Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

БАЛА ТУЖЫМЛА ТУШТАЖУ

06.02.2018

Айгул МАЙМАНОВА (Енчинова) 1971 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртында чыккан. 1989-1994 јјылдарда Барнаулдагы јуртээлем институтта ӱренген. 1994-2001 јылдарда «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте корреспондент болуп иштеген. 2003-2005 јылдарда Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ бийик ӱредӱлӱ литературалык курстарында ӱренген.
2001-2002 јылдарда Кан-Оозы аймактыҥ «Ӧйдиҥ ӱни» гезединде редактор болуп иштеген. 1999 јылда «Кӱски јаҥар» деп ӱлгерлик јуунтызы чыккан. А. Майманова 2001 јылдаҥ бери Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ члени.Куучын-эссе
Кижиниҥ јӱрегиниҥ тӱбинде эҥ ле кару, эҥ ле карам, эҥ ле агару сыс — ол, байла, јаш тушты элестеткен кайран санаалар. «О, кайран јаш тужым!» — деп, сызын бадырып албай поэт айткан. Бу сӧстӧрди чыгара айтсаас, ол эмезе санаада айдынзаас, јӱрегисте чым-м эткен сыс бастыра бойысты бийлеп ийет. Ол эмезе кӧстӧрис јашталып, эҥ ле кару ӧйлӧрдиҥ башка-башка элестери кӧскӧ кӧрӱне берет.
О, јайла… ӧдӱк јок ӧскӧн јаш тужым… Бистиҥ ӱйеге јуу ӧйинде чыдаарга келишпеген (о, калак!). Ӧдӱк јок деп айтканым изӱ чогы јайылган јайгы кӱндерде тӧрӧл јуртыстыҥ јалаҥдарыла, кобыларыла ӧдӱк јок, јылаҥаш буттарлу јӱгӱрерин сӱӱйтенистеҥ улам. Ӧскӧн-чыдаган тӧрӧл Кырлык јуртым элбек јалаҥдарыла јарлу ине.

Быјылгы јайда
Эмди кӧзнӧк алдында баштапкы кардыҥ тыныжы јайылып, апагаш јууркан араайынаҥ јерге тӱжет. Орой кӱс Алтайыстаҥ ыраап, кышкы кӱндер јууктап келгенин ар-бӱткен бу тӱшкен карыла кӧргӱзип турганы бу туру. Канайдар. Jайды солып кӱс келер. Кӱстиҥ кийнинеҥ кыш келер. Бу телекейдиҥ бӱткени ондый да.
Эмди отурала, ӧткӧн јайды эске алып ийзем, токыналу сыс јӱрегимди бийлеп ийет. Нениҥ учун дезе бу ӧткӧн јайда тӧрӧл јуртымда болуп, тӧрӧл телкемдерге барып јӱргем. Сананзаҥ ла, теп ле тегин керектий, теп ле тегин, кӱнӱҥ ле болуп турган туштажулардый. Jе јазап шӱӱп кӧрзӧҥ, ӧй кандый тӱрген шуҥуртып барып јат. Бу ла эки-ӱч јыл, оноҥ кӧрзӧҥ — он-он беш, јирме јыл. Бис бой-бойысла куучындашпай, билишпей јӱргенистеҥ канча кире ӧй ӧдӱп барган. Тӧрӧл јеристе јӱрбеген ӧйлӧрди кӧрзӧҥ, кандый кӧп…
Бир ле кӱн јуртыҥа једип барзаҥ, улус сени таныбай да турар. Jашӧскӱрим корболоп ӧскӧн, јурт јаандаган. Солун улус кӧптӧгӧн. Алдындагы, санаада арткан тӧрӧл јериҥди, айса болзо, јӱк ле эски оромдор, алдындагы ӧйлӧрдӧ тудулган туралар эске алдырар.
Ондый да болзо, тӧрӧл јериҥдеги ол бирги кару ла таныш кей, јуртыҥды курчаган кырлар ла ӱстинде турган чаҥкыр теҥери ол ло азыйгы бойы сени курчай алар. Jӱрегиҥде ол ло бирги кару сыс ойгонып, ачу ла кару эдип сыстап турар. Канайдар, ӧйлӧр ӧдӱп калган. Jе ондый да болзо, сен бойыҥды бу ла јурттыҥ балазы деп билип, узак јанбаган тӧрӧлиҥе карузып, сӱӱнип, урулып келген сӧстӧриҥди чыгара айдарыҥ.
Чын. Туштажулар сӱреен ас болуп јат. Эмди ол бирги јаан мегаполис-городтордогыдый јӱрӱм бисти де бийлеп алган да. Кажыбыста ла бойыстыҥ јолыс, јӱрӱмис, амадубыс. Jе ондый да болзо, јылу куучындарга, эске алынышту туштажуларга ајаруны эзедип, ӧйди берер керек ошкош.
Бу јайгыда мениҥ ӱч ийнимниҥ бирӱзи Аржан јаан туразын јетире тудуп-чыныктап, бу учурлу керек аайынча бастыра ага-карындажын, эје-сыйнын, тӧрӧгӧн-тууганын чайлап-чаптаарына кычырган. Jайдыҥ јараш ӧйинде кандый јакшы туштажу. Уул бала јӱрӱмде кижи алар, уул азыраар, тура тудар учурлу деп, улус айдыжат. Онызы чын. Аржан уулын сакып алар, је јаан туразында эки кызычагы эптӱ чыдап, јаражай энезине болушчылар болотоны алаҥзу јок. Бот, бу туштажу ӧйинде бистиҥ јаан билениҥ бастыра балдары (балдары дегеним — эмди эр кемине јеткен је ле деген јаан улус) јуулдылар. Jылу куучын-кумый узак ла ӧйгӧ улалган.
Jе, байла, узак јылдардыҥ бажында мынайда јуулыжып, бисти чыдаткан, јаш тужыстыҥ кажы ла кӱнин-тӱнин кожо ӧткӱрген ол кару ла ойгор кижини бис канайда эске алынбайтан эдибис…

Карган энем Луиза Бархатовна
Луиза Бархатовна керегинде кӧпти айдарга јараар. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда талайдыҥ алдыла јӱрер керепте јуулашкан. Jаан шырка алып јанган. Бу ла шыркадаҥ улам бастыра јӱрӱминде оорып јӱрген. Jуудаҥ озо ӱредӱчилер белетеер училищени (эмди педколледж) бастыра «беш» темдектерле божоткон. Ӱредӱзин божотконын керелеген бичигинде «1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱни» деп темдектелген. Эртезинде кӱнде Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган эди.
Кылык-јаҥыла кату ла иштеҥкей кижи болгоны керегинде айдыжат. Кату болоры да јолду. Нениҥ учун дезе, бойы эрте эне јок артып, балдардыҥ туразында ӧскӧн. Оноҥ — јуу-чак. Орден тагынган адазы — Аладяков Бархат деп кижи — кийнинде ӧйлӧрдӧ ойто бойына алып алган дежет. Байла, комсомолдыҥ качызы болуп иштеп турган ӧйлӧринде ошкош.
Карган энем эки ле бала азыраган. Бистиҥ энебис Светлана Александровна ла таайыс Иван. Бир ле катап кижиге барган.
Ӧбӧгӧни, Енчинов Александр деп кижи, карган энемди оорып турарда таштап, ӧскӧ кижи алып јӱрӱп те каларда, ол база катап јурт тутпаган. Эки балазын эркетенде азырап јӱрген. Jе јуудагы шырказы бойын кӧргӱзип, оорыган ӧйлӧри јылдарга да једип туратан. Ол тӱреҥи ле кӱч ӧйлӧрдӧ энемге ле таайымга болужар да улус табылбайтан. Энези оорып турза, олор корон соокто кийер кийим јок то јӱрген ӧйлӧр болгон дежет. Jе карган энем оорузын јеҥип, ойто јанып, балдарыныҥ јӱрӱмин оҥдолтып, текши албатыныҥ јӱрӱмиле теҥдежип иштеген. Ӱредӱчи, библиотекарь болгон. Кырлык јурттыҥ улузы карган энемди тооп, јаан улус «мени ӱреткен» деп айдыжып туратан. Бистиҥ санаабыста ол эҥ ле кару ла агару кижи. Нениҥ учун дезе, энем кижиге барарда, бис, оок балдары, артып калганыс.
Карган энемниҥ айылында јатканыс. Jаштаҥ ала кату-кабыр ишти кожо эдип, чыдап ла калганыс. Jе кату-кабыр деп сананзаҥ, ол кандый иш? Ол ло одын-суу, ӧлӧҥ-чӧп. Эмди ле ончозы машина-тракторлу. Ол ӧйлӧрдӧ покос эдерге эки боочы ажыра чалгы-айруушты, суу-курсагын јӱктенген канча кире јӱретенис. Карган энем бисти баштаганча барып ла јадар. Тал-тӱште једип алзаас, эҥир киргенче база канча кире иш эдилип турган деер. Бир јаан кижи, ӱч бала. Ондый да болзо, јаҥыс кара уйдыҥ ӧлӧҥин эдип ле алатаныс. Кандый јаан сӱӱнчи болотон.
