jылган куртты алаалы,
Оны меге кожоолы.
Ол—јаҥыс, мен—јаҥыс,
Ол—бир, мен—бир,
Ол—курт, мен—коҥыс,
Кожуп ийзе—курт-коҥыс.
Тыйрык-мыйрык Чойлошкон
Тырмап ийди тас бажын.
Бодоп билер Коҥыстыҥ
Кайкап турат санаазын.

БАКАЧАКТЫҥ КОЖОҥЫ

Ыраак јокто бир кӧлдӧ
Артист бака јуртаган.
Jайдыҥ узун тӱжинде
Мындый кожоҥ чӧйӧтӧн:
«Табыскакту кожоҥым
Ар-бӱткенде учурлу.
Jыду кӧлди мактайдым,
Jылу јайды алкайдым.
Пап-пап, пап-па-пап,
Кожоҥдойдым бапылдап.
Пап-пап, пап-па-пап,
Мынайда ла муҥ катап.
Учуп келген чымылга
Учурлайдым јаҥарым.
Кожоҥымды укпаза,
Болуп калат курсагым.
Jажыл јайдыҥ јаҥары
Jайылып учсын телкемге.
Келзеер, балдар, јаныма,
Кожоҥдойлы бис кожо».

ТЕЛЕФОН
Чычкан эмди—кайракан,
Айлында оныҥ телефон.
Солун-собыр угарга,
Телефон согот Кискеге:
—Jакшылар, Киске эјебис!
Слерге бистиҥ эзенис.
Кемге айылдап јӱрдигер,
Кандый солун уктыгар?
Киске:
—Jакшы-јакшы, Чычканак,
Кӧрӱнбей јӱрер ботпонок!
Солун укпааным удады,
Азыйгы најылар ундылды.
Ары-бери барзам ла,
Айыл ээзи арбанар,
Оныҥ учун айылда
Амырап јадым орында.

Чычкан:
—Бисте ончо эзен-амыр,
Чындап, кече урган јаҥмыр.
Бӱгӱн дезе јылу, айас,
Байла, келген јылу јас.
Кече кере тӱжине
Кычыргам мен бичиктер.
Ередеевтеҥ баштайла,
Кыдыевке јетире.
Киске:
—Бистиҥ де айылда
Бичиктер база тоомјыда.
Jе кычырарга мен јалку,
Акалап ийет уйку.
Чычкан:
—Ол эки бичиичи—
Кандый јакшы чӧрчӧкчи.
Олордо киске ле чычкандар—
Эптӱ-јӧптӱ најылар.
Киске:
—«Најылар» дедиҥ бе? Ха-ха!
Jе јӱрӱмде чек башка.
Бӱтпе, кӧӧркий, чӧрчӧккӧ,
Тӱжӱп калдыҥ тӱбекке.
Учында айдарга турганым,
Айылдап келзеҥ, нӧкӧрим.
Каймак-сарју толтыра,
Сениҥ болор бастыра.
Чычкан:
—Ачынбагар, эјебис,
Айылдап слерге болбозым.
Слердиҥ кылык-јаҥаарды
Мен јакшы билбезим.