Алтайдын Чолмоны

Аҥылу байлыктарысты чеберлеп аларга

08.12.2017

Jаҥар айдыҥ 5-чи кӱнинде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрдыҥ конференц-залында Алтай Республиканыҥ прокуратуразыныҥ ӱчинчи ачык форумы ӧткӧн. Ол «Россияныҥ аҥылу ар-бӱткендик кереези—Алтын-Кӧллӧ колбулу ченемел ажыра Алтай Республикада јасакберимди буспазын јеткилдеери» деп адалган. Оныҥ ижинде республикан прокуратураныҥ ишчилери, государственный јаҥныҥ ла јербойында башкарынарыныҥ органдарыныҥ, анайда ок јондыктыҥ ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ чыгартулу улузы турушкан.

Форумныҥ ижин Алтай Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын ачкан. Ол 2017 јыл Экологияныҥ јылы деп јарлалганын айдып, РФ-тыҥ Президенти В. В. Путин РФ-тыҥ Федерал Jуунына эткен баштанузында Башкаруга Россияныҥ аҥылу ар-бӱткендик кереестери болуп турган Волга сууны, Алтын-Кӧл лӧ Байкал кӧлдӧрди чеберлеериниҥ программазын белетезин деп јакылта бергени керегинде айтканын темдектеген.
«Алтай Республика ар-бӱткендик байлыктарыла бай јер. Алтын-Кӧл чындаптаҥ да аҥылу объект болуп јат. Бу ок ӧйдӧ экологияны киртидип турган учуралдар темдектелет. Кайда да сӱрее-чӧп ташталат, кайда да агаштар кезилет. ²дӱп јаткан јылдыҥ он айыныҥ туркунына эки муҥга јуук мындый учуралдар болгоны темдектелген. Тергеебистиҥ байлыктарын чеберлеп алатаны бастырабыс эдетен иш болуп јат. РФ-тыҥ прокуроры Чайканыҥ Экологияныҥ јылы качан да божобос деп айтканы јолду. Экологияны чеберлеери аайынча иштер јаантайын улалар»—деп, Николай Мылицын айткан.
АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы Михаил Маргачев бойыныҥ куучынында тергеебисте аҥылу корулалып турган ар-бӱткендик беш объект бар болгонын айткан. Алтай Республикага, ол тоодо Алтын-Кӧлгӧ келип турган туристтердиҥ тоозы јылдыҥ ла кӧптӧп турганын темдектеген. Михаил Маргачев тергеениҥ Башкарузы экологияны чеберлеер ууламјыда база иштеп турганын айткан.
АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Председателиниҥ ордынчызы Михаил Тереховтыҥ айтканыла, республикан парламент экологияныҥ сурактарыныҥ аайына чыгарына керектӱ јасактарла јеткилдеер ишке аҥылу ајару эткен. Бу ууламјыда Эл Курултай ла республикан прокуратура јуук колбуда иштеп турганын ол темдектеген. Вице-спикердиҥ айтканыла, ӧдӱп јаткан јылда экологияныҥ сурактары аайынча Алтай Республиканыҥ 5 јасагы јӧптӧлгӧн. Олордыҥ экӱзин республиканыҥ прокуроры белетеп, парламентке чыгарган. Прокурордыҥ баштаҥкайыла ӧдӱп јаткан јылдыҥ баштапкы јарымында «Алтын-Кӧлди корыыры керегинде» федерал јасактыҥ ӱлекер-проегин белетеери аайынча јаан иш ӧткӧн.
Михаил Терехов «бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижис мынаҥ да ары улаларына бӱдедим» деген.
Форум ӱч бӧлӱктеҥ турган: баштапкызы— «Ар-бӱткендик јасакберимди Алтын-Кӧлди јараттай агаш байлыктарды тузаланарында ла суукорулаачы зонада буспазын јеткилдеери» деп адалган. Анда тӧс докладчиктердиҥ тоозында АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ аграрный политика, экология ла ар-бӱткенди тузаланары аайынча комитединиҥ јааны Василий Манышев, Текшироссиялык албаты фронттыҥ Алтай Республикада тергеелик бӧлӱгиниҥ турчызы Сергей Зыкович, Алтай Республиканыҥ прокурорыныҥ старший болушчызы Владислав Костерин, «Алтайдыҥ государственный ар-бӱткендик заповедниги» ФГУ-ныҥ директоры Игорь Калмыков, Jууныҥ ла иштиҥ ветерандарыныҥ текшироссиялык јондык биригӱзиниҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ председатели Борис Алушкин болгон.
«Алтайдыҥ ар-бӱткендик байлыктарын корыйтаныныҥ сурактары јондыкка алдынаҥ бери амыр бербеген. Алтын-Кӧлди ле оны јараттай тайганы тузаланарыныҥ ла корыырыныҥ тӱӱкизин алар болзо, ар-бӱткенге антропогенный салтарларды астадарга ла эҥ ле байлу деген јерлерин корулап аларына ууламјылалган иштер ӧткӱрилгенин кӧрӧрис. СССР ӧйинде Алтайский государственный ар-бӱткендик заповедник баштапкы тӧзӧлгӧн заповедниктердиҥ бирӱзи болгон эди. Быјыл ол 85 јылдыгын темдектеген. 90-чы јылдарда «Алтай» деп эколого-экономический регион тӧзӧлгӧн. Анайып, ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик ар-бӱткендик энчизине бир канча аҥылу ар-бӱткендик объекттер кийдирилген эди. Алтын-Кӧлди корыырына ууламјылалган јасактарды белетеерге чырмайган иштер база ӧткӱрилген. 1991 јылда «Алтын-Кӧлдиҥ статузы керегинде» јасак јӧптӧлгӧн болгон. Кийнинеҥ, 2004 јылда, «Алтын-Кӧлди корыыры керегинде» республикан јасак јӧптӧлгӧн. Бир јылдаҥ бу јасак чыдузын јылыйткан. Не дезе, кӧл федеральный объект болуп јат ла ого федерал јасак керек деп јартамал эдилген. 2008-2009 јылдарда республикан парламент Федерация Совединде јасакберимниҥ мониторингин ӧткӱрер тӧс јериле кожо «Алтын-Кӧлди корыыры керегинде» јасактыҥ ӱлекер-проегин белетеген. Jе ол иш јӱрӱмде бӱтпеген. РФ-тыҥ Президенти В. В. Путин РФ-тыҥ Федерал Jуунына эткен баштанузында Башкаруга Россияныҥ аҥылу ар-бӱткендик кереестери болуп турган Волга сууны, Алтын-Кӧл лӧ Байкал кӧлдӧрди чеберлеериниҥ программазын белетезин деп јакылта бергени јакшынак аргалар берет. Анайып, Алтай Республиканыҥ Башкарузы «Алтын-Кӧлди корыыры керегинде» федерал јасактыҥ ӱлекер-проегин РФ-тыҥ ар-бӱткендик байлыктар ла экология аайынча министерствозына аткарган. Тургуза ӧйдӧ ол јанынаҥ кандый бир јӧп јарадылбаган. Айса болзо, бу федерал јасактыҥ ӱлекер-проегин Эл Курултай Госдумага аткарар ӧй келген»—деп, Василий Манышев айткан. Депутаттыҥ темдектегениле, Алтын-Кӧлди корыырына ууламјылалган иштер Алтай Республиканыҥ государственный јаҥыныҥ органдарыныҥ јаантайын ајарузында.
Jууныҥ ла иштиҥ ветерандарыныҥ текшироссиялык јондык биригӱзиниҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ председатели Борис Алушкинниҥ айтканыла болзо, бӱгӱн јасактыҥ ӱлекер-проегин белетеп, федерал јаҥдарга аткарала, турултазын сакып отурарга јарабас. Биске јаҥыскандыра бу јӱкти апарарга кӱчке келижер. Ас ла салза, Барнаулда сууныҥ институдыла кожо иштеер керек. Бойыстыҥ шӱӱлтелерисле билимниҥ бюджеттерине кирерге албаданар керек. Алтын-Кӧлди айландыра аркаларды кестиртпес, оны корулап аларыныҥ јасагын иштедер керек.
АР-дыҥ прокурорыныҥ старший болушчызы Владислав Костеринниҥ айтканыла, быјыл прокуратураныҥ ӧткӱрген шиҥжӱ иштериниҥ шылтузында текши кеми 283 муҥ салковой штраф салылган. Алтын-Кӧлдиҥ јарадында градостроительный документтер, јӧп јогынаҥ турбазалар тудулган учуралдар темдектелген. Кезик учуралдарда Турачак аймактыҥ ла Артыбаш јурттыҥ администрациялары байагы јерлерди арендага бергени јарталган. Шиҥделген керектер јаргыга аткарылган. Анайда ок коммунальный таштанчыларла, байа бир несанкционированный деген сӱрее-чӧплӧ колбулу сурактар база курч турат. Сууныҥ чыҥдыйы шиҥделген соҥында кӧлдиҥ суузы нефтепродукталарла кирленип турганы јарталган. Алтын-Кӧлдӧ јӱзӱп турган кемелердиҥ тоозы 300-теҥ ажа берет.
Форумныҥ туружаачылары Алтын-Кӧлди кирледип турган учуралдарды алза, олордыҥ салтары сӱрекей јаан, је салылган штрафтардыҥ кеми дезе ас деп айдышкан. «Алтайдыҥ эпшилери» деп республикан јондык организацияныҥ јааны Светлана Полетаева «агаштарды кезерин токтодор арга чек јок по, оны токтодор керек. Кемге де кезерге јараар деген оҥдомол болбос, јасакты кем де буспас учурлу»—деген.
Форумныҥ экинчи бӧлӱги «Алтын-Кӧлдиҥ экологиялык айалгазы» деп адалган. Анда Алтай Республиканыҥ ар-бӱткендик байлыктар, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министерствозыныҥ «Алтын-Кӧлди чеберлеп алары» деп адалган ӱлекер-проекттиҥ паспортын белетеери аайынча иштер канайда ӧдӱп турганы керегинде АР-дыҥ ар-бӱткендик байлыктар, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министриниҥ ордынчызы Евгений Мунатов куучындаган. Оныҥ айтканыла болзо, «Алтын-Кӧлди чеберлеп алары» деп адалган ӱлекер-проекттиҥ паспорты белетелип, тулаан айда РФ-тыҥ министерствозына аткарылган. Анда ишмекчи группа тӧзӧӧри керегинде шӱӱлте айдылган болгон. Удабай РФ-тыҥ Федерация Совединде тегерик стол ӧткӧн. Тӱзедӱлер ле кубулталар кийдирилген бу ӱлекер-проект тургуза ӧйдӧ РФ-тыҥ ӱлекер-проекттер аайынча иштеер департаментинде. АР-дыҥ Башчызы Александр Бердников РФ-тыҥ вице-премьери Александр Хлопонинле туштажу база ӧткӱрген. Ол туштажуныҥ кийнинеҥ Алтын-Кӧлдӧ экотуризмди ӧскӱрерине, кӧлдиҥ јараттарында кемелер турар јерлерди јарандырарына, сӱрее-чӧптиҥ полигонын тӧзӧӧрине ле оноҥ до ӧскӧ иштерге 100 миллион салковой акча чыгарары темдектелген.
Алтай Республиканыҥ Jондык палатазыныҥ јааны Татьяна Кончева јаҥныҥ органдарын, ведомстволорды јондык биригӱлерле, активисттерле кожо эрчимдӱ иштезин деп сураган. Кажы ла муниципалитетке экологический совет тӧзӧзин деп баштанарга турганын темдектеп, АР-дыҥ Jондык палатазы бастыра сурактарды ајаруга алып, јаҥныҥ республикан, муниципал органдарыла, ведомстволорло ӧмӧ-јӧмӧ иштеерге белен болгонын айткан.
¯чинчи бӧлӱк «Экологический туризмниҥ ӧзӱми» деп адалган. Анда Улаган аймактыҥ прокуроры Аржан Тобоев «Алтай этностыҥ экологиялык культуразы» деп адалган бичигиле таныштыру эткен деп айдарга јараар. Форумныҥ туружаачылары бу бичикти бийик баалаганын темдектеер керек.
Форумныҥ ижи учына јууктап келерде, Алтай Республиканыҥ прокурорыныҥ ордынчызы Николай Макеев ӧдӱп јаткан јылдыҥ он айыныҥ туркунына прокуратураныҥ айландыра турган ар-бӱткенди корыыр бӧлӱкте эткен шиҥжӱ иштериниҥ турултазыла јасакты бускан эки муҥнаҥ ажыра учуралдар темдектелгенин, 80 протест, јаргыларга 174 исковый баштану эдилгенин, 571 представление кийдирилгенин, 232 кижи дисциплинарный, 109 кижи административный каруузына тургузылганын, јамылу иште иштеп турган 17 кижиге јасакты буспазы керегинде айдылганын темдектеген. Шиҥжӱ иштиҥ материалдары аайынча 27 уголовный керек ачылган.
Прокурордыҥ ордынчызыныҥ айтканыла болзо, ол ло шиҥжӱ иштер ӧйинде Турачак аймакта агаш кеспези керегинде Алтай Республиканыҥ Арбитражный јаргызыныҥ 2012 јылда чыгарган јӧби табылып келген. Аймактыҥ администрациязыныҥ бир кезек ишчилери андый јӧп бар болгонын биле тура, агаш јыгар иштерди токтотпогон. Тургуза ӧйдӧ аймакта агаш јыгар иштер токтодылган, је бу ишти ӧткӱрип тургандар јасактарда кандый бир «лазейкаларды» табып, ишти ойто кӧндӱктирер аргалу.
Алдында јылдарда Алтай Республикада аркаларды Агаш фондтыҥ јерлерине кийдирер иш јазап ӧткӱрилбеген. Колхозтор, совхозтор јайрадыларда, кезик улус байа аркаларды јуртээлемдик учурлу јерлер деп, мензинип алган. Jе ол аркаларда аш салардаҥ болгой, уй-малга ӧлӧҥ дӧ белетеп болбозыҥ. Оныҥ да учун эмди бис алдында эдилген јастыралардыҥ јаҥылгазын кӧрӧдис.
Форумныҥ учкаары республиканыҥ прокуроры Николай Мылицын Экологияныҥ јылы мында божобой јатканын айдып, бу форум прокуратураныҥ, государственный јаҥныҥ органдарыныҥ ла јондыктыҥ бу ууламјыда ӧмӧ-јӧмӧ ижин там эрчимдедер арга бергенин темдектеген.

К. ЯШЕВ