Энем дезе совхозто тракторист. Ӧӧй адамла кожо олордо чек бош јок. Тӱни-тӱжи совхозтыҥ ӧлӧҥин эткилеген. Иш ле иш.
Эмди кӧрзӧҥ, ол ӧйлӧрдӧ иш кайнаган јалаҥдар ээн калган тургулары. Ол эмезе таҥынаҥ ээлемдердиҥ энчизи, ар-јӧӧжӧзи болуп калгылаган. Ӧй бойыныҥ кылык-јаҥыла чек солынып калган да. Улус, јӱрӱм база чек башка.
Jе ондый да болзо, бу јалаҥдарда, боочыларда јӱрген, иштеген улустыҥ јӱрӱми јажына тӱӱки болуп артып калган эмей. Карган энемниҥ кату јӱрӱм јӱрген ӱйези эмди ол чаҥкыр Алтайында эткен ижи учун амыр јӱрӱм јӱрген болор.
Кыш болзо, јай болзо, башказы јок — ишке ӱредип салганы учун карган энеме быйан айдадыс. Jаҥыс ла бис эмес, бистиҥ ӧйдиҥ бастыра балдары онойдо чыдаган ошкош. Бойыныҥ баркаларын улустыҥ ортозында уйан болбозын деген амадузы, чындап та, чындык бӱткен. Кийнинде ӧйлӧрди кӧрӱп ийзеес, чын ла ондый. Jе ол керегинде бис бойыста ла айдынып јӱредис.
Комыдап билбес, кату кылык-јаҥду дешкилеген Луиза Бархатовна Аладякова биске эҥ ле кару кижи болгон. Санаамга кирет, кичинек тушта мен энемниҥ де айылына уйуктап албайтам. Кандый да болзо, карган энемниҥ кичинек туразыныҥ кичинек кыбы керек. Ондо — мениҥ кару айылым. Аскан чуй чайыныҥ амтамдузын не деер. Быжырып турган јӱзӱн-јӱӱр калажы биске јаан байрам болгон эмей. А Jаҥы јылдыҥ алдында чибиниҥ подпойлодоҥ чыгарган јарангыштары, чибини тургузып јарандыратаны — бӱдӱн јаан иш, сӱӱнчилӱ керек. Бис бу ӧйлӧрдӧ кандый ырысту болгоныс. Бӱдӱн телекейде бистеҥ ырысту улус јок болгондый.
Эмдигенче ле ол јыт, сыс јӱрегимде артып калган. Кийнинде јылдарда јӱрӱмим келишпей, ачуурканып, кунугып јӱрген ӧйлӧрдӧ кӧзимниҥ алдында бу ла јурук туратан. Аргалу болзом, ойто кайра, ол ыраак јаш тужыма кайра јӱре берер кӱӱним келетен. Карган энемниҥ алдына отура тӱжӱп, айдынып-айдынып, ыйлап-ыйлап алар эдим. Ол тужында јӱрегим јеҥилип, сызым јоголып, бар-јок ачулар јылыйып калар эди. Jе канайдар. Эмди ондый болбос то. Jӱк ле санаада, јӱректе туштажулар тужында карузып јӱрери артат.
Карган энем ол ло Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда алган шырказынаҥ улам 70 јаштаҥ ажып тура јада калган. Шырказы болбогон болзо, база да јӱрер эди. Ӧлӧҥ эткен кобыда јаш тужым артып калган…

Ийним Аржанныҥ јаҥы туразындагы туштажу Кырлыктыҥ Мӧндӱр-Соккон јаар барган боочызыныҥ бери јанында турган Татакы деп адалган јаан ӧзӧктӧ улалган. База бир ийним Руслан билезиле, Аржан билезиле, мен билемле Татакыныҥ ӱстиги јанында јаан кобылардыҥ бирӱзиндӧӧн бардыс. Мында карган энемниҥ покозы болгон.
Бистиҥ машина-кӧлӱктерис тобрагы быркырап, јаш тужыста сӱреен ле ыраак деп билдирген покозыска једе кондыс.
Беш те минут болбоды ошкош. Jе кӧрдӧӧр бӧ? Ол тушта јаш биске бу кандый ыраак јол деп билдиретен. Чалгыны, айруушты јӱктенген балдарды бу кобылар, јолдор эске алып ла турган болор.
Карган энемниҥ кобызына једип, оду болгон јерди табып алдыс. Одудаҥ да не де артпайтыр. Мында кем де ӧлӧҥ этпей турган эмтир. Чет болгон агаштар јоондоп калтыр. Ийним Руслан, оду болгон јер деп, бир тыттыҥ тӧзине токтоп, оду тӧзӧди. Келиндер азык-тӱлӱгин, курсак-тамагын јайгылап ийди. Балдарыс келген јерди кайкажып, сӱӱнчилӱ јӱгӱргилеп турды.
Калганчы катап мен мында болгонымнаҥ 20 јылдаҥ ажа берген. Бу ийиндерим ол јылдарда кичинек болгылаган. Jе мында ӧлӧҥ эткенис деп, олордыҥ санаазында артып ла калган.
Канча да кире ӧй ӧтсӧ, кейдиҥ јыды, бу ла јайгы эзин, чалып турган кӱн ол ло бойы артып калатан эмтир. Не де солынбагандый. Jаҥыс ла бис јаандап калганыс. Jаҥыс ла карган энемниҥ балдарыныҥ балдарыныҥ балдары эмди база кӧптӧп, јаандап калган да. Jаҥыс ла бис эмди айрууш-тырмууш јӱктенген, јойу баскан балдар эмес. Эмди кажыбыс ла машина-кӧлӱктӱ. Энем билезиле эмди ӧлӧҥди колло чаппай да јат. Эмди энем де, балдарыныҥ башкызы да таҥынаҥ ээлемдерлӱ.
Бойыныҥ јери. Эки боочы ажыра ӧлӧҥ эдерге кем де барбай јат. Айса болзо, ол оогош ӧйлӧрдӧ бис мындый јӱрӱм болзын деп сананганыс, амадаганыс. Ишке арып-чылап, тӱш јеристе мынайда јӱрерис деп иженгенис. Ончозы бӱткен, ончозы бар. Jе тӱҥей ле эҥ ле агару ла кару деп, ол јылаҥаш буттарлу јайларды, ӧлӧҥди кӧдӱрип болбой турган ишти, кара бозуны бедиреп баскан кобыларды, чуй чайын аскан карган энемди айдар эдим.
Оноҥ баалу сыс јок болор. Айса бу ӧткӧн ӧйлӧрдӧ бистиҥ бойыстыҥ кеберис, кижи болуп ӧдӱп келгенис болор бо? Айса мындый болзын деп, кайран карган энебис бисти алкап салган?
Jе, байла, ондый. Ӧлӧҥ эткен кобыны ӧрӧ барып, болгон учуралдарды эске алып, токыналу куучындажып, узак отурганыс. Jайгы кӱн кыр бажына тӧмӧндӧп келерде, бу Алтай јериске алкыжыс айдып, карудаҥ кару карган энебисти эске алып, јурт јаар ууландыбыс. Jайгы эзин, ол ло јаш тушта иштеҥ јанып јаткан балдарды ӱйдешкен чилеп, араайынаҥ согуп турды. Чет болгон, эмди јаандап калган тыт агаштар, база нени де айдып тургандый, шуулажып тургылады.
Кайран јай, кайран јаш тужым… Эмди јаандап калган балдар, бис, ойто ло катап ыраак јолдорго ууланган јӱрӱмисти улалтып, туш-башка јӱрӱп каларыс. Кажыбыстыҥ ла бойыстыҥ амадубыс, јолыс, јӱрӱмис. Jе эҥ ле агару ла ару ӧйлӧр јӱрегисте ол ло бойы эҥ ле кару сыс болуп артып калар.

Адакыда
Мындый туштажу болгон. Карын, јӱрӱм келижип, карган энемниҥ ундылып калган покозына барып келгенисти. Бой-бойыска, Алтай јериске кӱӱнисти айтканысты. Оноҥ ӧскӧ јӱрӱм шуулап-учуп барып ла јат. Токтой тӱжӱп, куучындажып, солун-собурды, јӱрӱмди, ӧткӧн ӧйди эске аларга ӧй табылбай да турган да. Бу јол-јорыкты мен јаш тушка барып келгемдий бодойдым. Эмди кыштыҥ эзини јайылган Алтайда јайгы јараш ла кару бу тушташ јӱрегимди узак ӧйгӧ јылыдар.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина