Алтайдын Чолмоны

Jондык сыйдыҥ јаҥы лауреаттары — энергетиктер

16.01.2018

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ ээчий лауреаттарыныҥ ады-јолы адалды. Олор—Горно-Алтайсктагы университеттиҥ преподаватели Эркемен Ядагаев ле «Солнечная энергия» деген ООО-ныҥ генеральный директоры Андрей Ялбаков.
Сыйды табыштырар кӧдӱриҥилӱ јуун јаҥар айдыҥ 12-чи кӱнинде Чамал аймактыҥ Онос јуртында, улу Чоростыҥ јуртаган ла иштеген айыл-јуртында ӧткӧн.

Мынаҥ озо јылдарда бу сыйды республиканыҥ јайаан, билим ле спорт бӧлӱгинде иштеген улус: билимчилер, кайчылар, кожоҥчылар, ӱлгерчилер, артисттер, албаты устары ла спортчылар алып туратан болзо, баштапкы ла катап сый экономика бӧлӱкке иштеген улуска берилген. Эркемен Ядагаев ле Андрей Ялбаков — ӱредӱзи аайынча энергетика бӧлӱктиҥ специалисттери.
Кайкамчылузы не дезе, бистиҥ тергееде ӧткӧн чактыҥ учында эҥ јаан јондык кыймыгу Кадында ГЭС-ти туттуртпазыла колбулу болгон. Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткенин, туулган-бӱткен бӱдӱмин корып алар бу кыймыгуны ол ӧйдӧ СССР-дыҥ атту-чуулу билимчилери ле бичиичилери, кӧп тергеелердиҥ улузы јӧмӧгӧн. Кадында јаан ГЭС-ти тутканыла колбой јериске кӧп улус кӧчӱп келер ле ӧс калыктыҥ јуртаган јери чичкерер, айалгазы коомойтыыр деген чочыдузын алтай јондык биригӱлер айткан эди.
Кӱнниҥ ийдезиле иштеер электростанцияларды јаҥыс та Алтайыста эмес, је Россия тергеезинде тудуп баштаган кижи быјыл Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреады болуп чыкканында, айса болзо, кандый да учурлу темдек бар. Республикабыс јака јерде јадып, электроэнергия учун тӧлӧгӧн акчазы јаан болгонын, тергеебисте бу эҥ курч сурактардыҥ бирӱзи болгонын канай эске албас. Энергетика бӧлӱкте иштеген јайалталу јиит улусты аҥылап ла кӧдӱрип, јондык бу ууламјыга ајару эдер керек деп, табыш јетирип турган болор бо?
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасова јуунда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйын табыштырар ээжилер калганчы јылдарда јаҥыртылганын јуулган улуска јетирген. Онойдо, 1991 јылдаҥ ала 25 јылдыҥ туркунына бу сыйдыҥ тӧзӧӧчилери «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газет ле аргачылар болгон. Jе ӱч јыл мынаҥ кайра Гуркинниҥ адыла адалган «Оностогы кӱрее» деген коммерциялык эмес кӧмзӧ тӧзӧлгӧн. Jондык сыйдыҥ јеҥӱчилдерин талдаар ла оны табыштырар ишти эмди ол ӧткӱрет. Бу кӧмзӧниҥ бӱдӱреечи директоры Алтай Республиканыҥ депутады Аржан Иташев, Попечительский совединиҥ јааны Александр Манзыров болуп јат.
«Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ јеҥӱчилдери кем болорын «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачылары талдап јат — деп, Айсулу Кыйгасова куучындаган. — Бис ӧткӧн јылдыҥ кӱчӱрген айында бу сыйды алгадый кандидат деп адалган 6 кижи керегинде јетирӱлерди газетте јарлаганыс. Оныҥ кийнинде газеттиҥ јаҥар айда чыккан ӱч номеринде купондор јарлалган, кемди јӧмӧп турганын улус ол ажыра јетирген. Ӱндерди јаҥар айдыҥ 28-чи кӱнине јетире берер керек болгон. Келген купондорды чоттоорыста, кычыраачылардыҥ эҥ кӧп јӧмӧлтӧ-ӱндерин технический билимдердиҥ кандидады, ГАГУ-ныҥ доценти Эркемен Ядагаев алган».
Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган кӧмзӧ бойыныҥ јанынаҥ кӱнниҥ ийдезиле иштеген электростанцияларды тергеебисте ле орооныста эҥ озо тудуп баштаган, республикада јӱстеҥ ажыра улусты јаантайын ишле јеткилдеген, кандый ла јондык керектерге, уур-кӱч айалгага кирген таҥынаҥ улуска јаантайын јӧмӧлтӧ-болуш јетирген аргачы Андрей Ялбаковты Гуркинниҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреады деп адаарын јӧптӧгӧн.
Бу эки кижи бойыныҥ ӧйинде Новосибирсктеги технический университетти божотконы, Андрей Эркеменнеҥ 4 јашка јаан болгоны солун. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ јаҥы лауреаттарына кере бичиктерди Аржан Иташев табыштырган.
«2009 јылда университетте ӱредӱмди божодып турарымда, иштеп барар ба, айса билим иш бичиир бе деген сурактар алдымда турган. Диссертация бичиирге 4 јыл отурар керек, оны корып алары база кӱч керек, билимчи болуп алзаҥ, иш те кандый болор деген алаҥзыштар болгон. Jе билгир тӱҥей ле керек болор деп санангам» — деп, Эркемен Ядагаев куучындаган. Аргачылар ортодо мӧрӧй-конкурстарда туружып, јеҥӱлер алган, «Горно-Алтайсктыҥ эҥ артык аргачызы», Россияныҥ јиит аргачылары ортодо «Эҥ артык аргачы» деп адаткан Андрей Ялбаков Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады болуп чыкканы ого сакыбаган-сананбаган сый болгонын кӧдӱриҥиде айткан. «Бойыҥныҥ ижиҥди билер болзоҥ, ол улуска туза экелип турза, иштеерге јеҥил, албаты-јон сени бойы кӧдӱрип јат — деп, ол айткан. — И. Чорос-Гуркин тергеебистиҥ ӧзӱмин 100 јылга ичкери кӧргӧн кижи болгон. Биске оныҥ амадаганын јӱрӱмде бӱдӱрер, байгызып, элбедип, оноҥ ары апарар керек».
Алган јондык сыйды јайалталу балдар ортодо конкурс ӧткӱрерге тузаланар кӱӱнин Андрей Ялбаков угускан. «Бу кандый конкурс болорын шӱӱп, бис кийнинде јарлап ийерис» — деп, ол айткан.
«Оностогы кӱрее» деген кӧмзӧ быјыл Алтай Республика тӧзӧлӧрине, оныҥ ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧзин јетирген улуска «Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Jондык кӧмзӧниҥ нерелӱ турчызы» деп ат адаар баштаҥкай эткен. Jондык кӧмзӧниҥ Кӱндӱлӱ турчызы болгон нерелӱ ат Вера Федоровна Тозыяковага ла Даниил Иванович Табаевке адалып, кере бичиктер табыштырылган.
В. Ф. Тозыякова Чорос-Гуркинди эзен јӱрерде кӧргӧн эмдиги ӧйдӧ сок јаҥыс кижи. Быјыл тулаан айдыҥ 1-кы кӱнинде ого 94 јаш толор. Иштиҥ ветераны, краевед, ол бойыныҥ тӧрӧл Ӱзнези јуртында Тозыяковтордыҥ билелик музейин тӧзӧгӧн, јондык керектерде эрчимдӱ турушкан, санаа-сагыжы эмдиге курч кижи. Даниил Иванович Табаевти бистиҥ јерлештерис база јакшы билер. Ол Алтай Республиканыҥ Конституциязын, баштапкы тӧзӧлгӧ јасактарын белетееринде кӧнӱ турушкан кижи. Бу улус бастыра јӱрӱминде јондык керектерде эрчимдӱ туружып, Алтайы, калыгы учун јӱрген улус.
«Эдетен, бичийтен иш эмди де кӧп. Су-кадык ла ӧй лӧ једетен болзо…» — ӧрӧкӧндӧрдиҥ айтканына канай кайкабас, мындый улусла канай оморкобос.
Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреаттарына тӧжине тагынып јӱрер темдек ле «Оностогы кӱрее» деген кӧмзӧниҥ Кӱндӱлӱ турчыларына тагынып јӱрер медаль кеберлӱ темдектер табыштырганы—ӧткӧн кӧдӱриҥилӱ јуунда база бир солун болгон. Мӧҥӱн-алтыннаҥ эткен бу темдектерди Россияныҥ албаты узы, Россия Федерацияныҥ Jурукчылар биригӱзиниҥ турчызы Аржан Кухаев белетеген.
Jондык кӧмзӧниҥ аҥылу темдектерин белетеер ишти орооныстыҥ мындый темдек-кайралдар белетеген аҥылу јерине де, јаан калаларда иштеген устарга да јакыыр арга болгон деп, кӧмзӧниҥ Попечительский совединиҥ јааны, АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ јурт ээлем министри Александр Манзыров јуунда айткан. «Jе бу ишти Алтай Республиканыҥ устары бӱдӱрер учурлу деп бис сананганыс. Оны Аржан Кухаев јеҥӱлӱ бӱдӱрип чыкты. Jондык кӧмзӧ Аржан Кухаевке «Оностогы кӱреениҥ» адылу узы» деген ат адап јат. Анайда ок кӧмзӧниҥ мындый темдектерин мынаҥ ары јӱк Аржан Вячеславович белетеер тап-эриктӱ болор — Jондык кӧмзӧ мындый јӧп чыгарган».
«Оностогы кӱрее» анайда ок Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јаткан ла иштеген јерин јаҥырта јазаар ишти бӱдӱрген устарга — Михаил Шагаевке, Валерий Ойношевке ле Родион Ойношевке Быйанду самаралар табыштырган.
Вера Федоровна Тозыякованыҥ эске алганыла, 1932-1935 јылдарда олор, оогош балдар, Кадынды кемеле кечип, Гуркинниҥ айыл-јуртында ойноорго келип туратан. «Бистиҥ билелер најылажып јӱрген. Jурукчыныҥ јаткан јери сӱрекей јараш болгон: мында јӱзӱн чечектер ӧскӧн, суучак, кӧӧлмӧк болгон, ондо куулар эжинип туратан. Садын канай кичееген… Гуркинди 1937 јылда айдай берген. 1938 јылда мен Ӱзнезидеги баштамы школды божодып, Оносто школго ӱренерге келгем. Jурукчыныҥ айыл-јуртын кӧрӧргӧ коркышту болгон: ончо јер казылган, туралар бузулган, кайда ла кирпич, агаш. Гуркинниҥ јаткан туразын интернат эдип јазап турган ла балдарды агаш кестирип, кирпич тажыдып иштеткен…»
Александр Манзыровтыҥ јуунда айтканыла, эки јылдаҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгы темдектелер. Ол ӧйгӧ јетире јурукчыныҥ јаткан айыл-јуртыныҥ јерин элбедип, кӧлӱктер турар эптӱ јер јазап, јанындагы садты јаҥыдаҥ ӧскӱрер ле о. ӧ. иштер темдектелген. АР-дыҥ Башчызы, Башкарузыныҥ Председатели Александр Бердников ӧткӧн јылда Оносто болуп, Чорос-Гуркинниҥ айыл-јуртын кӧргӧн лӧ мында ӧткӱретен иштер јанынаҥ јакылталар берген.
«Тургуза ӧйдӧ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгын темдектеери аайынча АР-дыҥ Башкарузыныҥ јӧби белетелип јат — деп, Александр Манзыров айткан. — Ӧй ас арткан. Биске ончобыска бу иште эрчимдӱ туружар керек. Чорос-Гуркинниҥ јаткан ла иштеген айыл-јурты республиканыҥ тӱӱкилик-ӱредӱлик тӧс јери ле јорыкчыларга јилбилӱ јер болор ончо аргалар бар».
Оносто ӧткӧн кӧдӱриҥилӱ јуунда ук-калыктардыҥ колбулары аайынча Россия Федерацияныҥ Президентиндеги советтиҥ турчызы, «Россияныҥ калыктарыныҥ ассамблеязы» деген текшироссиялык јондык биригӱниҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Гульвайра Куценко туружып, јондык сыйдыҥ лауреаттарына, кайрал алган улуска, ончо туружаачыларга уткуулду сӧс айткан.
«Алтай албатыныҥ государственнозын тӧзӧӧрине айдары јок јаан јӧмӧлтӧзин јетирген, ижиле, јӱрӱмиле тӧрӧл јериниҥ ле калыгыныҥ магын чыгарган Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыккан кӱнин јылдыҥ ла темдектегени сӱрекей учурлу —деп, ол айткан. — Ол эмдиги ӱйеге ӧдӱп келген јолысты, эмдиги једимдеристиҥ тӧзӧгӧзинде турган улусты эзедет. Гуркинниҥ амаду-санааларын, Алтайда јаткан калыктардыҥ кӧгӱс-ой энчизин корыыр ла ӧскӱрер ишти јаҥы ӱйелер улалтып апарат. Ук-калыктардыҥ РФ-тыҥ Президентиндеги совединиҥ, Россияныҥ калыктарыныҥ ассамблеязыныҥ адынаҥ слердиҥ Алтайаарга, мында јаткан албаты-јонго ӧзӱмдӱ јол кӱӱнзейдим».
«Многонациональная Россия» деген текши федерал ӱлекер аайынча бойыныҥ калыгыныҥ культуразыныҥ ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧзин јетирген улус керегинде альбом-бичик белетегенин Гульвайра Куценко куучындаган. Ого Алтай Республикадаҥ В. Ф. Тозыякова ла Б. Т. Байрышев кирген ле бистиҥ јерлештеристиҥ фотојурктары бичиктиҥ кадарына чыкканы бу улус чыннаҥ јаркынду улус болгонын керелейт» — деп, ол айткан.
Болот Байрышев Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ 1993 јылдагы лауреады болгон.
«Ол ӧйлӧрдӧ акчаныҥ реформазы ӧткӧн. Сыйга 100 миллион салковой акча алган эдим — деп, Болот эске алат. — Ол миллиондор кӧрӧр-тударга јетпей, јоголып калган. Jе мен Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреады болгонымла оморкоп јӱредим ле, кайда да јӱрзем, кожоҥымла, ӱлгерлеримле тӧрӧл калыгым, Алтайым керегинде айдадым».
АР-дыҥ «Алтын-Туу» деген бичик чыгартузыныҥ башкараачызы, «Оностогы кӱрее» деген кӧмзӧниҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи Татьяна Туденева Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйды тӧзӧӧринде турушкан улусты: Владимир Кыдыевти, Александр Манзыровты, Геннадий Тайборинди эзедип, 25 јылга бу сыйды акчала јеткилдеп, бойыныҥ колыла табыштырган кижи Юрий Васильевич Антарадонов болгонын айткан. Алтайыстыҥ база бир нерелӱ бу уулыныҥ эземине учурлап чыгарган бичикти ол јондык сыйдыҥ јаҥы лауреаттарына сыйлаган.
Кӧдӱриҥилӱ јуунда уткуулду ла учурлу сӧстӧрин анайда ок АР-дыҥ парламентиниҥ комитединиҥ јааны Василий Манышев, АР-дыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейиниҥ директоры Римма Еркинова, АР-дыҥ тӱӱки-культуралык агентствозыныҥ јааны болгон Василий Ойношев ле ӧскӧ дӧ улус айткан.
Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган «Оностогы кӱрее» деген јондык кӧмзӧниҥ Алтай Республиканыҥ ӧзӱмине јӧмӧгӧн, јайалталу улуска болушкан ижи ӧзӱп ле элбеп барганына бис сӱӱнедис. Аржан Иташевтиҥ айтканыла, Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйга кандидаттар јылдаҥ јылга кӧптӧйт. Олорды озолодо талдаар эксперттердиҥ кӱреезин тӧзӧӧр шӱӱлте, ӧскӧ дӧ кӧп санаа-амадулар бар.
Даниил Табаевтиҥ айтканын јӧмӧп, бис «Оностогы кӱрееге» ачык јол, быйанду ижинде јаҥы једимдер кӱӱнзейдис.

Светлана КЫДЫЕВА