Алтайдын Чолмоны

Мал-ашты азу тиштердеҥ корыырга

21.11.2017

Бӱгӱнги куучын бӧрӱле колбой бистиҥ јерде тӧзӧлип калган айалга керегинде.
Быјылгы айалга чала кайкамчылу болуп калтыр. Бистиҥ тергеениҥ аҥ-кушты корыыры, тузаланары ла орныктырары аайынча комитединиҥ јааны Айдар Ойношев мынайда куучындаган:«Jаҥжыкканы аайынча кӱскиде кеткин эликтер бистиҥ јерге ырбап келзе, бӧрӱлер олорды истежип, база келет ле тоозы кӧптӧй берет.

Jе быјыл нениҥ де учун чӧл јериниҥ ӧҥи сарызымак бӧрӱлери кеткин эликтер келердеҥ озо једип келген. Мынаҥ улам бистиҥ јердеги бӧрӱлердиҥ тоозы кӧптӧгӧн, олор мал-ашка табарып јат. 8-10 бӧрӱдеҥ турган ӱӱрлер мал-ашка табарган учуралдар бар. Бу ла кӱндерде бир ээлемде сегис койды бӧрӱлер тӱнде тудуп салган. Керек дезе тӱште, јут-јулайкалу кӱнде малга табарган учурал болгон».
Бӧрӱлерле колбой мындый чочыдулу айалга боло берерде, бу сурак бистиҥ тергеениҥ Башкарузыныҥ ээчиде јуунында кӧрӱлген. Jуунда айдылганыла, бӧрӱлерле колбулу сурак анчада ла Улаган, Оҥдой, Кош-Агаш ла Шабалин аймактарда курч туруп јат.
Чынынча айтса, бӧрӱлер јанынаҥ сурак јаантайын турган да, турар да. Куучын-кумый кӱйбӱреери ол тындулардыҥ тоозы кажы да ӧйдӧ билдирлӱ кӧптӧгӧниле, мал-ашка јетирип турган салталары јаанаганыла колбулу болот.
Бистиҥ республиканыҥ 2017 јылга бюджединде бӧрӱлерле тартыжарына 1,8 миллион салковой салылган болгон ло ол акча адылу тузаланылып калган болуптыр. Бу акча бӧрӱлерге аҥдап турган аҥчыларга бӧрӱ ӧлтӱргени учун сый-акча эдип тузаланылган—бир бӧрӱ учун, тижи-иркеги ле јажы камааны јогынаҥ, 3 муҥ салковой акча тӧлӧлӧт. Анайда ок бӧрӱлердиҥ тоозын кирелендирерине, ого агыртып аҥдаарын ӧткӱрерине республикан бюджеттеҥ ӱзеери 300 муҥ салковой акча чыгарылган болгон.
2017 јылдыҥ ӧткӧн ӧйиниҥ туркунына комитеттиҥ баштаҥкайыла бӧрӱге 112 агырту, бӧрӱлердиҥ кӱчӱктерлӱ уйаларын табары, ол «узун куйруктыҥ» тоозын кирелендирери тӧзӧлгӧн. Аймактардыҥ јаандарына дезе бӧрӱлерди ӧлтӱрген аҥчыларды материальный јанынаҥ јилбиркедерине муниципал тӧзӧлмӧниҥ бюджединеҥ сый-акча тӧлӧзин деген шӱӱлте эдилген болгон. Бӱгӱнги кӱнде ӧлтӱрген бир бӧрӱ учун андый сый-акчаны—2,5 муҥ салковойды јаҥыс ла Кош-Агаш аймак тӧлӧп турган.
Jербойында бӧрӱчилерге андый акча тӧлӧп турган ээлемдер бар, темдектезе, Кӧксуу-Оозы аймакта «Сапсан» ЗАО деген аҥ ээлем (јааны С. Д. Трухманов). Ӧскӧ дӧ аймактарда бир канча јаан ээлемдер малы турган јердеҥ бӧрӱ атканы учун аҥчыларга акчала јилбиркедиш эдет.
Jе бӧрӱ деген тынду айрылбас кезик аймактар бюджедине бӧрӱчилерди јилбиркедерине акча салбаган болуптыр. Байла, јербойыныҥ бюджеди кирелӱ болгон учун мындый акча чыгарарына арга-чыдал јетпеген бе эмезе суракка јаан ајару эдилбеген бе…
АР-дыҥ Башчызы Александр Бердников бӧрӱлерле колбой тӧзӧлип калган айалганы ајаруга алып, бӧрӱлер ӧлтӱрген аҥчыларды јилбиркедерине быјыл бюджеттеҥ база 1 миллион салковой акча чыгарылары, келер јылдыҥ бюджедине бӧрӱлерле тартыжарына 3,6 миллион салковой салылары керегинде Башкаруныҥ јуунында айткан.
Айдар Ойношевтиҥ јетирӱзиле, калганчы айдыҥ туркунына бӧрӱге 11 агырту тӧзӧлгӧн, оныҥ шылтузында аҥчылар 31 бӧрӱ аткан. 2017 јыл башталганынаҥ ала бистиҥ тергеениҥ јеринде 506 бӧрӱ (ол тоодо бӧрӱниҥ 67 кӱчӱги) ӧлтӱрилген, былтыр бу ок ӧйдиҥ туркунына— 480. Эҥ ле кӧп бӧрӱлер јоголтылган аймактардыҥ тоозында Оҥдой (110 бӧрӱ) ло Кош-Агаш (91) аймактар. Быјыл кӱс башталганынаҥ бери бӧрӱле тартыжарга, бӧрӱчилердиҥ бригадалары 50-ге јетире, бӧрӱчилердиҥ тоозы 283 кижиге јетире кӧптӧдилген. Олорды комитеттиҥ госинспекторлоры башкарат. Бӱгӱнги окылу јетирӱле, бистиҥ тергеедеги бӧрӱлердиҥ текши тоозы 1071 кире, былтыр олордыҥ тоозы 1044 кире болгон. Айдар Петровичтиҥ айтканыла, аҥчылар бӧрӱге аҥдаар тушта јербойыныҥ малчыларыла јуук колбу тудат. «Бӧрӱге аҥдайтаны кӱч керек. Мында јербойыныҥ улузыныҥ болужы јогынаҥ неме болбос. Олор јердиҥ аайын јакшы билер, аҥчыларга аттарла болужат. Бӧрӱчилердиҥ бригадазында 15-20 аҥчы болгоны эҥ ле јарамыкту. Оноҥ кӧп улус бой-бойына чаптыгын јетирер, оноҥ «мобильность, оперативность» деген неме соҥдоор»—деп, ол айткан.
РФ-тыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары ла экология аайынча министерствозыныҥ 2010 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 16-чи кӱнинде чыгарган 512 таҥмалу јакарузына тӧзӧлгӧлӧнип, быјыл бӧрӱге аҥдаары сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала 2018 јылдыҥ кочкор айыныҥ 28-чи кӱнине јетире ӧдӧр. Аҥ-кушты корыыры, тузаланары ла орныктырары аайынча республикан комитет быјыл бӧрӱге аҥдаарына 591 јараду-лицензия берген, былтыр 452 јараду берилген болгон. Бӧрӱге аҥдаарына јараду кӱӱнзеген кажы ла аҥчыга берилип јат. АР-дыҥ 2010 јылдыҥ сыгын айыныҥ 27-чи кӱнинде јарадылган «Аҥдаары керегинде» 47-РЗ јасагыла башкарынып, ӧрӧ адалган комитет бӧрӱлердиҥ тоозын кирелендиреринде эрчимдӱ туружып турган аҥчыларга јилбиркедиш эдип, туйгакту аҥга аҥдаарына јараду берет.
А. Ойношевтиҥ айтканыла, бӧрӱлердиҥ тоозын кирелендирерине олордыҥ комитеди Новосибирсктиҥ ле Барнаулдыҥ арга-чакту, атту-чуулу бӧрӱчилерин база кычырат. Темдектезе, Барнаулдыҥ снегоходторло Кош-Агаш аймактыҥ јеринде јербойыныҥ улузыла кожо аҥдап турган бӧрӱчилериниҥ 4 кижинеҥ турган бригадазы бир сезондо 18-20 бӧрӱни адып ийет. Бистиҥ тергееге одоштой ол тергеелердиҥ аҥчылары јербойыныҥ аҥчыларына ГСМ, курсак-тамак јанынаҥ база јӧмӧлтӧзин јетирет—спонсор болуп, акчазын тӧлӧжӧт. Темдектезе, ол ло Кош-Агаш аймак јаар бӧрӱге «облавага» (3-4 кӱнниҥ аҥдажы) Горно-Алтайсктаҥ 4-5 кӧлӱк улус барат, ары-бери јол-јорыкка кайда да 1 тонна кире бензин чыгымдалат. Ол кире бензин учун тӧлӧшкӧни јаан јӧмӧлтӧ-болуш болгоны јарт.
Аҥ-кушты корыыры, тузаланары ла орныктырары аайынча республикан комитет келер јылда бӧрӱлерле тартыжары јанынаҥ јондык фонд тӧзӧӧргӧ турган. Оныҥ амадузы—јербойыныҥ јаан ээлемдериле биригип, андый фонд тӧзӧгӧни ажыра бӧрӱчилерге јӧмӧлтӧ, јилбиркедиш эдери, ӱредӱ ӧткӱрери. Мындый кӧмзӧни тӧзӧӧр деген шӱӱлтени јӧмӧп тургандар ас эмес болуптыр. Тургуза ӧйдӧ бу сурактыҥ юридический јаны аайынча иш ӧдӧт.
Ӧлтӱрген бӧрӱ учун комитет 3 муҥ салковой тӧлӧгӧнине ӱзеери, аҥчылар бӧрӱниҥ терезин јазап туруп сойып, терезин бажыла, азуларыла кожо сатса, баазы 10 муҥ салковойго једе берет. Сибирьдиҥ ӧскӧ тергеелеринде ӧлтӱрген бир бӧрӱ учун канча кире акча тӧлӧп турганы керегинде јилбиркееримде, Айдар Петрович эҥ ле кӧп Якутияда тӧлӧп јат деген—21 муҥ салковой. Арткан јерлерде тӧлӧп турган акчаныҥ кеми бистиҥ тергееде ле ошкош, кезик јерлерде бӧрӱ учун тӧлӧӧри токтодылган да болуптыр.
Ӧрӧ адалган комитет Барнаулдыҥ база бир атту-чуулу бӧрӱчизи А. Я. Бондаревле јуук колбуда иштейт. Бу кижи калганчы 25-30 јылдыҥ туркунына Алтай крайдыҥ ла Алтай Республиканыҥ јерлериндеги бӧрӱлерле колбой элбек кемдӱ шиҥжӱ иш ӧткӱрип, «Тӱштӱк-кӱнбадыш Сибирьдиҥ бӧрӱлери» деп бичик чыгарган. Тургуза ӧйдӧ ол Москвадагы «Центроохотконтроль» ФГУ-ныҥ билим ишчизи болот. Александр Яковлевич былтыр бистиҥ јерге келип, аҥчыларла бӧрӱлерге аҥдаары јанынаҥ ӱредӱ-семинар ӧткӱрген болуптыр. Айдар Петровичтиҥ айтканыла, тергеениҥ аҥчыларын јууп, республикан кеминде ӱредӱ ӧткӱрери јанынаҥ куучын бу кижиле кече ле ӧткӧн.
Анайда ок Тува јериниҥ атту-чуулу бӧрӱчизиле база ӧмӧ-јӧмӧ иш ӧдӱп турган. Бу кижи башјыл бистиҥ јерге келип, бир ай кирези јадып, Майма ла Чамал аймактардыҥ аҥчыларына бӧрӱге аҥдаары јанынаҥ озо баштап кабинетте, оноҥ кедери јерде ӱредӱ ӧткӱриптир. Ол кижи јанган кийнинеҥ, оныҥ ӱреткен аҥчылары 10-ноҥ кӧп бӧрӱлер ӧлтӱриптир. Мындый тоо ӱредӱниҥ тузазын недеҥ де јарт керелейт. Бу кижиле андый ӱредӱ ӧткӱрери јанынаҥ быјыл база куучын болгон, ол јолдыҥ ла чыгымын тӧлӧп берзин деп айдыптыр. Эмди бу кижини јастыҥ ӧйинде, бӧрӱниҥ кӱчӱктерин алар тужында бери кычырарга турган.
Айдар Ойношев мындый бир солун учурал керегинде куучындаган:«Башјыл бистиҥ јерде кайкамчылу учурал болгон—аҥчылар кара ӧҥдӱ бӧрӱ аткан. Мен оныҥ терезин Москвага апарып, ол ло А. Я. Бондарев баштаган билимчилерге кӧргӱскем—бу чындап та бӧрӱ бе эмезе ийттиҥ ле бӧрӱниҥ кайлыгы ба деп. Олор терени шиҥдеп кӧрӧлӧ, эйе, бу бӧрӱниҥ терези дешкен. Мындый бӧрӱлер Казахстанда бар». Оныҥ айтканыла, эҥ ле јеткерлӱ тынду—бӧрӱниҥ ле ийттиҥ кайлыгы. Андый кайлык тындуны эҥ ле озо јоголтор керек, мындый ийт-бӧрӱ кижинеҥ коркыбас, мал-ашка тыҥ табарар.
Бистиҥ тергееде јарлу бӧрӱчилер кӧп, темдектезе, Кош-Агаш аймактаҥ Валерий Аргунов, Шабалин аймактаҥ Амат Анчин, Оҥдой аймактаҥ Айас Каташев ле Алексей Тонов ло о. ӧ. Кыскарта айтса, кажы ла аймакта бӧрӱле уружып турган улус бар—кайда да кӧп, кайда да ас.
Адакыда айдарга турганым: бӧрӱ кӧп саба учуралдарда ээлери кабырбай, кичеебей турган малга табарат. Кезик улус мал-ажын 2-3 те кӱн кӧрбӧй јат. Малын кичееп, бӧрӱле кӱчи јеткенче тартыжып турган улустыҥ малы да коробос эмей. Агырткан, аттырткан бӧрӱ тоскырткан јерине бир айга јуукташ келбейтенин јӱрӱмдик ченемел кӧргӱзет. Оныҥ учун мал-ашту улус бӧрӱле тартыжарынаҥ туура калбаза, јакшы болор.

А. СУЛУКОВ