Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Олор балдардыҥ ырызы учун

30.01.2018

Надежда Чаҥкышевна Манзырова Алтай Республикада Баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи (уполномоченный) болуп, эки јыл иштеп койды. Мен оныла эрмек-куучын ӧткӱрер алдында баланыҥ тап-эриктерин корыычы кижи кандый кылык-јаҥду болорын санандым. Бу јаан каруулу, чӱмдӱ ле јӱректиҥ јылузы јогынаҥ иштеп болбогодый ишке јалакай ла килеҥкей, је ол ок ӧйдӧ иштеҥкей, керектӱ тушта турумкай, јана баспас Надежда Чаҥкышевнадый кижи ле јараар…

Энениҥ эркезинде чыдазын
Меге газетте ижим аайынча бистиҥ тергееде баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижиле туштажып, оныҥ ижи-тожы керегинде бичиирге ас эмес келишкен. Надежда Чаҥкышевна јаантайын ла кандый бир курч суракла, кандый бир кижиниҥ баштанузыла эмезе кандый бир сакыбаган јанынаҥ тура берген чочыдулу учуралла аайлажып, болужар-јӧмӧжӧр, аргадаар эп-сӱмелер табарга санааркаган, меҥдеген јӱрер кижи. Ол јӱрӱмниҥ кӱч айалгазына кирген кажы ла билениҥ, ада-энениҥ шыразын, тӱбегин јӱрекке јуук алынар, олорго кандый бир болуш-јӧмӧлтӧ этпегенче, токынабас уполномоченный. Нениҥ учун дезе, биледеги јакшы, эҥке-тоҥко айалгадаҥ, ада-энениҥ иштӱ-тошту болгонынаҥ, токыналынаҥ ондо чыдап турган бала-барканыҥ су-кадыгы, ырызы, сӱӱнчилӱ бала тужы кӧнӱ камаанду.
«Президент Владимир Путин ада-энелеринеҥ балдарды јаан шылтак-тӧзӧгӧзи јогынаҥ айрып, билезинеҥ ырадарын болдыртпазы јанынаҥ иштеерин некейт — деп, Надежда Чаҥкышевна куучындайт. — Президенттеги Баланыҥ тап-эриктери аайынча уполномоченный Анна Юрьевна Кузнецова биледе сооткышта курсак-тамак толо эмес болгоны, тӧжӧк-јастык јетпес болгоны, туразыныҥ тапчызы баланы ада-энезинеҥ айрыыр тӧс шылтак эмес деп, база айдат. Ондый билелерге, ада-энелерге бастыра бар каруулу органдар ончо јанынаҥ болужып, балдарын чыдадар, ӱредер јарамыкту айалга тӧзӧӧрин кичеер учурлу. Нениҥ учун дезе, ада-энезинеҥ бала чыдадар тап-эригин айрып, билезинеҥ ыраткан балдарды соҥында ӧскӧ билелер опекага ба, балазынып па алып јат. Jе балдар јаҥы билелеринде јаражып, јакшы айалгада чыдаар деген иженчи кезикте калас болуп калат. Кӧп ондый билелер балдардыҥ кылык-јаҥына чыдашпай, олорды кайра табыштырып, балага экинчи катап јаан психо-эмоциональный каршузын јетирет. Эмезе јаҥы биледе балдарды согуп-базынып та, шыраладып-кезедип те тургандар туштап јат.
Мен балазын айрыырга јаткан эмезе айрыткан, комыдалду баштанган энелерге, јаанактарга, олордыҥ јӱрӱминиҥ айалгаларын, сурактарын шиҥдеп, болужарга чырмайадым. Керектӱ болзо, јербойында јаҥдардыҥ, опеканыҥ органдарыныҥ ајарузын олордыҥ јаткан айалгаларын јарандырарына эдедим. Темдектезе, јаҥы чыккан балазын улустыҥ тепкижине артырып салган, је ӧй ӧткӧн соҥында, оны балазынып алган улустаҥ јаргы ажыра айрып алган јаш келин керегинде телекӧрӱде јуукта айдылган эди. Ол јаш келин де, оны бойыныҥ ӧйинде јӧмӧбӧгӧн энези де (баланыҥ јааназы) бурузын алынып, баланы кайра аларга болуш сурап баштанган. Бис олордыҥ ол ӧйдӧги кӱч айалгазын ајаруга алып јӧмӧгӧнис. Тургуза ӧйдӧ бала чыгарган энезинде ӧзӱп турганы јакшы».
Н. Ч. Манзырова куучынын оноҥ ары улалтат: «База бир учуралда ачу тӱбекке кирген, јаан балазы кол салынып божогон кӧп балдарлу билеге болужарга келишкен. Энезинеҥ арткан балдарын чыдадар тап-эригин айрытпай, балдарды ӧскӱзиретпей, энеге иш табарга болушканыс. Бис бу биледе болуп, кӱч айалгазын кӧргӧнис, туразын јазаарында, балдарына кийим-тудум аларга, јайгы лагерьде амыраарга болушканыс».
Ӧмӧ иш мӧрлӱ
Кажы ла чочыдулу учуралда улустыҥ, билениҥ айалгазына кирип, уур-кӱчтерин оҥдоп, болужары јаан учурлу болуп јат. Балдардыҥ кол салынарын болдыртпаска, кӧп балдарлу ла коомой јадынду билелерге болуш јетирерге республиканыҥ аймактарында, калада килемјиниҥ «Солоҥы» деп фестивали ӧткӱрилгени, ол тушта кӧп тузалу керектер эдилгени керегинде элбеде бичилген эди. Оны ӧткӱреринде Килемјиниҥ «Система», «Детский КиноМай» ла «Детский мир» деп фондторы болушкан. Былтыр республикага кош тартар алты машина гуманитар болуш: балдарга кийимдер, рюкзактар, канцтоварлар ла ӧскӧ дӧ не-немелер келген. Олорды республиканыҥ калазында, аймактарында јурттарда балдарга ӱлеп јорыкташтар болгон. Килемјиниҥ «Ты не один» деп национальный фондыныҥ болужыла Горно-Алтайскта ӱренип турган ӧскӱс студенттерге 20 муҥ салковойдыҥ стипендиялары берилген.
Надежда Чаҥкышевна уполномоченныйдыҥ аппарадында јаҥыскан да иштеп турган болзо, «эткенис», «болушканыс» деп кӧп куучындайт. «Кажы ла керек аайынча опеканыҥ ишчилерине, јажы јетпегендердиҥ керектери аайынча комиссияларга, ижисте камаанду министерстволорго ло ӧскӧ дӧ каруулу органдарга баштанып турбай — деп, Н. Ч. Манзырова айдат. — Jуукта Кебезенде велосипедтер уурдаары кӧптӧгӧн деп табыш келген. Эмди ӱредӱликтиҥ министерствозыла, УФСИН-ле кожо аргачыларга, кӱӱнзеген ӧскӧ дӧ улуска тудунган да, јаҥы да велосипедтерле болушсын деп баштанып турубыс. Коомой јадынду билелердиҥ балдарына велосипедтерди, јазадарын јазадала, ӱлеерге турубыс.
Эки јыл кайра Улаган аймакта јаан тӱбек болуп, уулчак ла таадазы јол-јорыкка чыгып, тайга-ташта божоп калган. Эмди јаргыныҥ јӧптӧрин бӱдӱреечи органла (УФСИН) кожо туризмле јилбиркеген балдарды тайга-ташта јӱрериниҥ, јӱрӱмде сакыбаган јанынаҥ тура берген кӱч айалгаларда аргаданарыныҥ эп-сӱмелерине ӱредерин тӧзӧӧргӧ турубыс».
Чыдулу кижиниҥ ӧскӧ каруулу органдардыҥ ишчилериле кожо до эткен ижин, бойыныҥ таҥынаҥ баштаҥкайыла да бӱдӱрген керектерин газеттиҥ бир бӱгинде тӱгезе тоолоор арга јок.
Jакшыга ууламјылап, јаманнаҥ туураладар
Н. Ч. Манзырованыҥ айтканыла, баланыҥ тап-эриктерин бускан, онойдо ок балдардыҥ бойлорыныҥ каршулу керектер эткен учуралдарды болдыртпазына (профилактикалык иш) јаан ајару эдилет. Бойыныҥ ӧйинде, 1986-1994 јылдарда, ол врачебно-физкультурный диспансерде баш эмчи болуп иштегенин эске алынды. Jашӧскӱримди спортло, физический культурала јилбиркедип, олорго јол ачкан тазыктыраачылар профилактика јанынаҥ кандый јаан иш эдип тургандарын јолду темдектеди. Балдардыҥ ич-кӧгӱс јӱрӱмин, санаа-укаазын байыдарына, су-кадык јӱрӱм јӱрерине ууламјылу, тузалу керектерле олорды јилбиркедип, јараштыҥ ла јалакайдыҥ телекейин ачары, олордыҥ бала тужын ырысту ла сӱӱнчилӱ эдери јаан улустыҥ, ол тоодо ада-энелердиҥ кӧнӱ молјузы. Jадын-јӱрӱм кӱч болгонынаҥ улам, кӧп ада-энелер балдарын јӱк аш-курсакла, кеп-кийимле јеткилдеерине ајару эдет. Олордыҥ ич-кӧгӱс кӧрӱмин, санаа-кӱӱнин байыдарына, јакшы кижи эдип таскадып ӧскӱрерине кӧп ајару этпейдилер. Таскамалду бу ишти ӧйинде баштап, ууламјылаганы балдарды јастыра, каршулу јолдоҥ ырадар, кандый бир јеткер-тӱбекке тӱжеринеҥ аргадаары јарт. Ӧткӧн јылда балдардыҥ каршулу керектер эдери 39 процентке, каршулу керектерде туружары 28,2 процентке астаганы сӱӱндирет.
Jасактарла быжулаар
«Бис јурттарла јол-јорыктарыста ада-энелерле туштажып, олордыҥ сурактарына каруулар берип, јартамалду иш база ӧткӱрерге кӱјӱренедис — деп, Надежда Чаҥкышевна куучындайт. — Нениҥ учун дезе, кӧп ада-энелер биле, балдарды чыдадары, ӱредери јанынаҥ тап-эриктерин, молјуларын јакшы билбей турулар. Балдардыҥ тап-эриктерин корыырында госјаҥныҥ башка-башка кеминде органдарыла кожо аайына чыккадый кӧп курч сурактар бары јарталат. Jурттарда улуста иш јок болгонынаҥ улам, биледе балдар шыралайт. Кенек балдарды очередь јогынаҥ јадар јерле јеткилдееринде; государстводоҥ ӱзеери јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ аларга, оору балдарды группага кӧчӱреринде; опеканыҥ ла попечительствоныҥ органдарыныҥ ижин јарандырарында; адалардыҥ биледеги тоомјызын бийиктедеринде ле ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде кыракы бӱдӱргедий иштер кӧп».
Н. Ч. Манзырова Сибирьдеги федерал округтагы тергеелердиҥ уполномоченныйларыныҥ федерал јасактарда кубулталар эдер баштаҥкайлу иш-тожы керегинде база айтты. Ол кубулталар ӧскӱстерди јадар јерле јеткилдеери, су-кадыгыныҥ айалгазы коомой ӧскӱстердиҥ јонјӱрӱмдик јанынаҥ јеҥилтелери, јӱрӱмине, су-кадыгына керектӱ эдимдер, санаторий-курорттордо су-кадыгын орныктырарыныҥ ээжилери керегинде јасактарга, нормативный акттарга келижет. Бу ончо сурактарды уполномоченныйлар Президенттиҥ СФО-догы чыдулалган чыгартулу кижизи Сергей Меняйлоло туштажузында ого табыштырган эмтир.
Jуундар, ӱредӱлер…
Надежда Чаҥкышевна онойдо ок баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу улустыҥ ороон ичинде ӧткӱрилип турган семинар-јуундарында база туружат. Былтыргы јылдыҥ чаган айында Московский областьтыҥ Аносино јуртында ороонныҥ тергеелериндеги Баланыҥ тап-эриктери аайынча ла Кижиниҥ тап-эриктери аайынча чыдулу улустыҥ Бастырароссиялык семинар-јууны ӧткӧн. Jуунды Президенттиҥ Администрациязы тӧзӧп ӧткӱрген. Россияныҥ тап-эриктер корыыр институдыныҥ кӧп туружаачылары болгон бу јуунда ороондо гражданский ле культурный тап-эриктерди јеткилдеери, энени ле баланы корыырында иштиҥ тӧс кӧргӱзӱлери, садиктерде ле школдо ӱредӱ ле ӧскӧ дӧ сурактар шӱӱжилген. Онойдо ок граждандардыҥ, ол тоодо балдардыҥ тап-эриктерин корыыр органдардыҥ ла государственный институттардыҥ јаба, ӧмӧлик ижи-тожы керегинде айдылган.
Jаҥар айда Н. Ч. Манзырова РФ-та Баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу улустыҥ Координационный совединиҥ јуунында турушкан:« Бу јуунда 2017 јылда тергеелердиҥ чыдулу улузыныҥ ижиниҥ турулталары кӧрӱлген. «Президенттеги Баланыҥ тап-эриктери аайынча уполномоченный Анна Кузнецова медицинада паллиативный болушты (ПМП) јарандырары аайынча тургузылган «јолдыҥ картазыла» база таныштырган. Бу документ 18 пункттаҥ туруп јат. Олордыҥ ортозында ондый болуш керектӱ оорулардыҥ тооломы, ПМП-да иштеер јакшы кадрлар белетеерин тӧзӧӧри керегинде айдылат. Медицинада паллиативный болуш баланыҥ јӱрӱмине, су-кадыгына јаан јеткерлӱ уур ооруларлу, кезикте кыска јӱрӱмдӱ балдарга эдилет. Бу сӱреен керектӱ документ деп бодойдым. Бистиҥ де тергееде уур, ол тоодо кату оорулу балдар ас эмес. Биле оору балазыла ајару, болуш јок, јаҥыскан артар учуры јок.
«Бисти текши керегис: балдарды ырысту эдери бириктирет. Слердиҥ кажыгардыҥ ла бу јеҥил эмес керекте ченемелигер бисти байыдат» — деп, Баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Анна Кузнецова координационный советтиҥ јуунын јабып тура айткан».

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина