Алтайдын Чолмоны

Сӱӱнчи сыйлаган чибилер

26.12.2017

Jаҥы јылга јетире тоолу кӱндер арткан. Оныҥ да учун улус јаҥыјылдык јаражай болуп турган чибичекти алып, айылдарында тургузып јарандырат.

Горно-Алтайскта чибилер садар он эки базар иштейт, анда садылып турган агаштардыҥ баалары 500-теҥ ала 1500 салковойго јетире. Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ саду аайынча бӧлӱгиниҥ специалисттериниҥ јартаганыла болзо, бу он эки базардыҥ алтызы муниципалитеттиҥ јерлеринде турат. База алтызы таҥынаҥ јерлерде садылат. Каланыҥ администрациязы чиби садып тургандарга саду ӧткӱрип турган јерин айландыра удурумга чедендеп алзын, садучылар Соок Таадактыҥ кеп-кийимин кийген болзын, чаган айдыҥ 1-кы кӱнинде саду ӧткӱрген јерди арутап салзын деген некелтелер тургускан эмтир.
Jаан калаларда јаҥыјылдык чибилер садып турган јерлердеҥ чибини садып алган кижиге садучы чек берер учурлу. Анда кассовый аппарат, садучыда чибиниҥ узунын кемјиир сантиметр, прайс-лист, чибини ороп ийгедий материал болор керек.
Бисте дезе андый эмес. Улус садуга тургузылган кӧп тоолу агаштардаҥ јараганын талдап алат. Jаҥы јыл јууктаган сайын эҥ артык агаштар садылып калат. Оныҥ да учун чибини эртелеп алганы јакшы болгодый. Чибини Jаҥы јылга 4-5 кӱн арткан тушта алганы эҥ артык ӧй деп чотолот. Андый чиби Рождествого јетире јакшы турар.
Чибини талдаар тушта неге ајару эдер керек:
1. Бӱрлери койу болор учурлу.
2. Будактарын ӧрӧ тартканда эмезе эҥилткенде сынбас керек.
3. Будагы канча ла кире јоон болзо, чиби анча ла кире узак турар (чибиниҥ бийиги 1,5 метр болзо, будагыныҥ јооны 6 сантиметрдеҥ ас болбос учурлу).
4. Кезилген тужы ару болор учурлу.
5. Чибини будагыла јерге сӱстӱргенде, бӱрлери тӱшпес керек.
6. Бӱрлерин туткан кийнинде, колдо ийне бӱрлӱ агаштыҥ јыды артар учурлу.
7. Чагана бары агаштыҥ кезилгени тыҥ ла удабаганын керелейт.
Айылда тургузыган чиби бачым ӱрелбезин деп нени эдер керек:
Садып алган кийнинеҥ бир-эки сааттыҥ туркунына балконго чыгарып салар. Тураныҥ ичине јаҥыс оныҥ кийнинде кийдирер.
Тураныҥ ичинде јылыдар јазалдардаҥ ыраада тургузар.
Бӱрлерин пульверизаторло чыктыдып турар.
Чиби сугарар јазалда тургузылган болзо, ого бир таблетка аспирин ле эки калбак сахар кошкон суу урар.
Горшокто отургызылган чибини кӱнинде эки катап сугарар.
Jаҥы јылда искусственный чибини тургузарга јазанган болзогор, чыҥдыйы бийигин талдагар. Эҥ ле узак ӧйгӧ (10-15 јыл) литая дейтен чибини тузаланарга јараар. Оныҥ кажы ла бӱри башка белетелип јазалат ла кийнинеҥ ары јуунадылат. Эҥ ле экологичный ла узакка тузаланылып турган деп лескадаҥ јазалган чиби чотолот. Ол јаҥыс ла бийик температураларга алдыртпай турган эмес, је анайда ок оныҥ ийнелери узак ӧйгӧ бӱдӱмин јылыйтпайт.
Искусственный чибилердиҥ кӧп сабазын ПВХ-ныҥ пленказы—поливинилхлоридтеҥ јазагылайт. Мындый пластикке 3 деген таҥма тоо тургузылат. Бу материалдаҥ белетелген чиби батареяныҥ јанында эмезе ӧткӱре јылыдып турган кыпта тургузылган болзо, кейге корон чыгар аргалу.
Эҥ ле јеткерлӱ дегедийи «чаазын» ийнелерлӱ, байа целлюлозтоҥ јазалган чибилер болор. Андый чибилер бенгальский оттоҥ эмезе кызыган гирляндалардаҥ кӱйе берер аргалу. Садып алган искусственный чибини ӱч јылдаҥ кӧп тузаланып јаткан болзогор, ол кандый материалдаҥ јазалганын лаптап кӧрӧр керек. ПВХ-даҥ эмезе целлюлозадаҥ јазалган болзо, тузаланарга јарабас.
Искусственный чибини садып алардаҥ озо садучыдаҥ товардыҥ документтерин сурагар. Ол документте чибиде экологиялык јеткер јок, белен кӱйбей турганы керегинде јетирӱлер болор учурлу. Чыҥдый јазалган чибилерге антипирен кожодылар. Бу веществолор искусственный чибиге кӱйерге бербейт. Jаҥыјылдык товарга сертификация тыҥ керек јок то болзо, бойын тооп турган компаниялар оны аларга кичеенет. Искусственный чибини садып алардаҥ озо бӱрлерин бӱктейле, божодып ийигер. Чыҥдый јазалган чибилердиҥ бӱктелген бӱрлери ойто алдындагы бӱдӱмин алар учурлу. Ийнелерин тартып кӧрӱгер, олор ӱзӱлбес керек. Искусственный чиби јытанбас учурлу.
Искусственный эмезе тирӱ чибини айлыгарга экелип тургузып алдыгар. Эмди оны јарандырар керек. Кирип јаткан Ийт јылда чибини кандый ӧҥдӱ јарангыштарла, ойынчыктарла кееркедетенине база ајару эдер керек. Кирип јаткан јылды нениҥ де учун сары ийттиҥ јылы дежет. Jе андый да болзо, чибини јаҥыс ла сары ӧҥдӱ јарангыштарла кееркеткени јастыра. 2018 јылдыҥ тӧс ӧҥдӧри: песочный, алтын, сары, кофейный, кӱреҥ, кызыл, терракотовый, ак, кремовый, бежевый, шампань ла молочный ӧҥдӧр. Чибиде кыйалтазы јогынаҥ ойынчык ийт болор учурлу.
Чибини јарандыратан ойынчыктарды садып алардаҥ озо товарга документ-чаазындарын база ла кӧрӱгер. Чыҥдый јазалган ойынчыктар химический јыт чыгарбас ла колдо јалтырууш артырбас учурлу.
Пластикадаҥ јазалган ойынчыктарды албагар. Олордо ртутьтый, мышьяктый ла формальдегидтий токсичный веществолор болор аргалу. Натуральный материалдардаҥ јазалган ойынчыктар артык эмей.
Эмди модада ретро ойынчыктар деп Слер билеригер бе? Тургуза ӧйдӧ алдында јылдардыҥ ойынчыктарын белетеген технологиялар орныктырылат. Оныҥ да учун совет ӧйдӧги мультфильмдердиҥ, чӧрчӧктӧрдиҥ геройлоры, оогоштоҥ ала таныш ойынчыктар јаҥыдаҥ јазалат ла кажыбыстыҥ ла ӧткӧн лӧ эмдиги ӧйин колбоп турган аҥылу айалга тӧзӧйт.
Байрамдар тӱгенген кийнинде чибини айылдаҥ јайладар керек. Оныҥ јаан бӱрлерин кезеле, пакеттерге салып чыгарарга јараар. Анайда ок бӧскӧ эмезе пленкага оройло, учтарын скотчло јапшырып чыгарадылар. База бир эп-сӱме—чиби јаан эмес болзо, полиэтиленовый таарга салып чыгарарга јараар.
Jе бисте андый болбой јат. Чибилерди сӱрее-чӧп тӧгӧр контейнерлердиҥ јанына обоолоп саладыс. Кем де печкезинде ӧртӧйт. Jаан калаларда дезе чиби таштайтан аҥылу јерлер јазалып јат.
Jе бот, орооныстыҥ јӱстер тоолу албатыларыныҥ эҥ тыҥ сӱӱген байрамдарыныҥ бирӱзинде тӧс сӱр-темдек болуп турган чибини канайда талдап алары керегинде бичимелисти мында тӱгезип, бастырагарды кирип јаткан Ийт јылла уткыйдыс!

К. Яшев белетеген