Алтайдын Чолмоны

Эрјине болгон Ӱкектиҥ кайкамчылу Каан Кызы…

22.12.2017

Jаҥар айдыҥ 18-чи кӱнинде Павел Кучияктыҥ адыла адалган театрда «Эрјинелӱ Ӱкектеҥ эбирип келген Каан Бала» деп адалган сӱреен солун ойын-концерт ӧтти.

Россия Федерацияныҥ культура министерствозыныҥ, Алтай Республиканыҥ культура министерствозыныҥ, эл тергеелик филармониязыныҥ болужыла ӧмӧ-јӧмӧ белетеп тургузылган ойын-концерт албатыныҥ кӧгӱс байлыгыныҥ алтын кӧмзӧзинде артар деп, кӧрӧӧчилер, ойынды тынбай да кӧрӱп, бирлик шӱӱлтеге келдилер.
2017 јылда Россия Федерацияныҥ башкарузы кемнеҥ де камааны јок театрал ла кӱӱлик ӧмӧликтерди јӧмӧӧр амадула чыгарган Грантыла шак бу ойын-концерт, ӱлекер, јӱрӱмде ичкери јаан јолын алынды.
Туулу Алтайдыҥ элбек јеринде кумран чактардаҥ јылыйбай келген кезер таштары, ондо артыргыскан бичиктери сӱреен арбынду. Телекейде скиф ӧйдиҥ: Пазырыктыҥ, Башадардыҥ, Туйактуныҥ, Шибеениҥ ле агару Ӱкектиҥ таш корумдары јарлу болгоныла албаты оморкоп јӱрет.
Тогузон јылдардыҥ тал-ортозы кирезинде Ӱкек аҥылу коруулдыҥ јери деп јарлалган, «Ӱкек—тымыктыҥ јери» деп адалган. ЮНЕСКО-ныҥ Бастырателекейлик энчи-байлыгыныҥ тооломына «Алтай—алтын кырлары» деп ууламјыга кирген.
1993 јылда археологтор казынты иштерди ӧткӱргилеп турала, кайкамчылу табынтыга сакыбаган јанынаҥ учураган. Корумныҥ алдында тереҥ ородоҥ скиф ӧйдӧги кижиниҥ мӧҥкӱзи чыккан. Jе эҥ ле учурлузы—шак оныҥ алдында база ла скиф ӧйдӧги кижиниҥ мӧҥкӱзи јаткан! Мӧҥкӱ јаткан кабайды ӱргӱлјик тош орогон. Тоштыҥ соок тыныжы аргалу-чакту эпшини ӱргӱлјиге чеберлеп кичееген. Тӱӱкиге ол агару Ӱкектиҥ Каан Балазы деп адалып кирген. Телекейлик билимге ле текши кижиликке шак бу казынты кайкамчылу табынты, јетирӱлик кӧмзӧ болды.
Эпши кижиниҥ мӧҥкӱзин эмезе мумиязын амыраган јеринеҥ, кабайынаҥ, ак-јарыкка чыгарып келерде, оны эбире куучын-кумый, белгелер кӧп лӧ болгон. Алтай калыкка Ӱкек байлу, ээлӱ, тудуулу јер болуп јат. Эбире курчаган ар-бӱткени, ыйык туулары, мӧҥкӱлери, аржан-кутук суулары недеҥ де байлу ла агару.
Тургун калыктыҥ шӱӱлтезиле, агару Ӱкектеҥ табылган, чыккан Каан Бала агару, оныҥ амырын кемниҥ де бузар јаҥы јок болгон. Олорго Алтайда јебрен алыптардыҥ, баатырлардыҥ, ук-тӧстӧрдиҥ, сӧӧктӧрдиҥ башчыларыныҥ мӧҥкӱлерин кӧдӱргени тегиндӱ эмес ине. Оныҥ учун Алтайда амырап јаткандардыҥ мӧҥкӱлерин чочыдарга, кыймыктадарга, казарга јарабас. Айдарда, алтай албаты олордыҥ амырын корып, олорго бажырып, мӱргӱп, олорды байлап, тооп ло корулап јат.
«Эрјинелӱ Ӱкектеҥ эбирип келген Каан Бала» деген ойын-концерттиҥ тӧзӧгӧзинде Ӱкек деп байлу тепсеҥде ӧткӧн казынты иш ле амырадып салган јеринеҥ кыймыктаткан эпшиниҥ мӧҥкӱзиниҥ јонјӱрӱмдик учуры јанынаҥ эки шӱӱлте болуптыр.
Кӧргӱзӱ јол-јорыкта јӱрген јииттиҥ тӱндеги оттыҥ јанындагы казынтыныҥ телекейлик билимге ле тургун алтай элге байлу, тудулу јанынаҥ учуры керегинде куучынынаҥ, оныҥ айдыныжынаҥ башталат. Тургун калык кӧп тоолу белге-шӱӱлтелердиҥ ортозынаҥ бодоштыра бойындыйын айдат: таш-корумнаҥ чыккан эпши, айса болзо, кам. Кӧк Теҥери ле Jер-Эне ортодо колбуны тудуп турган болор бо? Ӱстиги, Орто, Алтыгы ороондорло тилдӱ, куучынду кам улус башка ине. База бир шӱӱлтеле болзо, ол Очы-Бала да болуп айабас. Jалтанбас, јайымды сӱӱген јуучыл Алтайыныҥ, албатызыныҥ амыр-энчӱ јадын-јӱрӱми учун тартышкан…
Билим телекейиниҥ бӱгӱнги кӱндеги алтай кижиниҥ Алтай Ээзиле куулгазын, јажытту колбузы ойын-концертте эптӱ, келиштире тургузылган, кӧргӱзилген. Тургун калыктыҥ јадын-јӱрӱминде кӧскӧ кӧрӱнбес, сезилбес ол колбу јаантайын кожо.
Адакы учында Алтайдыҥ Ээзи албатызына чыгып, олорды алкап, курчу-куйагын бектеп, эрјинелӱ Ӱкектиҥ Каан Балазыныҥ чочыган, кыймыктаган куды, сӱнези токынап, амырап, оны эбире блааш-тартышту, тал-табышту куучын-эрмек јабызаар деп айткан ижемјилӱ сӧзи калыктыҥ база бир эрјинедий байлыгы јаҥар кожоҥ ажыра тыҥытту кӧргӱзилди.
Солун ойын-концерт качан бирде база катап болзо, јаан-јаш амадап барып кӧрзин. Ондогы турушкан јайаан јайалталардыҥ кайы, кожоҥы, кӱӱзи, јаҥары, онойдо ок кийген кеп-кийимдери чыҥдый, сӱрлӱ. Учурында алтай калыктыҥ кеби сӱреен учурлу, ӧҥжик, јаркынду болгон ине. Ойын-концерт бийик кеминде болды, јик јок деп айдарга јараар. Кӧргӧн улус кӱӱн-санаазын, шӱӱлтелерин газетке бичизе, база јакшы болор эди.
Ойын-концертте АР-дыҥ эл тергеелик филармониязыныҥ артисттери: “Алтай» фольклорлык ӧмӧлик (башкараачызы АР-дыҥ нерелӱ артизи Юрий Чендыев), электрон-этникалык кӱӱниҥ «Азия» ӧмӧлиги (башкараачызы АР-дыҥ нерелӱ артизи Александр Трифонов), РФ-тыҥ нерелӱ артизи Кара Майманов, калыктар ортодогы кӧрӱ-маргаандардыҥ лауреады Добрыня Сатин, Марат Попошев, Жанетта Тонова, онойдо ок бијениҥ «Айлан» ӧмӧлиги (Елена Ластаева), бијениҥ «Тандем» клубы (Марина Гасанова), бијениҥ «Алас» студиязыныҥ солисттери Солунай Торбогошева, Дмитрий Петпенеков, РФ-тыҥ ла АР-дыҥ нереӱ артизи Ираида Охрина, АР-дыҥ нерелӱ артизи Эмиль Толкочеков эрчимдӱ, экпиндӱ туруштылар.
Калык чӱмделгезиниҥ албаты ӧмӧликтери јаҥарыла ойын-концертке кӧдӱриҥилӱ, бийик кӱӱн-тап сыйлады. Кӧрӧргӧ дӧ, угарга да оморкодулу, сӱӱнчилӱ болды. Jаҥардыҥ учурын бийик кӧдӱрип јаткан режиссер-тургузаачы Завид Гасановко кӧрӧӧчилердиҥ адынаҥ јаан алкыш-быйан. Олор «Кӱн-Керел» (Ираида Охрина), Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртынаҥ келген ӧмӧликтиҥ башкараачызы Светлана Кыдыева, «Jоло» (Зинаида Дробинина), «Кулады» (Елена Мандаева).
«Эрјинелӱ Ӱкектеҥ эбирип келген Каан Бала» деген ойын-концерттиҥ сценаризи АР-дыҥ Башкарузыныҥ театрал санат бӧлӱгинде сыйыныҥ лауреады Jергелей Унукова, тургузаачы бӧлӱктиҥ јааны АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ артизи Августа Суровцева, баш јурукчызы РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Валерий Тебеков, композиторы Азулай Тадинов, бијези Марина Гасанованыҥ, кеп-кийим аайынча јурукчызы Марина Суровцева. Программаныҥ худбашкараачызы Юлия Романович.
Jылдыстардыҥ, чолмондордыҥ ойын-концертин ондый ок јылдыстык јайаандык ӧмӧлик белетеген. Ийт јылда (2018 ј.) «Эрјинелӱ Ӱкектеҥ эбирип келген Каан Бала» деген ойын-концерт ыраак-јуук талаларда кӧргӱзилер деп иженери артат.

К. Пиянтинова