Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jыл бажы кирип, элди-јонды јыргатты

20.02.2018

Каланыҥ эл-јоны, айылчылары алтай јылтоолошло кирген Ийт јылды — Чага байрамды тӧс тепсеҥде кочкор айдыҥ 17-чи кӱнинде айдыҥ 2-чи јаҥызында амыр-энчӱ, токыналу, кӧдӱриҥилӱ кӱӱн-тапла уткып темдектеди.

Кӱн јаҥы ла кырдаҥ ӧксӧп чыгарда, ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ чактар туркунына јаҥдаган јаҥыла јаан-јаш сагалдардыҥ јайзаҥы Юрий Ерленбаевке, тӧӧлӧстӧрдиҥ јайзаҥы Акай Кинеге баштадып, Туу-Кайадагы тагылга чыгып, Чага байрамныҥ саҥын салды. Саҥ салатаны —ӱстисте турган Кудайысты, Алтайдыҥ ээзин ак сӱттеҥ белетеген ашла, койдыҥ эдиле, алтай курсак-тамакла, малдыҥ сӱдиле ӱрӱстеерин, артышла аластаарын, алкыш-быйан сурап мӱргӱйтенин алтай улус јакшы билер. Алтайдыҥ сынына, тагылдарга чыгып, саҥ саларга амадап келген улусты чӱм-јаҥды баштап ӧткӱрип јаткан Юрий Ерленбаев, Акай Кине тагылдарды аластап, От-Энени кӱндӱлеп, сӱтле ӱрӱстеп, Айды-Кӱнди, эбире турган тайгаларды алкады. Jаан-јаш јаламаларын буулап, Алтайына, албатызына, онойдо ок алкы бойлорына, бала-барказына, оок малына алкыш-быйан сурап, курчуу-куйагын бектеди.

Оныҥ кийнинде тӧс тепсеҥде сценада калыктыҥ база бир сакылталу байрамдарыныҥ бирӱзи — Чага байрам башталды. Ыраак-јуук аймактардаҥ, талалардаҥ келген солун айылчылар, каланыҥ бойыныҥ эл-јоны сӱреен кӧп болды. Алтай кебин кийген јаан да, јаш та, болчомдор до арбынду болгоны, албаты бойыныҥ чӱм-јаҥына, јаҥжыгуларына тайанып, тудунып јатканы оморкодулу.
Тӧс сценада «Чага Каанныҥ кайкалдары» деген театрал ойын-кӧргӱзӱ тыҥытту болды. Кожоҥ-комыт, кокыр-каткы, бије-ойын бийик кеминде болгонын кӧрӧӧчилер, чагаачылар аҥылап темдектедилер.

Кӱрее јаҥардыҥ, аш-курсактыҥ, тепшиниҥ кӧрӱлери, колы устардыҥ эдимдериниҥ, кеп-кийимниҥ кӧрӱлери ле ӧскӧ дӧ кӧрӱлер солун болды. Тӧс сценада Чага Каан бойыныҥ ширеезинде отурып, байрамды омок-јардак ӱниле башкарып, алкап, кӧнӱ апарды.
Тӧс тепсеҥ башка-башка 5 турлуга бӧлӱнген. Кажы ла турлуныҥ јанында бойыныҥ чакызы, турлуныҥ ээлериниҥ ады-јолдоры, темдектери. Мында, темдектезе, эл музейдиҥ, 7-чи школдыҥ, ресгимназияныҥ, эл библиотеканыҥ, јондык организациялардыҥ турлуларында ээлери бойлоры, онойдо ок кӧрӧӧчилер изӱ, кызу ойында, маргаанда… Ээзи улус ла кӧрӧӧчилер эки бӧлӱкке бӧлӱнип, эпчилиле, чыйрагыла, бӧкӧзиле маргыжат. Тебек, армакчы тартыш, кол ӱзӱш, кажык чачыш, камчы согоры ла оноҥ до ӧскӧ ойындар, маргаандар. Албатыныҥ ойындары сӱреен кӧп ине. Мынайда башталып, орныгып јатканы јарамыкту. Jылдыҥ чагачылар сценаны эбире туруп, эки кӧзин сценадаҥ албайтан эди. Jе быјыл айалга чек ӧскӧ, эл-јон бойлоры јӱзӱн-башка ойындарда эрчимдӱ туружат.

