Алтайдын Чолмоны

Jылдыҥ бажы эбирилди

22.02.2018

Чаганыҥ эҥ байлу чӱм-јаҥын — саҥ салганын ӧткӱрбеске, Кош-Агаштаҥ таҥ јарыырда ла чыкканыс. Кӧкӧрӱге јууктап келзеес, кырлар бажы боромтык ла: та кар јаап турган, та туманга ороткон. «Кочкор айдыҥ соогына корчойо тоҥотон болдыгар. Кош-Агаштыҥ соогы кандый эди…» — деп, нӧкӧрлӧристиҥ кокырлары санаабыска кирди.

Jуртка једип келзеес, улус туку качан туруп калган эмтир. Саҥ салып турган јерде эр улус от одырарга белетенет. Jуугында, јурт јеезениҥ башкартузыныҥ туразында, тепши јазалат. Столдо кайнаткан эт, боорсоктор, сарју-курут, ӧскӧ дӧ курсак чогулган, олорды јаан тепшиге јараштыра салып турулар. Айла, бу иштерди эткендер — ӱзе ле эр улус.

Jурттыҥ улузы, тудунчактарын тудунган, саҥ салар јерге јуулып баштады. Кӧдӱрези бойыныҥ јаҥжыккан кеп-кийимин кийген улус. Кайткан деер, чегедегим де болзо сугуп алатан немени деп санандым. Иштеп јӱрген кижи деп керексибегем не…

Улустыҥ илген кыйралары ээзинге араай элбирейт. Обоолоп салган тагылда от кӧҥжӱп кӱйет. Бу обоо таш 25 јыл мынаҥ кайра, Кӧкӧрӱ јурттыҥ јоны Чага байрамды эмдиги тӱӱки ӧйдӧ баштапкы катап ачык ӧткӱрген тушта салынган.

«Jылдаҥ кандый чыктаар?» — деп, улус эзендежет. «Ӧнгӱр», «Ӧҥ, ӧҥ чыктыс» — деп каруулар угулат. «Канча јашту болдоор?» — «88 јашту», «Jӱс!», «102 јашту». Чырай-бӱдӱжинеҥ кӧрзӧ, бу кире јашка јетпеген ле улус, орто до јаштулары бар. Уккажын, мынайда каруу берген кижи канча јаш јажаарга турганын айдып турган эмтир не.

Чаганыҥ, јаҥы јыл киргениле колбой Алтайын алкаган, алкыш-быйан сураган алкыштарды Валерий Оргунов баштаган. Алтай алкыштар кажы ла кижиниҥ ӧзӧк-буурына тийер, кӧгӱсти кӧдӱрер, јӱректи ойгозор эрјине энчизи болгонын канай айтпас. Валерий Михайловичти ээчий алкыштарды ондый ок јиит эрлер ээчий-деечий улалтып апарган:

«Эски јылыс чыкты деп,
Jаҥы јылыс кирди деп,
Такаа јылыс чыкты деп,
Ийт јылыс кирди деп,
Ару саҥыс салып турус,
Ак чачылга чачып турус,
Чӧӧк, Кайракан!»…

«Агаш-тажы куйак болгон,
Аккан суузы аржан болгон
Алтай јерис, Кайракан!
Башка баш кожулзын,
Малга мал кожулзын,
Талкан-кӱлис чачылбазын,
Таш очогыс тайкылбазын!»…

«Jайа баспас јайлуус болгон,
Кыйа баспас кыштуус болгон,
Jайдак атка токум болгон,
Jаҥыс эрге нӧкӧр болгон
Кайракан, баш болзын!»…

«Тобрагыла тойдырган Алтайым,
Балкажыла байыткан Алтайым!
Кырлу јуу табарбазын,
Кыйгылу јуу кирбезин.
Ак малыс арбыдап ӧссин,
Албаты-јоныс амыр јатсын!»…

Бу ла кӧрзӧӧс, кӱн туку качан чыгып калган, теҥери чаҥкыр айас, эбире кырлар, ак ӧргӧӧлӧрдий, јуртты курчаган турат. «Ак ӧлӧҥ бажы ак чечек, ат отозо, тӱк сергиир. Ак айаҥ бажы ак чаҥкыр, бис мӱргӱӱзеес, сын сергиир» — деп, Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртында јаткан кудабыс Карл Мышлаков ӧрӧкӧнниҥ эзен тушта айткан кожоҥы санаама кирген. Чын да, ак айаҥ бажы ак-чаҥкыр, кӧк айаҥ бажы кӧк-чаҥкыр Алтай…

КӦКӦРӰ — озодо адалганыла Кӧк ӧргӧӧ јурт — Чага байрамды ӧткӱргениниҥ быјыл 25 јылдыгын темдектеген. Jе, чыннаҥ алгажын, Эре-Чуйдыҥ албаты-јоны алтай јылтоолошло јыл бажы эбирилгенин, јаҥы јыл киргенин уткыырын тудуулу совет те ӧйлӧрдӧ ӱспей јаҥдаган.

«Мен Сары-Кобы деп јерде 1972 јылда чыккам. Jаан энем «эки тилдӱ», кам кижи болгон. Саҥ салганын бис јаштаҥ ала кӧрӱп јӱргенис — деп, Кӧкӧрӱдеги јурт јеезениҥ јааны Матыш Бидинов куучындаган. — Саҥныҥ јаражы да коркышту. Мал-аштыҥ јадынын аластаар, сӱт чачар, артыш ӧртӧӧр. Jас келип јаткан, удабай кой-ийнек тӧрӧӧр ӧй. Оноҥ келип ажангылаар. Эт кайнап јат, боорсоктор, сӱттеҥ эткен јӱзӱн аш-курсак чыгарар. Айылдажар.

Бистиҥ турлудаҥ 500 метр кире ӱстисте Петр Чойунов деген јаан јашту ӧрӧкӧн јаткан. Ол кижи алкыш айдар болзо, јер јиҥиреп турар. Бир саат кире ӧйгӧ бир де токтоду јогынаҥ алканар. Кырлар јаҥыланып турар…»

Петр (алтай ады Тӱдӱт) Тордиевич Мудаевтиҥ эске алганыла, улдазы, карган энези, јаҥы јыл киргенин темдектеп, саҥ салатан: «Кырдыҥ тӧзине, тепсеҥ јерге, таш јууп, саҥ салар, оноҥ тебек тебер, ойноор…»

«Мениҥ энем Екатерина Алексеевна Параева коммунист кижи болгон. Jуу ӧйинде парторг то болуп иштеген — деп, Кӧкӧрӱниҥ школында кӧп јылдарга директор болгон Антонида Михайловна Суразова куучындаган. — Алтай той ӧткӱрбес, чач тарабас, саҥ салбас деген тудуулу ӧй болгон, бу ончозы эски ӧйдиҥ кереги јок энчизи, «пережиток» деп чотолгон. Ондый да болзо, энебис Чагада бисти таҥла тургузып, улус ишке баргалакта, саҥ салып, мӱргӱдер, алканып суранар…»
Мындый куучындарды Чага байрамда кӧп укканыс. Калык јаҥдаган јаҥын кандый да тудуулу ӧйдӧ айылында, јуртында јаҥдап, ӱспей экелген.

БЫJЫЛГЫ Чага байрамда 25 јыл мынаҥ кайра бу јаҥжыгуны јурт, аймак кеминде орныктырган, албатыныҥ байрамы деп тӧзӧп ӧткӱрген улустыҥ ады-јолы адалып, олорго алкыш-быйанду сӧстӧр айдылган. Олор — ол ӧйдӧ Кӧкӧрӱдеги колхозтыҥ председатели болгон Ырыс Александрович Якпунов, нерелӱ ӱредӱчи Клариса Эзенбеевна Енчинова, Кӧкӧрӱдеги јурт Советтиҥ јааны болгон Марат Иванович Баданов, профсоюз биригӱлердиҥ јааны болгон Антонида Михайловна Суразова, јурттыҥ музейин тӧзӧгӧн Край Адарович Бидинов ло ӧскӧ дӧ улус. Чага байрамды орныктырар шӱӱлтени аймактыҥ ончо јурт јеезелериниҥ јаандары ла јоны, аймактыҥ башкартузы јӧмӧгӧн болгон.

К. Э. Енчинованыҥ эске алганыла, 1992 јылда Кӧкӧрӱниҥ школында калыктыҥ јаҥжыгулары аайынча республиканыҥ ӱредӱчилериниҥ семинар-јууны ӧткӧн. Ондо Клариса Езенбеевнаныҥ клазы Чага байрамныҥ јаҥжыгуларын кӧргӱскен. «Эмдиги эрлер ол ӧйлӧрдӧ 1-кы класстыҥ ӱренчиктери болгон — деп, ӱредӱчи эске алат. — Ээчий јылда бис Жана-Аул јуртта Наурыз байрамды анайда ок ӧмӧ-јӧмӧ белетеп ӧткӱрген эдис».

Мынайып, ӱредӱчилер, культишчилер ажыра Чага байрамды ӧткӱрер јаҥжыгулар республика ичине таркап барган.

ТУРГУЗА ӧйдӧ тӧмӧлӧй јаткан аймактарда «Чын Чага ба, јастыра ба?» деген булгакту куучындар керегинде айдар болзо, јаҥы јыл киргенин 12 тындуныҥ адыла адап темдектеген јылтоолош Тӧс Азияныҥ бичик кереестеринде 7-чи чактаҥ бери арткан. Jебрен тӱрктердиҥ (692-735 ј.ј.) ташта бичиген бичимелдеринде бу јылтоолош адалат. Бӱгӱн Кавказтаҥ ла Орто Азиядаҥ ала Тӧбӧт-Кыдат, Япония ла Корей ороондорго јетире кара башту калык бу јылтоолошты эрјине энчизи деп чотоп јӱрет.

Чага байрамда Алтай Республиканыҥ јайандык тӧс јериниҥ ишчизи, албатыныҥ чӱм-јаҥдарын шиҥдеген билим ишчи Алевтина Наеваныҥ айтканыла, Чаганыҥ ла Jылгайактыҥ башказы неде деп, билимчилер 25 јылга ширтеп јат. Чага калыктыҥ байрамы болуп, республиканыҥ кӱнтизӱзине кийдирилерде, Jылгайакты да окылу кийдирер ӧй келген. Бу — калык оҥдошпогоныныҥ темдеги эмес, Алтайдыҥ башка-башка толыктарында јадып, јаткан јадын-јӱрӱмиле, ӧдӱп келген тӱӱки јолыла, јаҥдаган чӱм-јаҥыла аҥылана бергениниҥ темдеги.

Кандый ла байрам — бир тергеениҥ јонын бириктирген, најылыгын бектештирген, тӧрӧӧн-тууганды элбеткен керек. Бу керегинде Кӧкӧрӱде ӧткӧн Чага байрамда база кӧп темдектер айдылган. Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Таукен Яйтыновтыҥ темдектегениле, Кӧкӧрӱ Алтайдыҥ тӱштӱк каалгазы болуп јат. Эре-Чуйда јаткан албаты-јонныҥ куда болгон, кожо бала-барка ӧскӱрген тӧрӧӧн-тууганы бӱгӱн Алтайды ӧдӱп барган ла бис туку качаннаҥ бери бир калык болуп калганыс, башкаланар немебис јок.

АЛТАЙ Республиканыҥ парламентиниҥ јааны Владимр Тюлентин Кӧкӧрӱде ӧткӧн Чага байрамда айткан уткуул сӧзинде бу албаты-јонды бириктирген, јакшылыкка ууландырган, јайаан јайалтазын чыгарган байрам болгонын темдектеген. Мындый ок шӱӱлтелерди уткуул сӧстӧринде Кош-Агаш аймакта ислам јаҥдулардыҥ чыгартулу кижизи Келтен Окашев, кресттӱ јаҥдулардыҥ адынаҥ Николай Краснослободцев, буддисттердиҥ «Ак Буркан» биригӱзиниҥ адынаҥ Елена Тобоева айткан. «Кандый ла јонныҥ калык болгон темдектери — јаткан эл тергеелӱ, бойы тилдӱ, чӱм-јаҥду болоры. Мыны јылыйтканыла калык кунурап, јылыйып јат — деп, педагогикалык билимдердиҥ кандидады Е. Н. Тобоева ајарган. — Чага эл-јонды бириктирген байрам. Бӱгӱнги байрамныҥ ачылтазы республиканыҥ Эл Ойын байрамдарыныҥ кӧргӱзӱлеринеҥ артык болгон деп, улус айдыжат. Бу айтканыла јӧпсингедий де, не дезе, ончо кӧргӱзӱлер акту јӱректеҥ, јараш ла јаркынду, ӧзӧккӧ једер јайалталу белетелген».

Кӧкӧрӱде ӧткӧн Чага байрамда кӧп јылдарга ак-чек ле једимдӱ иштеген, калыктыҥ јадын-јӱрӱмине, чӱм-јаҥдарын ла јаҥжыгуларын орныктырарга јаан јӧмӧлтӧзин јетирген аймактыҥ кӧп улузы Россия Федерацияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, Эл Курултайдыҥ, Кош-Агаш аймактыҥ ла Кӧкӧрӱдеги јурт јеезениҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, сыйларла кайралдаткан. Jуртыныҥ, аймагыныҥ, республиказыныҥ магын ижиле кӧдӱрген бу улуска — мак. Мыныла коштой бу јаан байрамды јаркынду ла кӧгӱстӱ эдип кӧдӱрип чыккан улуска: Кӧкӧрӱдеги јурт јеезениҥ улузына, аймактыҥ культура ишчилерине, јурт јеезелериниҥ јаандарына, јон башчыларына быйанду кӧп сӧстӧр айдылган.

JАНАР тушта ӧдӱп барган јолдор каранынаҥ кайылганын, эбире кырларда агаштар јассу бӱдӱмин алынганын ајарып барааттыс. Jыл бажы, чын да, јаска, јылуга, кураандар мааражатан, кӧк чыгатан ӧйгӧ, оноҥ јыргалду јайга ууланган. Мӧҥкӱ тошту тууларыстыҥ корголјын баштары јаскы кӱнге мызылдаган, айу аҥыс аҥданган, јеристиҥ јети сокоры јерге чыгарга белетенген. «Кызыр малда јуу артты, кыс балада эмчек артты. Соогыҥды тыҥыт ла!» деп, чагаан ай јакып та турза, бозогодо — Jас.

Кебинде кижиниҥ јажына нӧкӧри болгон, јаманды јууктатпай, каруулчыгы болгон Ийт јыл кирди. Jер-алтайыс амыр турзын, албаты-јоныс јӧптӱ ле аргалу јатсын, бала-баркабыс ырыс-кежиктӱ болзын.

Светлана КЫДЫЕВА