Алтайдын Чолмоны

Улу торко јол бириктирет

22.01.2018

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде чаган айдыҥ 17-чи кӱнинде Елабуганыҥ (Татарстан) эл-тергеелик тӱӱки-архитектуралык ла чӱмдемел музей-заповеднигиниҥ экелген «Улу торко јол» деген кӧрӱзи окылу айалгада ачылды.

Jуулган кӧрӧӧчилер, айылчылар Елабуганыҥ музей-заповедниги керегинде солун роликле танышты. Онойдо ок театрдыҥ артизи, калыктар ортодогы «Кӱӱде—јӱрӱм» деген IV вокал кӧрӱ-маргаанныҥ мӧҥӱн кубогыла кайралдаткан, калыктар ортодогы «Хоомей. Маньчжурия» деп кӧрӱ-маргаанныҥ лауреады Айдар Унатов кайлады. Кирген Ийт јылда эл музей тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын темдектеп јат. Тӱӱкилик учурлу керекти Елабуганыҥ музей-заповедниги «Улу торко јол» деген кӧрӱзиле ачып јатканында бойыныҥ јакшынак јаҥжыгузы бар. Россияныҥ эки талазы, Татарстан ла Алтай Республика, ортодо культуралык колбулардыҥ тӧзӧгӧзи 19-чы чактыҥ учкары ла 20-чи чактыҥ башталганында салылган. Туулу Алтайдаҥ улус Казаньда духовный семинарияда ӱренген. Алтай тилге ӱредер баштапкы бичиктер, ол тоодо «Грамматика алтайского языка» база Казаньда кепке базылып чыккан.
Атту-чуулу јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ӱредӱчизи, ады-јолы јарлу јурукчы Шишкинниҥ тӧрӧл јери Елабуга. ²ткӧн јылда И. И. Шишкинниҥ чыкканынаҥ ала 185 јылдыгына уткый, оныҥ тӧрӧл јериндеги јеезелӱ јуртында эл музей јурукчыныҥ калганчы ӱренчиги Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јайаан иштериниҥ кӧрӱзин тургускан.
База ла ӧткӧн јылдыҥ сыгын айында Алтай Республикага ишмекчи јол-јорыкла Татарстанныҥ Президенти Рустам Минниханов келип јӱрген. Шак ол учурлу јол-јорык эки таланыҥ экијандай культуралык ижине, колбуларына јаҥы тебӱ берген.
Эл музейде јайгыда 20-чи чактыҥ бажында Г. И. Чорос-Гуркинниҥ баштаганыла бой-бойлоры ортодо кӧрӱлерле толыжатан јаҥжыгуны улалтып, Татарстанныҥ албаты јурукчызы Анатолий Пашинниҥ «Кама-Катунь» деген таҥынаҥ кӧрӱзи ӧткӧн.
«Улу торко јол» деген кӧрӱ чаган айдыҥ 17-чи кӱнинеҥ ала тулаан айдыҥ 1-кы кӱнине јетире ӧдӧр. Jаан ла јилбилӱ кӧрӱге 2015 јылда Елабугада јаҥы ӧйдиҥ санады аайынча калыктар ортодогы X арт-симпозиумныҥ туружаачыларыныҥ, јурукчыларыныҥ, јураган јайаан иштери чыгарылды. Ол симпозиум Россияныҥ ла Татарстанныҥ культура министерстволорыныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла ӧткӧн.
Бу јаан ӱлекердиҥ амадузы калыктардыҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын чеберлеери ле талалар ортодо јураар санатты ичкери ӧскӱрери, онойдо ок Елабуганыҥ музей-заповеднигиниҥ фондторына јайаан иштерди сыйлаары, байгызары.
Кӧрӱге Кыдаттыҥ, Индияныҥ, Турцияныҥ, Казахстанныҥ, Кыргызстанныҥ, Узбекистанныҥ, Таджикистанныҥ, Туркменистанныҥ ла Россияныҥ јурукчыларыныҥ иштери тургузылды. Россиядаҥ Кабардино-Балкарияныҥ, Тӱндӱк Осетияныҥ-Аланияныҥ, Дагестанныҥ, Якутияныҥ (Саха), Кемерово областьтыҥ, Ямало-Ненецкий автономный округтыҥ, Башкортостанныҥ ла Татарстанныҥ јурукчылары турушты. Калыктар ортодогы учуры јаан ӱлекерде онойдо ок Москваныҥ, Кировтыҥ, Пензаныҥ, Тюменьниҥ устары турушкан.
²ткӧн јылдыҥ јаан изӱ айында Елабуганыҥ музей-заповеднигинде эмдиги ӧйдиҥ санады аайынча калыктар ортодогы XII арт-симпозиум «Jаҥжыккан чӱм-јаҥ ла јаҥжыгулар» деген сурак аайынча ӧтти. Бистиҥ республикадаҥ симпозиумда Россияныҥ нерелӱ јурукчызы Амыр Укачин ле јиит јурукчылар Аржан Ютеев, Игорь Катонов турушкандар.
Jуулган кӧрӧӧчилерди ле айылчыларды Алтай Республиканыҥ Башчызыныҥ, Башкарузыныҥ Председателиниҥ молјуларын бӱдӱреечи Наталья Екеева уткыды. Ол јуулгандарды кирген Jаҥы јылла, онойдо ок эл музейдиҥ 100 јылдыгыла уткыды. Оныҥ темдектегениле, 2018 јыл учурлу керектериле байлык јыл. Темдектезе, калыктар ортодо ӧткӱрилип турган Эл Ойын байрамныҥ 30, эл музейдиҥ 100 јылдыктары темдектелер. «Андрей Анохинниҥ адыла адалган эл музей талада культураныҥ, билимниҥ баштапкы учреждениези. Музей анчада ла јирме, одус, тӧртӧн јылдарда кӧп тоолу материалдарды кыракы јууган. Шак ол кӧгӱс байлык бистиҥ музейдиҥ тӧзӧгӧзи болуп, јолын алынган» — деп, ол айтты.
Наталья Екеева музейдиҥ юбилейлик јылы Татарстаннаҥ, Елабугадаҥ келген «Улу торко јол» деген кӧрӱле ачылып јатканын аҥылап темдектеди.
«Улу Шишкин ле Гуркин бистиҥ эки таланыҥ эл-јонын бирлик, бек колбуларга, ачык-јарык куучын-эрмекке экелет» — деп, Н. Екеева уткуулду сӧзинде чокымдады. Оныҥ айтканыла, кӧрӱ «Улу торко јол» деп адалганында тереҥ учур салылган. Jебрен-кумран ӧйлӧрдӧ караван-коштыҥ улу јолы канча-канча ороондор ажыра ӧткӧн. Канча тӱмен калыктар бойыныҥ культуразыла, кӧгӱс-байлыгыла таныштырган. Улу торко јол јӱрӱмниҥ, ӧзӱмниҥ јолы болгон. Ол бириктирген, колбуларды элбеткен.
Кӧс јетпес Евразияныҥ телкеминде калыктар культуразын, тӱӱкизин ӧмӧ-јӧмӧ ӧскӱрген, байгыскан. Олор бой-бойынаҥ ӱренген деп, Н. Екеева айтты. «Улу торко јол» деген кӧрӱ калыктар тӱӱкизине, культуразына бурылар, таныжар, баалаар арга берет. Онойдо ок калыктардыҥ башка-башка ууламјылары аайынча тӱӱкилик байлыгыла тереҥжиде таныжар арга берет деп чокымдады.
Ол Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ адынаҥ Елабуганыҥ музей-заповеднигине, онойдо ок эл музейдиҥ ӧмӧлигине ӧткӱрип јаткан тузалу ижи учун јаан быйанын айтты.
Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱ, культура, јашӧскӱримниҥ политиказы, спорт, СМИ-лер ле јондык биригӱлер аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов јуулган улусты парламенттиҥ адынаҥ уткып тура, солун кӧрӱниҥ учуры јанынаҥ элбеде айтты.
Оныҥ айтканыла, эл музейге бир чак. Шак бу тӱӱкилик учурлу керекле колбой музейде тизӱ туштажулар, кӧрӱлер ӧдӧри темдектелет. Бистиҥ калыктардыҥ тереҥ тазыл-тамырында, ук-тӧстӧринде, тӱӱкизинде, ӧткӧн јолында кӧп текши, јарамыкту, јилбилӱ, тузалу јандары бар. Оныҥ учун «Улу торко јол» деп адалган кӧрӱни солун деп темдектеер керек. Jолдыҥ, јӱрӱмниҥ, ичкери ӧзӧриниҥ учуры јарт ла чокым. Санат телекейи ажыра культураныҥ, тӱӱкиниҥ јолыла танышканы јарамыкту. Ичкери ачык јолго тебӱ берип јаткан кӧрӱниҥ учурын В. Уханов бийик баалап темдектеди.
Эл музейге амадап келген кӧрӧӧчилерди Елабуганыҥ музей-заповеднигиниҥ генеральный директорыныҥ фондтордыҥ тоозы ла корыыры аайынча ордынчызы, баш коручыл Марина Жарковская уткыды.
Оныҥ айтканыла, эки музей ортодо најылык колбулар эки јыл мынаҥ кайра башталып, кӧнӱ ле тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧт. Азыйда Союз јайрадылып, оныҥ кийнинде јылдарда ӧзӱмге јарамыкту ӧй башталып, музейчилер колбуларды орныктырып, чокым ууламјыла иштеп јат. Музейчилер бойлорыныҥ јуунтыларын башка-башка талаларда, калаларда кӧргӱзер аргалу. Темдектезе, бу кӧрӱ Пекинде, Екатеринбургта, Костромада, Уфада кӧргӱзилген. Бӱгӱн дезе Алтайда кӧргӱзилет. Амадубыс—симпозиумдарда кандый јерлердеҥ јурукчылар турушканын ајаруга алып, кӧрӱни олордыҥ јерине апарып кӧргӱзери болуп јат деген.
Музей-заповедник эл музейге јирмеге јуук јуруктар сыйлады. Олор база кӧрӱге тургузылды. Эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова Елабуганыҥ музейине Евгений Бучневтиҥ сыйлаган јуруктарын табыштырды. Jада-тура ӧскӧ дӧ јурукчылар иштерин сыйлаар.
Бӱгӱнги кӱнде Россияныҥ музейлери Президенттиҥ «Ороонныҥ јонјӱрӱмдик политиказын бӱдӱрери аайынча кӧдӱриҥилер керегинде» Jарлыгыла (7.05.2012 ј.) башкарынып, иштеп јат. Темдектезе, музейлер бой-бойлоры ортодо јорыктап јӱрӱп ӧткӱретен кӧрӱлер јанынаҥ иштейт. Онойып, Елабуганыҥ музей-заповедниги Марина Цветаеваныҥ чыкканынаҥ ала 125 јылдыгына «Я бы хотела жить с вами в маленьком городе…» деген јорыктап јӱрӱп кӧргӱзетен кӧрӱзин экелген. Кӧрӱ чаган айдыҥ 18-чи кӱнинде Чойдыҥ Культура байзыҥында ӧдӧр.
Марина Цветаева мӧҥӱн чактыҥ культуразыныҥ, онойдо ок орус литератураныҥ бӱткӱл тӱӱкизиниҥ јаркынду јайалтазы болуп јат. Поэтессаныҥ шылтузында орус поэзия эпши кижиниҥ ӧзӧгин, ич-телекейин оныҥ удур-тедирлериле ачарында, кӧргӱзеринде јаҥы ууламјы алынган. Бӱгӱнги кӱнде Марина Цветаеваны телекейде миллиондор тоолу улус билер. Оныҥ салымы кӧп калаларла, темдектезе, Москвала, Парижле, Берлинле, Прагала колбулу. Jе ады-јолы јарлу ла улу Цветаеваны ла оныҥ јайаандыгын баалап тургандар Елабуганы оныҥ калганчыда токтоп, амырын тапкан кала де чоттогылайт. Россияныҥ эҥ артык культуралык јаҥжыгуларын ичкери ӧскӱрер ле М. Цветаеваныҥ ады-јолын кереестеер амадула Елабуганыҥ музей-заповедниги ле Казаньдагы федерал университеттиҥ Елабугадагы институды Марина Цветаеваныҥ адыла адалган Литературалык сыйды јылдыҥ ла белетеп ӧткӱрет деп, ачылта ӧйинде айдылды.
«Улу торко јол» деген кӧрӱниҥ окылу ачылтазында Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, 15 бичиктиҥ авторы, М. Цветаеваныҥ адыла адалган сыйдыҥ 2012 јылдагы лауреады Лилия Щучинова-Юсупова, Россияныҥ нерелӱ јурукчызы Амыр Укачин, эл узейдиҥ јааны Римма Еркинова солун кӧрӱле кӧрӧӧчилерди уткыды.
Кӧрӱ аайынча экскурсияны Елабуганыҥ музей-заповеднигиниҥ кӧрӱ залдарыныҥ јааны Гульнара Подноскова ӧткӱрди.
Кӧрӱде, темдектезе, ады-чуузы јер-алтайды ӧткӧн јурукчы-график Анатолий Кулиничтиҥ, Венгриядаҥ Шандор Зихерманныҥ, Башкортостаннаҥ Салават Гилязетдиновтыҥ, балкар Матгери Анахаевтиҥ ле оноҥ до ӧскӧ јурукчылардыҥ иштери кайкамчылу кӧрӱнет. Улу торконыҥ, чайдыҥ јолы болордо, кӧп јурукчылардыҥ јуруктарында торко-мандык кептӱ-кийимдӱ эпшилер, энелер, кыстар. Онойдо ок узун јолго кош тарткан эрјине мал, тӧӧлӧр, эштектер. Jуруктардыҥ ӧҥдӧри јылу, јарык. Jайаан иштер башка-башка эп-аргала кӧргӱзилген сӱреен солун, јилбилӱ кӧрӱ.

К. ПИЯНТИНОВА