Ӧскӧ тӱрк калыктарда байрамдарында јаан јалаҥга, тепсеҥге канча муҥ албаты јуулып, кӱреелей туруп, јаҥарлап, ойноп турганын угуп, кӧрӱп јӱретенис. Jе эмди бисте, Алтайда, ондый кӱрее, ойындар албатызын јууй тартты. Эзенде Чага байрамда јуулган албатыныҥ кӱреези тӧс тепсеҥге батпас, ойындары оноҥ тыҥытту болорында алаҥзу јок.

Быјылгы јыл Россияныҥ президентиниҥ јарлыгыла Болушты бойыныҥ кӱӱниле эткен улустыҥ ла волонтерлордыҥ јылы деп јарлалган эди. Шак бу Чага байрамда сӱреен кӧп волонтерлор, јииттер болды. Олордыҥ јаҥарлап, бијелеп, ойноп јатканын кӧрӱп, олордыҥ сӱӱнчизиниҥ абына алдыртып, кӧрӧӧчилер база сыр кожоҥдо, биједе, ойында.

Бу ок ӧйдӧ сценада Jылдыҥ бажы Такаа јылды ӱйдежип, Ийт јылды уткыйт. Сценада каланыҥ 14-чи таҥмалу «Солоҥы» садигиниҥ болчомдоры кеп-кийимин кийген, ойын-биједе. Бу детсадтыҥ ӧмӧлиги ончозы кеп-кийимдӱ, маргаандарда, ойындарда эрчимдӱ туруштылар.
Сценада ӧткӧн јаркынду, сӱрлӱ ойын-кӧргӱзӱни бажынаҥ ала учына јетире айдарга бачым ӱстине сӧс табылбас. Сӱреен јакшы ойын-кӧргӱзӱ бир ле тынышла кӧнӱ ӧтти. Чагачылар ӧйдиҥ ӧткӧнин де сеспей калды ошкош. Турлулардагы маргаандарды кӧрӧр керек, ойто сценадагы јырлгал-ойынды кӧрӱп ийер керек…

Кӱн айас, јылу, јымжак, онойдо ок улус та јайым, токыналу. Jаан-јаш бой-бойыла колдоҥ тудуп эзендежип: «Jылдаҥ ӧҥ чыккан ба?» деп сураганда, каруузын «Ӧҥ, ӧҥкӱр» деп јандыргылап турды. Бу сӧстӧрдиҥ учуры, шӱӱлтези тереҥ. «Ӧҥ» дегени јакшы, «кӱр» деген сӧстиҥ учуры — сергек, ардак, семис, бӱдӱн (эди-канында оору-јобол јок, јууктарынаҥ чыгым чыкпаганы) дегени.
Тӧс тепсеҥде јуулган эл-јонды Горно-Алтайск каланыҥ мэри Юрий Нечаев каланыҥ администрациязыныҥ, онойдо ок депутаттар Совединиҥ адынаҥ, республиканыҥ ветерандар совединиҥ председатели Борис Алушкин уткыды. Олор кирген Jаҥы јылды — Чага байрамды јылдыҥ ла тӧс тепсеҥде најылык айалгада уткыыры јакшынак јаҥджыгу болуп улалат деп айттылар. Алтайыс ар-бӱткениле албатызына алкышту-быйанду. Чага байрам билелик байрам, је бистиҥ республиканыҥ эл-јоны бир биледий нак ла амыр-энчӱ, бой-бойын тооп, орооныстыҥ, талабыстыҥ ичкери ӧзӱми учун турумкай иштеп, ончо керек-јарактарда эрчимдӱ туружадыс деп айттылар. Кирген јылда кажы ла кижиге бек су-кадык кӱӱнзеп, ырыс-кежик, амыр санаа, узун салым јолында болзын деп, кӱӱнзедилер.

Чагалап јӱрген улустаҥ байрам керегинде шӱӱлтелери, каруулары бир аай, кӧдӱриҥилӱ, оморкодулу болды. Темдектезе, Василий Ойношев, Римма Еркинова, Юлия Мундукина ла ӧскӧлӧри де быјылгы Чагада албаты кӧп, башка-башка турлуларда ӧткӧн ойындарды, маргаандарды, ондо кӧрӧӧчилер эрчимдӱ турушканын аҥылап темдектедилер. Улус байрамда бойы ойногоны, јаҥарлаганы учурлу. Кӧп тоолу јиит билелер болчомдорыла кожо кеп-кийимдӱ болгонын јарадып кӧргӧнин айттылар. Jаанактар баркаларыла кожо кептерин кийип, јаҥарлаганы база јакшы. Эзенде Чага байрамда эл-јон тепсеҥге бадышпазын. Нениҥ учун дезе калада укту-тӧстӱ алтай улус, билелер сӱреен кӧп деп, олор бойлорыныҥ кӱӱнземелдерин айттылар.

Чага байрамга, темдектезе, Томскто ӱренип турган Даяна Матина, карындажы Байат (садикте јӱрет), калада ӱренип турган Юнона Долчина тӱлкӱ бычкак бӧрӱктерлӱ, кой терези тондорлу, кой бычкак ӧдӱктерлӱ сӱреен эптӱ, сӱрлӱ, келип туруштылар. Бу балдар Мӧндӱр-Сокконноҥ. Даяна ла Байаттыҥ энези — ады јарлу кӧкчи ус Чечек Матина. Оныҥ кӧктӧгӧн эдимдериниҥ јуунтызыла кӧрӧӧчилер јилбиркеп, соныркап таныштылар.

Кӧрӧӧчилер Чага байрамныҥ байлык ченемелдӱ реждиссеры мундус сӧӧктӱ Лариза Лебедеваныҥ (Кабукова) јайаан ижин темдектедилер. Байлык ченемелдӱ режиссер јылдыҥ ла Чага байрамды солун, јилбилӱ эдип тургузат. Оныҥ чыккан-ӧскӧн алтайы Чамал аймакта Бешпелтир јурт. Чага Каанныҥ сӱр-кеберин ойногон, байрамга аҥылу, кӧдӱриҥилӱ тебӱ, кӱӱн-тап берген Сергей Мундусовтыҥ ижин база бааладылар.

Чага байрамныҥ учкары каланыҥ администрациязыныҥ культура, спорт, јашӧскӱримниҥ керектери аайынча башкартузыныҥ јааны Светлана Комарова ла Чага Каан байрамныҥ эрчимдӱ туружаачыларына Быйанду самаралар, кереес сыйлар табыштырдылар:

Чага байрамды ачкан каланыҥ «Солоҥы» садигине ( јааны С. Кулакова);
7-чи таҥмалу школдыҥ балдарыныҥ «Чудаки» театрал студиязына (Т. Казаева), бијениҥ «Чалын» ӧмӧлигине (А. Чугурдинов);
педколледжтиҥ «Кӱнчечектер» деп алтай студиязына (Л. Лебедева);
ветерандардыҥ «Кӱн-Керел» ӧмӧлигине (И. Охрина);
јаҥар кожоҥныҥ «Ойойым» албаты ӧмӧлигине (Р. Толмашова);
Мӧндӱр-Сокконныҥ «Чарас» фольклорлык ӧмӧлигине (И. Ишмина);
моданыҥ «Алтай» школына (С. Торбогошева);
бијениҥ «Алас» ӧмӧлигине (В. Петпенеков);
бијениҥ «Тандем» ӧмӧлигине (З. Гасанов).

Болушты бойыныҥ кӱӱниле јетиреечи јииттердиҥ эрчимдӱ ижи бийик баалалып темдектелген: Горно-Алтайсктыҥ јашӧскӱриминиҥ тӧс јеринеҥ «Дорогою добра» деген тӧс јерине (Т. Налимова), ГАГУ-даҥ «Буревестник» клубтыҥ волонтерлорыныҥ тӧс јерине (Н. Ермаков), 1-кы таҥмалу школдоҥ јакшыны бойыныҥ кӱӱниле јетиреечилердиҥ «На волне добра» отрядына (Е. Романова), Павел Кучияктыҥ адыла адлган эл театрга (Э Иришева).

Быйанду самаралар онойдо ок Болот Байрышевке ле Алена Челтуевага табыштырылды.
Алтай албатыныҥ ойындары аайынча Чага Каанныҥ сыйы — ирик (сертификат) 1-кы јерге чыккан Эл музейге табыштырылды. 2-чи јерге Эл библиотека чыгарда, 3-чи јер балдардыҥ 14-чи таҥмалу «Солоҥы» садигине келишти.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина