Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӧзӱмниҥ ичкери јолында

29.12.2017

«2017 јыл Алтай Республикага коомой эмес болды. Социально-экономикалык ӧзӱмдеги кӧргӱзӱлер коомой эмес, кӧп тоолу социальный объекттер табыштырылды, алынган бастыра молјулар бӱткен, јаан јеткер-тӱбек те болбоды.
2017 јыл Россияда Экологияныҥ јылы деп јарлалганы биске јаан учурлу. Ар-бӱткенди корып аларыныҥ сурактары Алтай Республикага јаҥжыкканы аайынча јаан учурлу. Ол ар-бӱткени јараш, «јажыл туризм» ӧзӱм алынган тала болуп јат» — деп, Алтай Республиканыҥ Башчызы, Башкарузыныҥ Председатели Александр Бердников темдектейт.

1. Кӱнниҥ ийдези
Алтай Республиканыҥ јӱрӱминдеги јаан учурлу керекте—электроэнергия јеткил болорын јеткилдееринде быјыл бис јаан алтам эттибис. Бойы электроэнергияны кӧптӧҥ качан да бербеген талада 2014 јылдаҥ ала орныктырылаачы энергетика ӧзӱм алынып баштады. ²ткӧн ӱч јылдыҥ туркунына кӱнниҥ чогынаҥ иштейтен ӱч электростанция (текши ийдези 15 Мвт) тудулган болзо, быјыл эки станция тудулган (5 Мвт ла 20 Мвт), Анайып, электроэнергияныҥ кеми бир ле јылдыҥ туркунына эки катапка кӧптӧгӧн.
20 Мвт ийделӱ станция Россияда баштапкы катап тудулган, мында эмдиги ӧйдиҥ чӱмдӱ модульдары тузаланылган. Мындый технология электроэнергияны јаҥыс та айас кӱнде эмес, је анайда ок бӱрӱҥкий кӱнде кӧптӧҥ иштеп алар арга берет.
«Хевел» компания келер эки јылда республиканыҥ аймактарында база тӧрт станцияны (80 МВт) тудар кӱӱндӱ. 2020 јылга јетире кӱнниҥ чогыла иштейтен станциялар республиканыҥ электроэнергия јанынаҥ керексиништерин (120 мвт) толо јеткилдеер деп иженедис.

2. Ару кей учун тартыжу
Алтай Республикада сок јаҥыс каланыҥ— Горно-Алтайсктыҥ (мында таланыҥ эл-јоныныҥ тӧртинчи ӱлӱзи јуртайт) эл-јоны калганчы бир канча јылдардыҥ туркунына арутаачы объекттеҥ келип турган јыду-јаман јытка комыдаган.
Оныҥ учун 2012 јылдаҥ ала арутаачы јазалдарды тӧзинеҥ ала јаҥыртары аайынча элбек иштер башталган. Быјыл ол иштердиҥ калганчы бӧлӱги ӧткӱрилер, таштанчыларды кургадатан цех тудулар, куран айдыҥ учында ол иштеп баштаар. Специалисттердиҥ шӱӱлтезиле, мындый цех бастыра Сибирьде јок. Мында канализацияныҥ кири-торы ачык јалаҥда эмес, јабык дегидраторлордо аруталар. Кир-тордоҥ арткан суу база катап аруталар, кату таштанчылар дезе, полигонго јетирилер. Бу стройканыҥ баазы 100 миллион салковойго јуук.

3. Кӧл аруталат
Россияныҥ Президенти В. Путин 2016 јылда јаҥар айда Федерал јуунга баштанып куучын айдала, Алтын Кӧл ар-бӱткенниҥ байлу-чуулу байлыгы деп темдектеген кийнинде, Алтай Республикада Алтын Кӧлди корып алатан ӱлекер ле оныҥ кийнинде бу сурак аайынча федерал јасактыҥ ӱлекери белетелген. Ару ла тус јок суузыныҥ кеми аайынча ол Россияда јаҥыс ла Байкалдыҥ кийнинде турат. Кӧл ЮНЕСКО-ныҥ ар-бӱткен аайынча бастырателекейлик энчизиниҥ объекттериниҥ тоозына кирет. Оныҥ јарымызы Алтайдагы биосферный заповедниктиҥ јеринде, артканы аҥылу корудагы јерлерге кирбей јат. Кӧлгӧ келеечи туристтердиҥ, ондогы кемелердиҥ тоозы там ла кӧптӧйт, оноҥ улам кӧл там ла кирленет.
Федерация кеминде бу сурак аайынча јӧп јарадылган, ондо айдылганыла, кӧлди корып аларына 100 миллион салковой акча чыгарылган. Кӧлдиҥ јанындагы инфраструктураны јарандырар амаду тургузылган: кӧлдиҥ јарадына јетире јолдор тудулар, Артыбаш ла Иогач јурттарда суупроводтор, арутаачы јазалдар тудулар.
Оныҥ ӱстине кату одыруны ӧртӧбӧзин јеткилдейтен объекттерди, кату таштанчылардыҥ полигондорын тудары, кичинек кемелерге пирстар тудары темдектелген.

4. Школдорды орныктырары
Быјыл Турачактагы школдо јаҥыртаачы элбек иштер ӧткӱрилген. Нениҥ учун дезе оныҥ туразы 2003 јылда болгон јерсилкиништеҥ улам тыҥ ӱрелген. Jе школ ол тушта јерсилкиништиҥ салтарын јоголторы аайынча иштердиҥ программазына кирбеген болгон.
Оноҥ бери школ там ла уйадаган. 2015 јылда бу тура авариядагы объекттердиҥ тоозына кирген, оноҥ улам ӱредӱни токтодорго келишкен. Бир муҥнаҥ кӧп ӱренчиктер јурттыҥ башка-башка талаларында турган 11 турада ӱренгендер.
Школды чыныктайтан иштер бюджетте јок болгон, оныҥ учун мен государствоныҥ јаанынаҥ болуш сурагам. Президент бистиҥ сурагысты угып, республикага акча берзин деп јакылта берген. Эски школды јаҥыртатан ла јаҥызын тудатан иштерге текши тооло 362 миллион салковой акча чыгарылган, ол тоодо федерал бюджеттеҥ 330 миллион салковой.
Школды эки ле јылга тудуп салдыс. Школдо ӱч этаж, керектӱ бастыра немелерле јеткилделген јараш ла јарык кыптар, керек дезе лифт бар. Jаҥы корпус тузаланарына куран айдыҥ 31-чи кӱнинде табыштырылган. Мында балдар 1-кы класстаҥ ала 9-чы класска јетире ӱренет. Эски школды јаҥыртары аайынча иштерди бис 2018 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинде эмес, 2017 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 31-чи кӱнине јетире бӱдӱрип саларга амадайдыс.
Jаҥы јылдыҥ кийнинде јаан класстардыҥ балдары ӱредӱни јаҥыртылган школдо баштаар.

5. Муниципалитеттерди «эки баш» башкарарыныҥ сурактары
Алтай Республикада јербойында башкарынарыныҥ органдарын тӧзӧӧриниҥ јаҥы эп-сӱмелери керегинде јасакты Эл Курултай 2014 јылда јараткан. Ондо айдылганыла, аймактардыҥ башкараачыларын депутаттар бойлорыныҥ ортозынаҥ талдап алат. Ол јаҥныҥ јасактар чыгараачы ууламјызын башкарат. Аймактыҥ администрациязыныҥ јаанын дезе, депутаттардыҥ соведи јӧптӧйт, оныла јӧптӧжӱ тургузылат.
Jаҥы ээжилер аайынча тӧрт аймактыҥ јааны талдалган. Jе улус оны јакшы оҥдобогон эмтир. Анчада ла «аймактыҥ јааны» деген јамы улусты булгаган. Эл-јонго оны јартап берер деген ченелте неге де экелбеди. Оныҥ ӱстине башкарарыныҥ јаҥы схемазын аймактардыҥ депутаттары бойлоры аайлабай турганы јарталган. Кем башкарар учурлу деген сурактыҥ бажында блааш-тартыштар да болгон.

Мыныла колбой мен јаҥы шӱӱлте эткем —аймактардыҥ јаандары мынаҥ ары аймактардыҥ администрацияларыныҥ башкараачылары болор, олор бӱдӱреечи јаҥды башкарар ла конкурс ажыра талдалар. Jаҥныҥ јасактар чыгараачы ууламјызын, азыйдагызы ла чылап, аймактардыҥ советтериниҥ јаандары башкарар. Мынайда эткени улуска јарт болор.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина