Алтайдын Чолмоны

Барсуган: јаан јол баштапкы алтамнаҥ башталат

23.10.2017

Шабалин аймактыҥ јериле ӧткӧн Чуйдыҥ јолында турган Барсуган деген јерди билбес улус јок болбой. Ары-бери јорыктаган улустыҥ кезиги бу јерде азыйдаҥ бери токтоп туратан—мындагы тоҥмок суунаҥ ичип, амырап алатан.

Jирме јыл кире кайра Jаан Чаргы јурттыҥ кижизи Н. М. Черуков мында улус ажанатан кафе тудар деген баштаҥкай эткен. Ол ӧйлӧрдӧ айландыра јадын-јӱрӱмниҥ айалгазы кату да, аргачылык иште ченемел де, иш-керекти баштаарына керектӱ акча-манат керек кеминде јок то болгон болзо, амадуны бӱдӱрери јанынаҥ баштапкы алтам эдилген. Профессиязыла строитель, јадын-јӱрӱминиҥ аайыла фермер кижи уур-кӱчтердеҥ јана болбой, јаҥы керекти баштаган. Николай Манатович ол тушта чын алтам эткем деп эмди бодойт. Оныҥ шӱӱлтезиле, јӱрегиҥе јуук иште иштеер керек—темигип калганыла јӱрбей. Эмди ол байлык ченемелдӱ аргачы болуп калган, тӧзӧп алган предприятиези де јылдаҥ јылга ӧзӱм алынат. Предприятие ӧзӱм алынат деп айдарыста, кӧп неме озо ло баштап оныҥ ижин башкарып турган кижинеҥ камаанду болгонын темдектеер керек. Быјыл Бизнестиҥ неделези ӧдӱп турарда, Николай Манатович эки дипломло кайралдаткан—«Эҥ артык аргачы» деген республикан конкурстыҥ јеҥӱчилиниҥ ле јеткилдештердиҥ бӧлӱгинде эҥ артык аргачыныҥ болгон.
Кафениҥ туразын бойлорыныҥ ийде-кӱчиле туткандар, ол бойы строитель болгоны бу ишке јаан камаанын јетиргенинде алаҥзу јок. Тура тударына керектӱ агашты тӧрӧл Jаан Чаргыда белетеп, кафе болотон јердӧӧн экелгендер. Бастыра немени чыҥдый ла јараштыра тударга чырмайгандар—бойыҥа эдип јаткаҥда. Бу тудулып јаткан кафе соҥында кандый болор, оноҥ кирелте-туза болор бо эмезе болбос по—кем де озолондыра билип, айдып болбос…
90-чы јылдарда, текши ороон ичинде булгак-јайрадылыштыҥ ӧйинде, јаҥы иш тӧзӧйтӧни ле баштайтаны андый ла јеҥил керек эмес болгон. Ого ӱзеери кандый эди—кандый ла јаҥы керекте бойыныҥ аҥылулары, уур-кӱчтери бар. Олорды ӱзе ӧдӱп чыгар керек. «Кӱнниҥ чогыныҥ алдында јер» учун тартыжу бу кижиге јаан јӱк болбогон, карын да иштеерине ле оноҥ ары ичкери барарына ӱзеери ийде-кӱч берген. Jаҥы баштап алган иш-керек баштапкы ла ӧйлӧрдӧҥ ала кӧнӱ барган деп айдарга јараар—јӱрекке јуук иште кижи кӱӱнзеп иштеер эмей.
Кичинек турада озо баштап эки ле кижи иштеген, олор оок-теек товарлар, шашлык саткан болгон. Оноҥ изӱ курсак белетеерин баштагандар. Узак ӧйдиҥ туркунына эш-нӧкӧриле кожо экӱдеҥ экӱ иштеген. ¯йи курсак азаачы, официант ла кассир болордо, бойы эт ооктогон, мариновать эткен ле шашлык быжырган. Бу ок ӧйдӧ строительстволо, тӧзӧмӧл сурактарла уружатаны кайда… Ол јылдарда «Ирбис» деп адап алган бойыныҥ кафези јӱк ле јай ӧйинде иштеп туратан болгон. Улус ажанатан јаан зал тудулган ла соҥында кафе јыл туркунына иштеерине кӧчкӧн—2005 јылда.
Jаҥы иштеп баштаган кафеге клиенттерди тартып алары андый ла јеҥил керек эмес, озо ло баштап кафе улусты чындап та чыҥдыйы јакшы, амтамду аш-курсакла кӱндӱлеп турар учурлу. Кафениҥ адын тоомјыга чыгарарына јаҥыс эмес јыл ӧткӧн. Озо баштап ӧйлӧрдӧ иштеҥ кирелте болбогон деп айдарга јараар—јалын тӧлӧп, ӧскӧ улустыҥ квартиразында јаткандар, сок јаҥыс машинала ээлегенче јетире маҥтаткан. Кезик уур-кӱч ӧйдӧ бу иш-керекти таштап, токтодып салар да деген санаа башка келетен. Jе оноҥ ол санааны сӱрӱп, ишти оноҥ ары улалткан. Николай Манатович кандый ла уур-кӱчтер болзо, качан да колын бош салбас, комыдабас кижи—эткен ижине де, этпегенине де. Салымын ол бойы талдап алган.
Ол ӧйдӧги уур-кӱчтер бӱгӱн тӱӱки болуп артып калды. Барсуган эмди јолдыҥ јанында болгон јаан эмес кафелӱ јердеҥ кончылыктыҥ комплексине јетире ӧзӱп калган—эптӱ ле не-немелерле јеткилделген номерлерлӱ, бастыра коммуникациялар бар. Ары-бери јорыктап јӱрген улус эмди мында јазап туруп амырап алар аргалу. Кафеде белетеп турган аш-курсактыҥ бӱдӱмдери де кӧптӧгӧн, олордыҥ тоозы ондор тоолу—суп-закусканаҥ ала алтай кухняныҥ национальный бӱдӱм аш-курсагына јетире бар. Курсак белетеерине керектӱ маала-ажын, этти јербойыныҥ эл-јонынаҥ садып алгылайт. Jербойында ӧскӱрген ле кандый да химия-неме јок маала-ажынаҥ казан азаачылар кандый ла амтамду курсак белетегилейт. Курсак-тамактыҥ чыҥдыйы мында јакшы болуп турган учун, ары-бери јорыктаган улус, ол тоодо туристтер бу кафеде амадап токтоп, курсак-тамагын амзайт, амырап алат. Jол-јорыктарда јаантайын болуп турган улус јолой кафелердиҥ кажызында кандый аш-курсак белетелип турганын јакшы билер ине. Кафеде белетелип турган курсактыҥ бӱдӱмдерин мынаҥ да ары кӧптӧдӧри темдектелген.
Кафеде эки бригада сменалап иштейт, кажызында ла 12-14 кижинеҥ. Мында иштеп турган улуска эптӱ болзын деп, улус јадатан бастыра не-немелерле јеткилделген комплекс тудулган—таҥынаҥ кыптарлу, изӱ суу-душту. Кафениҥ ишчилери сменаныҥ кийнинеҥ мында јазап туруп амырап алар аргалу. Николай Манатович кадровый политикага јаан ајару эдип турганыныҥ шылтузында оныла кожо бирлик кӱӱн-санаалу улус једимдӱ иштейт. Кафениҥ тоомјызы јаанаганында, ичкери јол алынганында шак ла бу улустыҥ ӱлӱӱзи база јаан. Иштеп турган кажы ла кижиниҥ узынаҥ, кӱӱн-санаазынаҥ кӧп немелер камаанду болуп јат. Мында иштеп тургандардыҥ кӧбизи јуугында јурттардыҥ улузы. Олордыҥ тоозында: Лариса Васильевна Кужулева, Алена Александровна Яныканова, Рустам Сергеевич Акулов, Василий Дмитриевич Табаков, Галина Санаева, Олтиной Курбоновна Ахмедова, Любовь Геннадьевна Быкина, А. М. Тулаева, Л. Г. Тадина, О. Т. Ченчаева ла о. ӧ. Николай Чекуров мындый ӧмӧликле кожо иштеери јакшы ла јеҥил болот, олор чындык улус деп айдат.
Орто тооло кӱнине Барсуганда 250-300 кижи токтойло, ажанат, јайгыда бу тоо эки катапка кӧптӧй берет. Ол кире улусты тутак-једикпес јогынаҥ азыраарын јеткилдеери јеҥил керек эмес—эртен тураныҥ сегис саадынаҥ ала тӱнниҥ 11-12 саадына јетире.
Быјыл Николай Манатович фермер болуп калган. «Тазыл-тамырыма бурулып јадым»—деп, ол кокырлайт. Нениҥ учун фермердиҥ ижи дезе, оныҥ аргачылык ижи фермердиҥ ижи јогынаҥ јол алынбас. Ол бойы эмди мал-ашла иштебейт. Мал-аш јербойыныҥ улузыла јӧптӧжӱ тургузылганы ажыра олордыҥ турлуларында турат. Керек ле тушта мал этке сойылат ла эт кафеге јетирилет. Мында малды этке кайдӧӧн табыштырар деген сурак турбай јат.
Аргачыныҥ шӱӱлтезиле, иш једимдӱ болзын деп, јаҥыс ла бойына эмес, је анайда ок албаты-јонго тузалу болзын деп иштеер керек. Ол кандый бир керектерде спонсор до болуп туружат. Анайда ок ол аргачылык ишке јӧмӧлтӧ эдилип турганы учун Шабалин аймактыҥ јааны Э. Б. Сарбашевке, аймактыҥ администрациязыныҥ јааны А. С. Цыгулевке ле аймактыҥ экономика аайынча бӧлӱгиниҥ јааны С. И. Кулунаковага быйанын айдат. Аргачылыктыҥ ӧзӱми кӧбизинде јербойында окылу јаҥ ла аргачылар ортодо колбу канайда тӧзӧлгӧнинеҥ камаанду болуп јат. Бой-бойын оҥдожып, јӧмӧжип иштезе, албатыга тузалу иш болор.

Алена ГУЩИНА
(«Сельская новь» газеттеҥ келиштирте кӧчӱрилген)