Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӱргӱлјик Сталинград бистиҥ эземисте

06.02.2018

Сталинградтагы јуу-согушта совет черӱлер немец-фашист черӱлерди оодо сокконыныҥ 75 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ керек-јарак Горно-Алтайскта кочкор айдыҥ 3-чи кӱнинде ӧткӧн. Россияда Сталинградтагы јуу-согуштыҥ 75 јылдыгын темдектеери керегинде Jарлыкка колды Россия Федерацияныҥ Президенти былтыр кочкор айда салган болгон.

Ол кӧдӱриҥилӱ керек-јарак каланыҥ Jеҥӱниҥ паркы деген мемориал комплексинде эртен тураныҥ 11 саадында башталган. Совет јуучылдардыҥ ат-нерелӱ керегин эзедерге, ветерандар, окылу јаҥныҥ, јондык биригӱлердиҥ, тап-эриктер корыыр структуралардыҥ чыгартулу улузы, черӱчил-тӧрӧлчи клубтардыҥ турчылары, кадет класстардыҥ ӱренчиктери, студенттер ле ӧскӧ дӧ кӧп тоолу улус јуулган болгон.

Паркта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлалган совет кожоҥдор јаҥыланат. Оноҥ кӧдӱриҥилӱ митинг башталды. «Jууныҥ балдары» деген текшироссиялык јондык организацияныҥ Горно-Алтайсктагы республикан бӧлӱгиниҥ председатели Юрий Секачев јуулган улусты Сталинградтыҥ курчузын ӱзе сокконыныҥ, калју ӧштӱге јаан согулта эдилгениниҥ 75 јылдыгыла уткып, тӱӱкиде канду јылдарды эзетти. «Мен Волгоградта баштапкы катап 1960-чы јылдарда болгом, анда јуу-согуштыҥ кийнинде ӧдӱп турган јаан кемдӱ орныктыру иштер ӧдӱп турганын кӧргӧм. Экинчи катап бу калада 1980-чи јылдарда болорымда, каланы кижи таныыр эмес болуп калган — кала бӱткӱлинче орныктырылып, јаранып калган болгон. Волгоградтыҥ албаты-јоны ол јуу ӧйиниҥ эземин качан да ундыбай јӱрет, бис те, бастыра ороондо чылап ок, качан да ундыбас учурлу» — деп, ол айткан.

Сталинградтагы јуу-согуш Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ эҥ учурлу јуу-согужы болгон — ӧштӱ бу согултаныҥ кийнинеҥ тескеерлеп, бойыныҥ ийде-кӱчин јылыйтып баштаган. Тӱӱкичилердиҥ јетирӱзиле, Сталинградта курчаткан немец-фашисттердиҥ јӱк ле он процент кирези курчудаҥ уштылып чыккан. Текши алза, 1942 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 17-чи кӱнинеҥ ала 1943 јылдыҥ кочкор айыныҥ 2-чи кӱнине јетире улалган бу јуу-согушта эки јанынаҥ 2,1 миллионноҥ кӧп улус турушкан. Бу јуу-согуш текши кеми 100 муҥ квадратный километр кире јерде ӧткӧн — фронттыҥ узуны 400-теҥ ала 850 километрге јетире чӧйилген болгон. Донныҥ ла Волганыҥ јараттарында 200 кӱнге улалган мындый јуу-согуш кижиликтиҥ тӱӱкизинде мынаҥ озо качан да болбогон. Курчуга алдырткан калада арткан улустыҥ 200 муҥнаҥ кӧбизи ол јуу-согушта корогон.

Тергеелер ортодогы «Десантниктердиҥ биригӱзи» деген јондык организацияныҥ председатели Аскар Тулебаев Ойрот автономный областьтыҥ јуучылдары Сталинградтагы јуу-согушта турушканы керегинде куучындаган:« Фашисттер эмди-эмди ле каланы колго алып ийерис деп бодогон. Jе онызы калас болгон — олор совет черӱ јанынаҥ андый ат-нерелӱ удурлажу болорын сакыбаган да. Бистиҥ кӧп тоолу јерлештерис Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јуу-согуштарында турушкан: ол тоодо Сталинградтагы јуу-согушта, партизандардыҥ отрядтарыныҥ туружаачылары болгон, тылдыҥ иштеринде турушкан. «Алтайдыҥ колхозчызы» деген танковый колоннаны тӧзӧӧрине Алтайдыҥ албаты-јоны 4 миллион салковойдоҥ кӧп акча јууп табыштырган» — деп, ол бойыныҥ куучынында аҥылап темдектеген.

Jууныҥ јылдарында Ойрот автоном областьтаҥ Кызыл черӱге 42268 кижи атанган, олордыҥ јарымызы кирези тӧрӧл јерине кайра јанбаган. 25 јерлежис ат-нерелӱ јуучыл керектери учун Совет Союзтыҥ Геройы деп ат-нере атла адаткан, бир кижи Мактыҥ ордендериниҥ толо кавалери болгон. 34 алтай јуучылдыҥ ады-јолдоры Мамаев кургандагы Jуучыл мактыҥ залында мааныларда бичилген.

Бӱгӱнги јаш ӱйе јуучыл јерлештериниҥ ады-јолдорын ундыбаган — Леонид Тимофеевич Климанды, Макар Мултукаевич Сатлаевти, Василий Данилович Никулинди, Захар Садаевич Курускановты, Маркел Маркелович Локотаевти, Николай Александрович Кайгородовты, Совет Союзтыҥ Геройы Илья Захарович Шуклинди ле ӧскӧ дӧ кӧп тоолу јерлештерди.
И. З. Шуклинниҥ адыла адалган 6-чы таҥмалу лицейдиҥ ӱренчиги Ваня Самохин старший лейтенант Шуклинниҥ фронттоҥ аткарган самаразын кычырды. Бу ок лицейдиҥ 8-чи клазыныҥ ӱренчиги Ксения Боделукова ла алты јашту Ратибор Ялатов јууныҥ јылдарына учурлалган ӱлгерлер кычырган.

Горно-Алтайсктагы черӱчил-тӧрӧлчи клубтыҥ Новгородский ле Волгоградский областьтарда ӧткӱрген бедирештӱ иштериниҥ туружаачызы Юлия Шепилова јаш ӱйениҥ адынаҥ сӧс айтты.
Митингте ороонныҥ Президенти, Россия Федерацияныҥ Главнокомандующийи Владимир Путинниҥ јаш ӱйеге баштанып айткан сӧстӧри кычырылды:« Тӧрӧлине сӱӱш — Россияныҥ кажы ла чындык гражданиниҥ кӧгӱс-санаазыныҥ тӧзӧлгӧзи. Ол бистиҥ ороонды бириктирет, оны улу, бек, чындык эдет».

Анайда ок митингте Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлалган кожоҥдор јаҥыланды — ӱргӱлјик Сталинградка ла Улу Jеҥӱге учурлалган кожоҥдор. Сталинградтагы јуу-согушта корогондорды улус бир минут унчыкпай эзетти. Оноҥ Ӱргӱлјик оттыҥ јанына венок-чечектер салылды ла автоматтардаҥ ӱч катап адып, јуучыл салют эдилди.

«Россия — за МИР»
«Россия — за МИР» деп адалган акция каланыҥ тӧс тепсеҥинде бу ла кӱн 12 саатта башталды. Оныҥ тӧс амадузы россияндарды бириктирери, тӱӱкилик эземди чеберелеп алары, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ геройлорыныҥ ат-нерелӱ керектерин эзедери, кӧп укту албатыларлу Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ јеринде јаткан бастыра албатылар ортодо најылыкты ла бирликти тыҥыдары.

Бу акцияны ӧткӱрери јанынаҥ баштаҥкайды јууныҥ, иштиҥ, черӱчил ийде-кӱчтердиҥ, тап-эриктер корыыр органдардыҥ ветерандарыныҥ (пенсионерлериниҥ) республикан тергеелик јондык организациязы «Россияныҥ албатыларыныҥ ассамблеязы» деген Текшироссиялык јондык организацияныҥ «Алтай Республиканыҥ албатыларыныҥ ассамблеязы» деп тергеелик бӧлӱгиле кожо эткен.

«Боевое братство» деген Текшироссиялык организацияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ совединиҥ председатели Александр Вилисов тӧс тепсеҥде јуулган калык-јонго Сталинградта канду јуу-согуш токтогоныныҥ 75 јылдыгы бистиҥ ороондо текшилей темдектелип јатканы керегинде айдып, ол јылдарды ундыбайлы деп кычыру эткен.

АР-дыҥ Jондык палатазыныҥ председатели, тергеениҥ албатыларыныҥ Ассамблеязыныҥ председателиниҥ ордынчызы Татьяна Кончева амыр-энчӱни ле бирликти чеберлеерге, улус бой-бойын, бойыныҥ орооныныҥ культуразын ла тӱӱкизин тооп јӱрерине кычырган.
Сирияда болгон јуучыл операцияда турушкан Ирбис Балушкин јер-телекейде амыр-энчӱни корыыры јанынаҥ ӧткӱрилип турган керектерде бистиҥ ороонныҥ учуры сӱрекей јаан болгоны керегинде айткан. Черӱчил молјузын тургуза ӧйдӧ черӱде бӱдӱрип турган јерлежистиҥ энези Вероника Попова јашӧскӱримди черӱчил молјузын бӱдӱреринеҥ јалтанбазын, мениҥ уулым черӱде болгоныла оморкоп турум деп айткан. Тӧрӧлин корыыры агару керек болгонын ол аҥылап темдектеген.

Бу акцияда «Алтай Республикада јашӧскӱрим ОНФ» деген команда база турушкан. «Бис кӧп тоолу керек-јарактарда туружадыс. Бӱгӱн бис Сталинградта јуу-согушта турушкан бастыра совет ветерандарды эзедерге бери келгенис. Анайда ок бистиҥ олимпиецтерди келер Олимпий ойындарда јӧмӧӧри јанынаҥ бирлик болгонысты кӧргӱзедис» — деп, Сергей Сидров айткан.
Сценадаҥ Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Николай Майманов, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Марина Вялкова, республикан драмтеатрдыҥ актеры Айдар Унатов, республикан госфилармонияныҥ солисти Добрыня Сатин, культураныҥ ла искусствоныҥ Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ вокальный ансамбли јуулган улуска кожоҥдорын сыйлады.

А. СУЛУКОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина