Алтайдын Чолмоны

«Садып алган арчын јараар ба?»

16.01.2018

Алтай улус, олордыҥ эленчик-колончыктары, ук-тӧстӧри, јаандары јебрен-кумран чактардаҥ ала ар-бӱткенле эптӱ-јӧптӱ јӱрген, оныҥ јаҥжыгуларын, байын ажыра баспай тоогон. Албаты јадын-јӱрӱминде эбире курчаган ар-бӱткенди, ээлӱ, тирӱ, байлу деп ӧзӧгиле сезип, чыгара айпайтан чӱм-јаҥга тайанган, оноҥ тудунган.

Jаан улус оок балдарга: «Jаҥы јайылган чечекти ӱспегер, ол слердий ок јаш, јараш, јаш агашты јыкпагар, агаштыҥ сабын сындырбагар, Алтайыс артаар-кунураар» деп јакып-јартап јӱретен. Чечек те, чаал агаш та болзо, кижи ле чилеп, ачуны да билер, ыйлап та турар деп, балдарды оогоштоҥ ала таскадып, агару ӱредӱни кӧксине салатан.
Албаты ар-бӱткенниҥ, агаш-таштыҥ, агын суулардыҥ, аржан-тоҥмок суулардыҥ ээлери бар деп бӱдӱп, олорло эптӱ-јӧптӱ јӱрер алтын ээжини буспаган. Шак бу амадула олор Алтайдыҥ сынына чыгып, мӱргӱӱлдер ӧткӱрип, алкы бойына, бала-барказына, албатызына, азыраган ак малына амыр-энчӱ, ырыс-кежик јадын-јӱрӱм болзын деп алканган, алкыш-быйан сураган.
Арчын кажы ла алтай биледе бар. Кажы ла кижи кандый ла керегинде тудунып јат. Айыл-јурты јуттай берзе, айдыҥ јаҥызыла аластаар. Бала-барка кыјыктып, керек-јарактары келишпей, јолы буудакталып турза, јаандары аластап, сын-арказын сергидип, санаа-кӱӱнин јарыдып, курчу-куйагын бектеп салат. Бала-барканыҥ куда-кумыйы, той-јыргалы кайда. Онойдо ок јӱрӱмде кандый ла сакыбаган уур-кӱчтер, оору-јобол ло оноҥ до ӧскӧ кижи бойы аайы-бажына чыгып болбос учуралдар болуп јат. Мындый айалгада улус арчынды, керектӱ не-немени белетеп, билер-кӧрӧр, албатыга быйанду, ӱч телекейле тил тудар јарлык, кам улуска амадап барат.
Бӱгӱнги кӱнде улус бойыныҥ јаҥдаган јаҥынаҥ тудунып, арчынды јакыдып-алдыртып алары јанынаҥ уур-кӱчтерге учурап турганы текши јарт, мында јажыт јок. Алтай јурт јерлерде, колхоз-совхоз ӧйинде, малчы-койчы эр улус малын тайгаладып јӱретен. Ыраак јолго барып, карган-тижеҥ, эпши улус шак олорго арчынды јакыдып алдыртатан. Амадап алдыртып алганын кӧстиҥ чогындый чеберлеп, керегине тудунатан. Jе бӱгӱнги кӱнде ол ӧйлӧр ӧткӧн, јаан улус астаган. Арчынды јакыдып алдыртары курч сурактардыҥ бирӱзи боло берди. Jиит улусты јаҥыскандыра ийерге база јалтамчылу. Барала келишпес неме эдип салза, кату-каруузына кем турар? Коомойлорго, јамандарга јӱрген улуска алдыртарга чек јарабас. Байа ару сӧӧктӱ улус бар, ондый улуска јакытса быжу болор деп, јаан улус айдат.
Jӱрӱмде аргазы чыккан кижи бир эбин бедиреп таап ла ийер. Онойдо ок јӱрӱмде улустыҥ сурулап-бедиреп турганын ајаруга алып ийер эпчил улус база бар. Шак ондый эпчил улус арчынды аай-коой јогынаҥ сындырып, базарга экелип, садып јатканын кӧп улус билер. Кӧп улус арга јокто садып та алат. Ары јанынаҥ неме билер улуска: «Арчынды садып аларга јараар ба, ондый арчынла улуска барарга јараар ба» деген ле оноҥ до ӧскӧ сурактарла кӧп улус баштанат. Ол ӧрӧкӧндӧр: «Арга јокто алып јадырым, ӧскӧ алар арга јок деп айдынып, алгайар» деп айдып јат. «Кырчынла айыл-јурттыҥ ичин, бала-барканы аластаарга јараар. Jе билер-кӧрӧр ӧрӧкӧндӧргӧ кой арчынла белетенип барар керек» деп, арчын тудуп турган бир эјебис айткан. Бӱгӱн јурт та јерлерде неме билер јаан јашту ӧрӧкӧндӧр арчынды јакыдып алдыртып, баазын тӧлӧп берет.
Jебренде југуш оорулар (чума, оспа, тиф, холера, дифтерия, скарлатина, корь) канча јӱстер тоолу улустыҥ јӱрӱмин апарган. Ол ооруларла тартыжар эп-сӱмелер кӧп болгон. Jе эҥ ле тузалузы арчынды кӱйдирип, оныҥ ыжын оору улуска тындырып, госпитальдардыҥ ичин арчынла аластап туратан. Арчынныҥ ыжы ооруныҥ бактерияларын јоголтып салат. Албаты медицинаныҥ база бир тузалу эп-сӱмези.
Арчын Европада, Азияда, Тӱндӱк Америкада, Азияныҥ тропикалык јерлеринде (Непал, Пакистан) учурап јат. Jажыл ӧзӱм кайда ла ӧзӧт, јаҥыс бӱдӱмдери башка-башка. Арчынды эм-том деп Jебрен Египетте, Римде, Грецияда, Русьта билер болгон. Азый эмчи-томчы улус арчынныҥ ӱзине шыркаларды кӧктӧӧр учукты чеберлеген. Темдектезе, Тӱндӱк Американыҥ индеецтери туберкулезло оору кижини јазылганча койу арчын ӧскӧн јерлерде туткан. Индеецтердиҥ эп-сӱмезине бӱгӱнги медицина јартамал этти. Арчынныҥ саптарында сӱреен кӧп фитонциндтер бар. Шак олор ооруныҥ бактерияларын, палочкаларын ӧлтӱрет.
Бӱгӱнги де кӱнде арчынды албаты медицинада элбеде тузаланат. Темдектезе, фитопамда арчынныҥ кургаткан јиилегин садып јат. Ол баштыҥ меезине тузалу болуптыр. Айса болзо, јада-тура арчынды аҥылу јерде таарып ӧскӱрер. Jиилегин кургадып, аптекаларда садар. Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кийдирилген арчынга аҥылу коруул керектӱзин јӱрӱм кӧргӱзет. Jай ӧйинде јеҥил акча иштеерге умзангандар тайга-ташты кырлап, алтын тазылды, арчынды тазылыла кожо кодоро тартып турганы јажыт эмес. Арчынды јӱк ле базарда садарын токтодор эмес, бу суракты элбеде кӧрӱп, республика кеминде окылу јасак јарадып, јӱрӱмде кийдирзе, туза-турулта болор бо?
Онойдо ок ыраада кӧрзӧ, база 100-200 јылдыҥ бажында арчын агаштыҥ салымы кандый болор? Келер ӱйелер арчынла аластанар чӱм-јаҥыс јылыйбай једер бе. Бӱгӱнги кӱнде улустыҥ барып, арчын алып турган јерлери (ӧзӧктӧри) кунурап ӱрелип јадыры. Бу ла калада юннаттардыҥ станциязында канча-канча јылдар туркунына мындагы ишчилердиҥ отургызып салган ла кичеемелинде сӱреен јараш, койу арчын ӧзӧт. Кийнинде келип јаткан ӱйелерге ле мынайда отургызып, кичееп јаткан арчынды ыраактаҥ кӧрӧргӧ келишпезин деп бӱгӱнги кӱнде арчынды чеберлеери бойыстаҥ камаанду.

Артыш-арчынды тузаланар чӱм-јаҥ
Кычыраачыларды Любовь Талкыбаеваныҥ «Чуй јериниҥ јаҥжыгулары» деген бичигинде Светлана Бырчыковна Талкыбаеваныҥ артыш-арчын аайынча чӱм-јаҥ керегинде јартамалыла таныштырадыс.
Артыш—Алтайдыҥ ару, агару ла ээлӱ агажы. Jакшыны кӧдӱрген, јаманды јайлаткан байлу агаш. Озогы јаандардыҥ куучыныла болзо, артыш тынду агаш, кижиниҥ суузыны. Оны ӱзердеҥ озо, неге амадап, неге керектеп алып јатканын айдып салар учурлу. Алардаҥ озо сӱт чачар, ол эмезе јалама буулаар, аттыҥ јалыныҥ кылын да буулап јат. Сӱт чачса, эжерлеп чачар, тӧрт талага баштанып, алканып суранар. Алтай-Кудайына, Алтай Ээзине, Jер-энеге алканар: «Алтайдыҥ байлу агажы, артаба, тазылыҥ болзо кургабазын, оноҥ јараш тазылда, оноҥ јараш корболоп ӧс».
• Арчынды алза, ачаптанып, кӧп албас;
• Jоон тӧзинеҥ сындырбас, айрызынаҥ чебер сындырып алар;
• Мистӱ-оостула кеспес;
• Ол агашты ӱй кижи ӱспес. Он эки јашты ӧтпӧгӧн кыс бала ӱзер аргалу деп угуп јӱретем;
• Эр киндиктӱ ӱзер;
• Тӧрӧӧн-тууганы, јуук кижи божогон болзо, јылы ӧткӧлӧктӧ, ӱзерге јарабас.
Арчынды аайлу-башту алар, бӱри кӱнчыгышка ууланганын ӱзер, ӧскӧ талага баштанганы — быйанын јетирбес. Эмдиги ӧйдӧ ол агашты саткылап јадар. Садып алган артыш быйан экелбес, эм-том болбос. Саткан кижиге јакшы јӱрӱм болбос. Тазылыла кодоро алган кийнинде, кинчек тӱжер. Нениҥ учун дезе Эре-Чуйда бу кереестӱ агаш Алтай-Кудайдыҥ курчуузыла, Jер энениҥ киндигиле, От-Энеле, кижиниҥ суузыныла (сӱнезиле) тудуш, байлу.
Арчынла аластанганда, ол јаманды-јымыруны јайладар, кӱли-когы болзо — эм-том, ыжы болзо, кижиниҥ эди-канына, сӧӧк-тайагына ӧдӱп, оору-јоболды јайладат. Темдектезе, кӱлдиҥ когын чий каймакка булгайла, суулу балуны сӱртӱп јат. Койу артышты изӱ сууга тургузала, ичерге де, јунунарга да јараар.
Артышла аластанганда, база аайы-тӧӧйи бар. Артышты кӱйдӱреле, кижини кӱн аай аластаар, бажын айландыра, эки колтыктыҥ алдынаҥ (коомой неме колтык алдына јажынар) арказын тӧмӧндӧй, эки бутты, эки будын ортозын аластаар, ыжын јытаар. ¯й улус тӧбӧзи бӧктӱ болор (арчуул тартынар), эдектӱ кийимдӱ болор јаҥду.
Jер-телекейде јетен бӱдӱм артыш бар. Алтай јеристе оныҥ бӱдӱми кӧп. Бӱри койу, чичке болзо, ол кой-артыш. Бӱри јоон болзо — ат-артыш. Кажы ла артыштыҥ јыды да башка болот. Эмдиги ӧйдӧ кӧп улус байланбай да јат. Эре-Чуйда јаткан эр-киндиктӱ (адын адабайын) алкыш-быйан сурап келерде, артышты тазылыла кодороло экелген. Кижиниҥ баш-куйказы јымыраар. «Сӱреен јастырган эмтиреер» деп, ары ла јандырдым. ¯ч јылдыҥ туркунына ӱч уулы улай-телей божогылап калды. Артыш — кижиниҥ суузыны деп айттым не, учуры јаан агаш. Тайдам айдатан эди: «Артыш тазылы кижиниҥ јӱрӱминдий».
Кижи аластанган кийнинеҥ, артыштыҥ артканын отко салар, тышкары алып чыкпас, оноҥ ӧскӧ ырызы, кежиги кожо јӱре берер. Артыштыҥ ыжы кара болзо, оору-јобол, јаман-јымыру чыкканы болуп јат, ару ыш — кижиде кара јок, ару дегени.
Неме билер улуска барза, артышты ак бӧскӧ ороп, эжерлеп апарар. Ача тартса, артыш куучындап јадар агаш ол. Ар-бӱткенде ончо айландыра тирӱ, јаҥыс ла кижи сокор дебезе.
Кезикте улус бой-бойлорынаҥ артыш суражып јӱргӱлейт. Артышты амадап, алканып алган кижи айыл-јуртына экелген кийнинде, ӧскӧ улуска артыш ӱлебес, ол кижи бойыныҥ ырызын, кежигин улуска берип, ӱлеп турганы деп, неме билер улус айдыжат.
Артышты, ар-бӱткенди канайып байлап ла чеберлеп јӱретенин албаты билип јӱрзин.

Артышла арутанганда айдатан алкыжым:
Ак мӧҥкӱлӱ тайгадаҥ
Амадап алган ат-артыш.
Артап калган сынды
Арутап берзеҥ, ат-артыш.
Корум эдектӱ тайгадаҥ
Керектеп алган кой-артыш.
Коомойды, оору-јоболды
Кыйдыра сал, кой-артыш.
Ак јалама буулайла,
Кӧрӱп алган кой-артыш.
Ак јалама буулайла,
Кӧрӱп алган кой-артыш.
Кӧп ӱйелер байлаган
Кокту-томду кой-артыш.
Баш болзын, байлу агажым!
Баш болзын, Эре-Чуйыма, Алтайыма!

Арчын керегинде кожоҥдор:
Алты ӱйелӱ ак арчын —
Алтайдыҥ кару агажы.
Ак јаҥалу албаты —
Бурканныҥ кару балдары.
Ак мӧҥкӱлӱ тайгадаҥ
Керектеп алган кой-арчын.
Артап калган јонымды
Арутап берзеҥ, кой-арчын.
Короп калган јонымды
Аластап берзеҥ, кой-арчын.

Аластанганда алкыш:
Алас, алас, алас, алас!
Ак-Бурканнаҥ от алас!
Айлу-кӱндӱ теҥерим!
Агаш-ташту Алтайым!
Сабылтарга салбагар,
Сайбалтарга бербегер,
Талашканга бербегер,
Тартышканга салбагар!
Оҥ кӧзиле кӧр калар,
Оору-јоболдоҥ айрыгар!
Арјанынаҥ кӧр турар
Ар-јаманнаҥ айрыгар!
Баш болзын!

Малга оору тийзе:
Мал оорыбазын деп, баштапкы кӱкӱрт болзо, чеден-кажаанды, малды арчынла аластаар:
Кайра-коон!
Кыјык-кыбырынды,
Салга-сабырынды,
Тыму-турганыҥды пар, апар!—деп кыйгырар.

«Алтай алкыштар»
«Ак Чечектиҥ» тизӱ бичиктеринеҥ,
1993 јыл
К. ПИЯНТИНОВА белетеген