Алтайдын Чолмоны

Алтын боочы ашкан Арутай

29.11.2017

Канча јылга «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында коштой иштеп јӱрген Арутай Модышевич Адаровтыҥ алтын јажына бичимел бичиирге отурым. Оныҥ эткен ончо керектерин, јакшынак баштаҥкайларын эзедип, мынайда санандым: бир ле кижиге салым канча јайалта сыйлайт, канча ӧктӧм санаа-амаду берет. Jе ол јайалтарды ӧйинде ачып, санаа-амадуны бӱдӱрип, јӱрӱмде олорды калыгына, тӧрӧлине учурлап, јолын таап барары кӧбизинде кижиниҥ бойынаҥ камаанду. Кӱӱчи, спортчы, журналист, јорыкчы, баштаҥкайлу тӧзӧӧчи, чындык најы, јалбышту, сескир јӱректӱ кижи…

Кем де чындык најы, кижи болоры ол база јайалта ба деп айдардаҥ айабас. Jайалта эмей база. Кандый да айалгада чындык најы болуп артары, кандый да болзо, «кижи кижи бол» деп айтканыла, кижи болуп артары—эҥ јаан јайалта.
1957 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 27-чи кӱнинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, тӧӧлӧс сӧӧктӱ Модыш Майманович ле чапты сӧӧктӱ Арајан Амреновна Адаровтордыҥ јаан билезинде бежинчи бала, уулчак, чыккан. Петрды—Арутайды ээчиде кактанчы бала чыккан кийнинде, биледе алты бала чыдаган. Арутай Модышевичтиҥ эске алынып куучындаганыла, олордыҥ ада-энези, ол ӧйдӧги ӧскӧ дӧ эл-јон чылап, јаан ӱредӱ јок улус болгон. Jе ондый да болзо, билениҥ јаандары да, балдары да газеттерди, алтай бичиктерди кычырарын тыҥ сӱӱйтен. Эҥирлер сайын јуулыжып, «Алтай баатырлардаҥ» баштайла, ол јылдарда Москвада ӱредӱзин божодып, эрчимдӱ бичинген бичиичилердиҥ јуунтыларына јетире ӱзе кычыратандар. Биледе «Алтайдыҥ Чолмонын» улайын бичидип, база кычырар болгон. Энези кычырышка чат арый беретен. Jилбиркек кара кӧстӧрлӱ оогош уулчак качан бирде бу газетте корреспонденттеҥ ала баш редактордыҥ ордынчызы-каруулу качыныҥ ижине јетире ӧзӱп иштеерин билген бе?
Баланыҥ школдо ӱренген ӧйинде кандый ӱредӱчилер ӱреткенинеҥ база кӧп не-неме камаанду. Арутайды школдо баштамы класстарда Зоя Шагаевна ла Таныспай Боксурович Шинжиндер ӱреткен эмтир. Уроктордо балдарды кыскачак ӱлгерлер ле куучындар бичидип турганын Арутай Модышевич эске алынат. Эмди сананзаҥ, бу улус балдарды санаа-кӱӱнин тӧрӧл тилиле, алтай сӧстӧрлӧ чыгара айдып, бичип билерине ӱреткен, таскаткан туру. Айса болзо, келер ӧйдиҥ јарлу журнализиниҥ јолы бу кыска бичимелдеринеҥ башталган, кем билер? Арутай школдо кожоҥдоорыныҥ, литератураныҥ, јуранарыныҥ, тӱӱкиниҥ ле физкультураныҥ урокторын сӱӱген. Бир ӧйдӧ ол школдоҥ келген ле айас, сумказын тӱрген-тӱкей туура салып, јуранатан болгон. Jе уулчак ол уулчак ла: физкультураныҥ урокторын эҥ артык јараткан. Ол најыларыла кожо волейболло, футболло, јеҥил атлетикала, мячту хоккейле, конекло јӱгӱрериле аймак кеминде ӧткӧн маргаандарда улай ла туружатан. Ол најы-нӧкӧрлӧри Вася Белешевле, Володя Чесноковло кожо јаан спортчылар болорго амадап, педучилищениҥ физкультура бӧлӱгине кирерге келгендер. Jе тӧрӧлинде јаан суу јок учун эжинип билбес кӧӧркийлер бу ӱредӱге кирип болбогон.
Jе салым берген база јайалта јок эмес. Адаровтордыҥ билези, балдары кӱӱге сескир, кожоҥчы-јаҥарчы улус. Ондый јайалта Арутайда да болгон. Новосибирскте консерваторияда ӱренген Зина эјези карындажын Абакандагы кӱӱлик училищеге ууламјылаган. «Jӱрӱмде артист болор арга келишпеген де болзо, кӱӱлик ӱредӱ алганым учун эјеме быйанду јӱредим,—деп, Арутай Модышевич айдат.—Училищеде Хакасияныҥ јарлу «Жарки» деп ансамблинде туруштым. ¯редӱге кӧндӱгип јӱргенчем, черӱге аткарган. Ондогы эки јылды милицияныҥ ичбойындагы черӱзиниҥ ансамблинде кожоҥдоп тӱгестим. Черӱдеҥ јанала, училищеде клубтыҥ ишчилерин белетеер бӧлӱкти божоттым».
Студент ӧй кажы ла кижиниҥ эҥ јиит, ӧктӧм, ундылбас ӧйи. Jиит уул, Арутай, бу јылдарды јилбилӱ ле эрчимдӱ ӧткӱрген. Бийик кеендиктиҥ телекейинде де јӱрген болзо, ол спортло, физкультурала тазыктырынарын таштабаган. Спорт то, кеендик те јанынаҥ маргаандар, конкурс-кӧрӱлер ээчий-деечий улалган студент јӱрӱминде Арутайга гран да ары јанында болорго келишкен.
Онойып, јиит кижиниҥ студент јылдары ӧткӧн. Арутай санап калган алтайы Хабаровкага келип, Культураныҥ туразыныҥ директоры болуп иштеген. Бир катап калага келерде, јестези, јарлу поэт, политик И. И. Белеков айткан болуптыр: «Алтайдыҥ Чолмонына» бар, редакторло тушташ, куучындаш. Jамыҥ Культураныҥ туразыныҥ директоры да болзо, јӱрӱмде калык кеминде бӱдӱретен оноҥ до јаан учурлу иш бар». Ол тушта газеттиҥ редакторы Степан Сузанович Тюхтенев болгон, газетте јаан јашту, тоомјылу улус: М. К. Качкышев, А. А. Сабашкин, А. И. Мундусов, И. Я. Чулчушев иштеген. Олордыҥ јиит корреспонденттерге болужар деген јакшы кӱӱнин, јӧмӧлтӧзин Арутай Модышевич эмдиге быйанду эске алынат. Онойдо ок Э. Я. Яимовты, В. А. Тоеновты, Б. Ч. Канаринди, М. М. Бедушевти ле ӧскӧлӧрин де «јииттерге сӱрекей буурзак ла килеҥкей улус болгон» деп айдып јӱрет. Бу улус эмди бистиҥ ортобыста јок болгоны ачу.
Бойы да кӱӱни, кожоҥ-јаҥарды сӱӱген, профессионал кижи, Арутай Модышевич, Эжер Яковлевичтиҥ тӧрӧли Беш ичиниҥ јӱзӱн-бай јаҥарларын јакшы билгенин, кожоҥдоп јӱретенин эске алынат. «Бойыныҥ ӧйинде оныҥ кожоҥ-јаҥарларын кассетага бичип алган эдим. Чеберлеп јӱредим» дегенин угала, А. М. Адаровтыҥ јаҥыс ла алтай фольклорго, кӱӱге, кеендикке карузын, чеберин кайкаган эмезим, оныҥ санаазыныҥ ойгорына, байлыкты баалап билерин кайкаган эдим.
Арутай Модышевич очерктерин, статьяларын, интервьюларын, анчада ла кандый бир кижи керегинде бичимелдерин кычыраачыныҥ санаазында узакка артар, јӱрегин шимиредер этирте бичийтен јайалталу журналист. 1988 јылда бистиҥ «АЧ» газеттиҥ редакциязы баштапкы ла катап эҥ артык, курч каламду журналисттиҥ конкурсын јарлаган эди. Ондый журналисттиҥ адын кычыраачылар адаар учурлу болгон. Онойып, газеттиҥ эҥ артык журналисттери деп ӱч кижи адаткан: Василий Тоенов, Александр Матин ле Арутай Модышевич.
«Алтайдыҥ Чолмонында» ол јылдарда иштеген јашӧскӱрими ӧктӧм, эрчимдӱ улус болгонын темдектеер керек. Олор улайын ла кандый бир јакшы, тузалу шӱӱлтелӱ јӱрӱп, оны бӱдӱрерге, учына јетирерге кӱйӱп јӱретени санаама кирет. Кӧп баштаҥкайлар эткендердиҥ баштапкы тоозында Арутай Модышевич болгон эмей. Улу алтай поэт Лазарь Кокышевтиҥ артырган ӱлгеринде айдылганыла, оныҥ кереезин Себи боочыда тургузарга чот ачып, акча јуур амаду кӱч јылдар башталып, бӱтпей калган. Jе баштаҥкайлу бу керектиҥ шылтузында поэттиҥ кӧгӱске јетире кереези калада тӱҥей ле тургузылган. Онойдо ок Арутайдыҥ јиит јайалталар табар, олорго кеендиктиҥ телекейине јол ачар деген амадузыла башкарынып, чолмончылар 1991 јылда «Кӱмӱш кайырчак» деп фестивальды театрда ӧткӱргендер. Аттарын кем де билбес јаш јайалталар баштапкы ла катап ондый јаан сценага чыкканы учурлу. Олордыҥ тоозында эмди ады-јолы јарлу Элес Тадыкин, Ратмир Танытпасов, Сарымай Урчимаев ле Айсулу Чинина ла ӧскӧлӧри де болгон. Онойдо ок Борис Каятовтыҥ, Сергей Санашкинниҥ, Улаганныҥ «Амаду» ӧмӧлигиниҥ јарланып, кӱйӱп јӱрген ӧйи база болгон.
«АЧ» газеттиҥ ӧмӧлигиниҥ база бир јаан учурлу баштаҥкайлу кереги—ол улу јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйын тӧзӧӧри. А. М. Адаров бу иште база эрчимдӱ турушкан. Баштапкы ла лауреат Григорий Самаевке сыйды табыштырган туштажу-эҥирди ол журналист Светлана Кыдыевала кожо тӧзӧп ӧткӱрген эди. Оноҥ бу јаҥжыгу канча јылдарга улалып барган…
«Алтайдыҥ Чолмоны најыларын јууйт» деген јакшынак туштажулар аймактарда ӧдӱп туратан эди. Баштапкы ондый туштажу Кан-Чарас ичинде Мӧндӱр-Соккон јуртта ӧткӧн эди. Ондо кӧп тӧзӧмӧл ишти Арутай Модышевич бӱдӱрген. Ол тушта јурттыҥ клубыныҥ сценазына Кан-Оозы аймактыҥ онноҥ ажыра журналисттери чыкканыс санаама кирет. »АЧ» газетте бир ӧйдӧ иштеген ле бастыра јӱрӱмине оныҥ авторы ла најызы болуп арткан Танытпас Акулова корреспонденттерди деремнедеги де, турлудагы да айылында эки кӱн кондырып, кӱндӱлеп аткарган эди. Чолмончылар ого јаан быйанын айдып, сый эткенис. Оныҥ кийнинде ондый туштажу Оҥдой аймактыҥ Каракол јуртында ӧткӧн. Ондо газеттиҥ футболчы командазы јербойыныҥ уулдарыла футбол ойногон эди. Бот, ол тушта кандый јииттер иштеген!
Jорыкчыны јолдор, туулар кычырат. Бойыныҥ ӧйинде чолмончылар ӧскӧ дӧ јашӧскӱримди јууп, Ӱч-Сӱмер јаар јойу јорыкка чыккандар. Оноҥ канча јылдар ӧдӱп, былтыр ойто јуулыжып, Ӱч-Сӱмерге уулангандары керегинде бичимел «АЧ-да» болгон эди.
1993 јылда А. М. Адаров јаҥы ачылган «Эл Алтай» телерадиокомпанияныҥ алтай берилтелер ӧткӱрер бӧлӱгиниҥ баш редакторыныҥ ижине барган. Бу да иште ол бойын ченемелдӱ журналист, редактор, репортер деп кӧргӱскен ле ороон до ичинде ады-јолы јарланган. Тележурналист болуп тура, ол кӧп јарлу спортчыларла таныжып, кезигиле бастыра јӱрӱминде најылар болуп арткан. Арутай Модышевичтиҥ јӱрӱминде база бир јаан амадузы—ол јарлу јерлеш-спортчылар керегинде бичик чыгарары. Ол турумкайыла, иштеҥкейиле бу да керекти алып чыгар деп иженип турубыс. Телерадиокомпанияда ол спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдериле «ГТРК-ныҥ кубогы учун» деген маргаандарды баштап, канча јылга улалткан. Онызы журналисттер ортодо спортты таркадарына, олордыҥ су-кадык јӱрӱм јӱрерине јаан камаанын јетиргени јарт.
Бир канча јылдар кайра Арутай Модышевич тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмоны» газедине бурылган ла баш редактордыҥ ордынчызы ла каруулу качыныҥ коркышту чӱмдӱ ле кӱч ижин апарат. Ол Ай-Кине ле Ай-Билек балдарыныҥ кару адазы, эш-нӧкӧри Светлананыҥ иженчилӱ куйагы. А. М. Адаровтыҥ эткен-туткан ӧскӧ дӧ керектерин газеттиҥ бир бӱгинде ӱзе айдар арга јок…
Бис, Арутай Модышевичтиҥ кожо иштеп јӱрген коллегалары, акту кӱӱнистеҥ, ару јӱрегистеҥ ого, оныҥ нак билезине, кожо отурган эш-нӧкӧрине бек су-кадык, јӱрӱминде ырысту, сӱӱнчилӱ кӱндер, керектер кӧп болзын деп кӱӱнзейдис! Онойдо ок бистиҥ ортобыста араай кӱлӱмјилӱ, табылу базытту бойы база да узакка иштеп јӱрзин, јайаан ончо амадулары бӱтсин деп, кӱӱнземелисти айдадыс.

Н. Бельчекова