Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Эрте чактыҥ тӱбинеҥ эбирип келген јаҥарыс

05.12.2017

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда Алтай Республиканыҥ эл јаҥарчызы, А. Г. Калкинниҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреады, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, јер-телекейде ады-чуузы јарлу кайчы Сарымай Урчимаевтиҥ эземин кереестеп, оныҥ учурлу сыйына учурлалган «Jаҥар кожоҥ» деген республикан фестиваль-кӧрӱ-маргаан јаҥар айдыҥ 2-3 кӱндеринде ӧтти.

Jаҥарга учурлалган байрамда Оҥдой, Шабалин, Улаган, Кош-Агаш, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Турачак, Чамал, Майма аймактардаҥ, Горно-Алтайск каладаҥ эки јӱске шыдар туружаачылар, јаҥарчылардыҥ јайаан ӧмӧликтери турушты. Jаҥарчылардыҥ кӧрӱзи: соло, ӧмӧлик кожоҥ, сӧгӱш кожоҥ деген ӱч ууламјыла ӧтти. Jаҥар кожоҥго учурлалган байрамныҥ амадузы калыктыҥ база бир эрјинедий энчи-байлыгыныҥ учурын ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге јартап кӧргӱзип, олорды кӧгӱс байлыгыла, тилиле јилбиркедип, ичкери ӧзӧрине јӧмӧӧри. Албаты-јонды бириктирип јаткан база бир јаан ийде-кӱчи јаҥар кожоҥ деген ӱредӱни кӧгӱске салары.
Jаҥар кожоҥго учурлалган байрамда байлык ченемелдӱ, алтай ӧзӧктӱ, кӧрӱмдӱ, тоомјылу окылу жюри иштеди. Билимчи М. Демчинова, поэт, кайчы К. Кергилов, «Сурлан» албаты театрдыҥ башкараачызы Т. Курдяпова, актриса М. Саксаева, актриса Д. Таджибаева, бичиичи J. Унукова, кайчы, јаҥарчы А. Чесноков.
Кӧдӱриҥиниҥ окылу ачылтазында јуулган айылчыларды, туружаачыларды Госдуманыҥ депутаттары И. Белеков, Р. Букачаков, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ керектери, јондык биригӱлер, СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели В. Уханов, Хамбо Лама, «Ак Буркан» кӱреениҥ јааны М. Шагаев, АР-дыҥ культуразыныҥ министриниҥ ордынчызы С. Пешперова, Сарымай Дадаевичтиҥ эш-барааны Е. Тобоева уткыдылар.
Jаш улустыҥ, јииттердиҥ ле Сарымай Тадаевичтиҥ билезиниҥ, јуук улузыныҥ, тӧрӧӧн-туугандарыныҥ баштаҥкайыла ӧткӱрип јаткан байрамды, оныҥ учурын куучын айткан улус баалап, алкыш-быйанын айттылар. Каракол ӧзӧктиҥ кайчы, јаҥарчы, јалакай, ачык-јарык, тӧп лӧ керсӱ, алкышчы, айлаткыш эрмек-куучынду, сӧзиле, кожоҥыла, кайыла јаан-јаштыҥ ӧзӧгин, ич-телекейин эмдеп-томдоп, јолын ачып, сын-арказын курчулап-куйактап јӱрген јерлежистиҥ эземин кереестеп, кӧп јылу эрмек-куучын айдылды. Jаш улуска јозок алгадый кайчыныҥ ады-јолы, јайаан ижи чактарга улалар деп шӱӱлте болды. Jаҥарчылардыҥ эки кӱнге ӧткӧн байрамында Сарымай Урчимаевтиҥ јогын јоктотпой, јакшынак, јайым, амыр-энчӱ айалгада келген улус бары-јогын угужып, јерлежиниҥ ады-јолын кереестедилер.
Оноҥ ары јаҥарчылар тектирге (сценага) чыгып, јаҥарын, кожоҥын коолодо чӧйди. Алтай кебин кийген јайаан јайалталар јаҥардыҥ байлыгын бийик кеминде кӧргӱсти. Бу байрамныҥ бойыныҥ аҥылузы бар. Эки кӱнге залда кӧрӧӧчилер сӱреен кӧп болды. Jаҥар ундылбаган, ол калыктыҥ ӧзӧгинде, канында болгонын байрам јарт кереледи. Кӧрӱде Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Талду јуртынаҥ келген «Амаду» ӧмӧлик, јаҥарчы В. Попошев. Кӧбизинде орус албаты јуртаган аймакта су-алтай тилин, јаҥарын ичкери апарып јаткандарга јаан быйан айдар керек. Оҥдой аймактыҥ Алтыгы-Талду јуртынаҥ келген «Эрјине» ӧмӧликтиҥ јаҥарчыларынаҥ (школдыҥ ӱренчик уулдары, башкараачызы И. Кахтунов) бир канча јылдаҥ је ле деген јаҥарчылар чыгарында алаҥзу јок. Улаганныҥ, Кош-Агаштыҥ, Кан-Оозыныҥ атка чыккан јаҥарчылары, Майманыҥ, Чамалдыҥ, Турачактыҥ, каланыҥ јаҥарчылары бийик кеминде болгонын бу байрам јарт кереледи. Сӧгӱш кожоҥ калыктыҥ поэзиязыныҥ база бир кайкамчылу бӱдӱми ине. ²зӧги байлык, чечен, кокырчы, чӱмдеечи јайалталар бисте кӧп. Темдектезе, Керек Сапо, Г. Тунтешева, С. Табулгин, Ж. Челбакова ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Солодо, таҥынаҥ О. Колян, С. Ультарикова ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Алтай тилис, калык чӱмделгези—элдиҥ эрјине байлыгы барда, калык јылыйбас ине.

***

Бу ок эҥирде база бир тӱӱкилик учурлу керек болды. Алтай кӱӱлик ойноткылардыҥ «Ээлӱ Кай» деген оркестриниҥ таныштырузы бийик кеминде ӧтти.
«Ээлӱ Кай» оркестрдиҥ художественный башкараачызы Мерген Тельденов, дирижеры АР-дыҥ нерелӱ артизи Юрий Чендыев. Оркестрдиҥ турчылары РФ-тыҥ нерелӱ артизи Ногон Шумаров, РФ-тыҥ нерелӱ артизи Болот Байрышев, АР-дыҥ нерелӱ артисттери—Эмиль Теркишев, Марина Саксаева, Алан Темеев, онойдо ок ады-јолдоры јарлу Мерген Тельденов, Вадим Деев ле јиит кӱӱчилер.
«Ээлӱ Кай» оркестрдиҥ ачылтазында учурлу сӧзин Госдуманыҥ депутады Р. Букачаков, ветерандардыҥ республикан совединиҥ јааны Б. Алушкин ле оркестрди баштап тӧзӧгӧн М. Тельденов айттылар. Мындый оркестр јер-телекейле јорыктап, албатызыныҥ байлыгын чек ле чебер кӧргӱзип јӱрзин. Jарым јолго токтобой, ичкери ле јортсын. Jе јаҥыс ла оркестрди, јайаан јайалталарды керектӱ акча-манатла таланыҥ Башкарузы јӧмӧгӧн-болушкан болзо. Тӧзӧгӧзин тыҥыдып, болужып берзе, јииттер оноҥ ары ӱлекер, программа тургузып, гранттарда эрчимдӱ туружарында алаҥзу јок деп кӱӱнземелдер болды. Jиит-ӧктӧм Мерген Тельденовтыҥ, Сарымай Урчимаевтиҥ амадаган амадузы јӱрӱмде јол алынып јатканы јарамыкту.
Албатыныҥ кӱӱлик ойноткыларыныҥ оркестриниҥ эки бӧлӱктеҥ турган ойын-концертинде јебрен ойроттордыҥ ийдези, ойгоры, јайымы, агару кӱӱн-санаазы тыҥытту чыкты. Оркестр Jаҥы јылда, айса болзо, ойын-концертин такып кӧргӱзер деп иженели. Сӧслӧ айдар арга јок, эки кӧслӧ кӧрӧр, ӧзӧккӧ салар керек. Мында Сахадаҥ (Якутиядаҥ) келген јиит кайчы, билимчи Юрий Борисов якут элдиҥ олонхозын эске кайлаганы база сӱреен јакшы болды. Бистиҥ кайчыларга јозок алгадый.

***

Jаҥар айдыҥ 3-чи кӱнинде эл театрдыҥ фойезинде Алтайдыҥ колы алтын устарыныҥ «Jаҥыјылдык сый» деп адалган јаан ла јаркынду кӧрӱ-садузы ӧтти. Мында тургузылган эдимдердиҥ јаражын, сӱрлӱзин, бачым ӱстине сӧс тӧ табылбас. Jаан кӧрӱ, калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥыжгулары јӱрӱмде ичкери јолын алынып, кӧндӱгип калганын иле кӧргӱсти. Мында бу ишти кандый да кызалаҥду ӧйдӧ токтотпой, турумкай улалткан Татьяна Бабрашеваныҥ нерелӱ ижин темдектеер керек. Оныҥ башкарган албаты устарыныҥ тӧс јери телекейдиҥ канча ороонын кайкатпады, олјолободы эмеш. Бӱгӱнги кӱнде республикада је ле деген албаты устары ӧзӱп чыкканы Татьяна Кӱндӱчиновнаныҥ ижиниҥ шылтузы эмей. Акча-манатла јӧмӧлтӧ болзо, устарыс недеҥ де туура калбазын бу кӧрӱ јарт кереледи.

***

Jаҥар кожоҥныҥ айалгазына, ӧзӱмине, ичкери јолына учурлалган кӱрее куучын-эрмек театрыҥ кичӱ залында ӧтти.
Алтай Республиканыҥ јайаандык баштаҥкайын таланыҥ калык јайаандыгыныҥ тӧс јери, ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Россиядагы комиссияныҥ Алтайдагы бӧлӱгиниҥ јӧмӧгӧниле, калада јаҥар кожоҥныҥ байрамы, кӧрӱ-маргааны ӧткӧн. Ол байрам ӧйинде ӧткӧн кӱрее-куучында культураныҥ ишчилери, билимчи шиҥжӱчилер, јаҥарчылар турушты.
Кӱрее-куучында алтай тилдиҥ, чӱм-јаҥжыгулардыҥ, чокымдап айтса, јаҥар кожоҥныҥ кӧрӱ-маргаандарын ӧткӱрери керегинде ээжилер, акча-манатла јеткилдеш, болуш јанынаҥ сурактар кӧрӱлди.
Тилин билбес ӱйе ӧзӱп јатканы кӧп шылтактарла колбулу. Бала школго, интернатка, оноҥ ары ӱренип барарда, тили ундылып јат. Jаҥар кожоҥныҥ кӧрӱлерин ӧткӱрерге аҥылу ӱредӱлӱ режиссер, критик керек. Керектӱ методбичиктер кайда. Jаҥар кожоҥды балдарга оогоштоҥ ала таскадарга школдордо кружокторды ӧткӱрер керек. Кӧрӱде сӧгӱш кожоҥды аайлу-башту кожоҥдоорына ајару салар. Сӧгӱш кожоҥдо байбаҥ-балыр орус сӧстӧр кошпос керек деп, куучын айткан улус бойыныҥ шӱӱлтелерин айттылар.
Jаҥар кожоҥ ар-бӱткенле тудуш болордо, бу байрамды јайгыда кандый бир јуртта, аймакта очоктыҥ јанында ӧткӱрзе, јакшы болор. Jылу-јымжак, јайым айалгада бӱдӱн республиканыҥ эл-јоны, айылчылар туружар эди. Jаҥар кожоҥды ӧткӱретен јакшынак ченемел бар. Ады јарлу Тожыла Енчинов 1997 јылда Кайсында баштапкы катап бу байрамды бийик кеминде ӧткӱрген эди. Калык чӱмделгезиниҥ тӧс јери эдетен-тудатан јайаан иш јанынаҥ тузалу шӱӱлтелер айдылды.
Алтай тилле чын куучындап јӱрели деп баштанула, темдектезе, «коркышту јараш эмес, је сӱреен јараш; башкаруныҥ, бойымныҥ алдымнаҥ эмес, башкаруныҥ, бойымныҥ адымнаҥ» деп айдып ӱренели деген ајару болды. Сценаны «тектир» деп айдар керек болуптыр.
Jаҥар кожоҥныҥ байрамы Сарымай Урчимаевтиҥ эземине учурлаларда, кӱрее куучында оныҥ эш-нӧкӧри Е. Тобоева, эјези З. Торбокова база куучын-эрмек айдып, јӧмӧгӧн-болушкан улуска алкыш-быйанын айттылар.
Якут билимчи Юрий Борисов Якутскта јиит кайчылардыҥ-олонхочылардыҥ биригӱзиниҥ президенти. Ол бойыныҥ башкарып турган биригӱзиниҥ ижиле слайд-таныштыру эдип куучындады. Jиит билимчиге кӧп сурактар болды. Соныркаган улус Интернет ажыра бу јиитле колбуга чыккадый. Солун, јилбилӱ иштӱ. Jаш улусты кайга таскадат.
Кӱрее куучынныҥ учкары јӧптиҥ ӱлекери јарадылды. Туура салбай, бӱгӱн-эртен ле баштап ӧткӱретен иш чокымдалды, тузалу шӱӱлтелер ајаруга алылды.

***

Эҥир базым јаан залда јаҥар кожоҥго учурлалган байрамныҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазы ӧтти. Jеҥӱчилдерди кайралдаар јараш чӱм-јаҥ кӧрӧӧчилерди, туружаачыларды ӧкпӧӧртти.
Онойып, ӧмӧликле кожоҥдоорында:
1-кы јерге «Теле» албаты фольклорлык ӧмӧлик (башкараачызы Ольга Колян, Улаган аймак) чыкты. 2-чи јерде «Эрјине» ӧмӧлик (Игорь Кахтунов, Оҥдой аймак, Алтыгы-Талду) болордо, 3-чи јер «Байана» фольклорлык ӧмӧликке (Татьяна Адышева, Кан-Оозы аймакта Моты-Оозы јурт) келишти.
Таҥынаҥ кожоҥдоорында:
1-кы јер—Ольга Колян
2-чи јер—Светлана Ультарикова (Кош-Агаш аймак)
3-чи јер—Чечек Карулова (Чамал аймак).
Сӧгӱш кожоҥдо:
1-кы јерде—Керек Сапо (Кош-Агаш аймак).
2-чи јерге Сергей Табулгин (Улаган аймак) чыгарда, 3-чи јер Евгения Челбаковага (Шабалин) келишти.
Кӧрӱ-маргаанныҥ Гран-при сыйы «Jаҥылга» ӧмӧликке табыштырылды (башкараачызы Динара Челбаева, Кош-Агаш аймактыҥ культура башкартузы).
«Ээлӱ кай» оркестрдиҥ башкараачызы М. Тельденовтыҥ аҥылу сыйы «Амаду» фольклор ӧмӧликке (Алена Кучкашева, Кӧксуу-Оозы аймакта Талду јурт), «Биле» вокал ӧмӧликке (Валентина Такина, Кӧксуу-Оозы аймакта Кујурлу јурт) табыштырылды.
Кӧрӱ-маргаанныҥ ончо туружаачыларына Быйанду самаралар табыштырылган. Jеҥӱчилдердиҥ, јылдыстардыҥ сӱрекей јараш ойын-концертин кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжуларла уткыды.
«Jаҥар кожоҥ» республикан фестивальдыҥ спонсорлоры—Андрей Ялбаков, Татьяна Бабрашева, онойдо ок Сарымай Урчимаевтиҥ билези, эл-тӧрӧӧни. Ак санаалу, ару кӱӱндӱ улус биригип, јаан керекти ӧмӧ-јӧмӧ алып чыктылар. Онойдо ок Мерген Тельденовтыҥ, Николай Сегирткишевтиҥ баштаҥкайлу, јӧмӧлтӧ-болушту ижин темдектеер керек.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина