Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтын судур байзыҥы — «Алтын Туу»

27.02.2018

«Чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» тура» деп автоном учреждениениҥ тергеебистиҥ текши культуралык, чӱмдӱ-кееркедим ӧзӱминде јаан учуры, камааны керегинде айтпаза да јарт. Орооныстагы да, тергеебистеги де эҥ коомой, кӱч ӧйлӧрдӧ бу тура-байзыҥ ижин улалткан. Эл-јон, анчада ла јаш ӱйе бичикке, кычырарына јилбӱзин јылыйтпазын, калыгыныҥ оос чӱмдемелдерин, тӱӱкизин, чӱм-јаҥдарын билип јӱрзин, бичиичилердиҥ, билимчилердиҥ, јурукчылардыҥ ла кеендиктиҥ ӧскӧ дӧ ишчилериниҥ јайаандыгыла танышсын деген агару амаду, јӱткӱмел бу организацияныҥ ишчилерине кандый ла ӧйдӧ ӧктӧм, эрчим берип јат.

Алдында јылдарда јакшынак эки организация: бичик кепке базар бу тура ла балдардыҥ «Солоҥы» журналы эҥке-тоҥко иштеп јаткан јеринеҥ Бичиичилердиҥ биригӱзиниҥ туразына кӧчӱрилип, ойто кайра «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» кадында беш кыпка кӧчӱрилип, ижи-тожы эмеш соҥдой до берген эди. Jе бӱгӱнги кӱнде бу байзыҥ бир јерде токунап, балдардыҥ «Солоҥы» журналын бойына бириктирип, билгир ле ченемелдӱ башкараачы Татьяна Николаевна Туденевага башкартып, ижин мӧрлӱ кӧндӱктирип туру. «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» бӱгӱнги айылчызы «Чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» тура» автоном учреждениениҥ генеральный директоры Татьяна Туденева.

—Бистиҥ организация 2016-2017 јылдардаҥ бери бичиктер чыгарар ишти эрчимделтип, алдындагы «тӱжӱмдӱ», јакшы ӧйлӧрдӧги айалгага јууктажа берди. Ӧткӧн јылда издательство 14 атту бичик чыгарган. Бистиҥ ижис ӱч ууламјыла барып јат. Баштапкызында, государственный јакылталар бӱдӱрип јадыс. Бис јӱк ле чӱмдӱ-художественный бичиктер чыгарбай јадыс ине. Онойдо ок тӱӱкилик, публицистика учурлу бичиктер кепке базадыс. Госјакылта аайынча Алтай Республиканыҥ Тӧс јасагы Конституцияныҥ тӧзӧлгӧни, бичилгени керегинде бичик чыгардыс. Ол Алтай Республиканыҥ Конституциязыныҥ юбилейине учурлалган ла «Алтай Республиканыҥ Конституциязы: тӧзӧлгӧниниҥ тӱӱкизи архивтердиҥ документтеринде» деп адалат.

2017 јылда орооныста репрессиялардыҥ башталганынаҥ ала 80 јылдыгы болгон. Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ билимчилери ого учурлай, эки бичик белетеген ле олор бисте кепке базылды. «Туулу Алтайдагы политический репрессиялар. (1922-1953 јј.)» деп јуунты бичикте архивтердеҥ алылган документтер ле материалдар чыкты. Экинчизи «Туулу Алтайдагы политический репрессиялар» деп адалган монография. Бу бичиктердиҥ солуны, учуры — олордо кайда да јарлалбаган, архивтердеҥ јаҥы алылган документтер чыгарылганы.

Алтайыстыҥ, оныҥ калыктарыныҥ ӧзӱмине ижи-тожыла, керектериле јаан камаанын јетирген улустыҥ бирӱзи Юрий Васильевич Антарадоновко учурлалган бичикти бир муҥ тиражла чыгардыс. Бу бичикке кӧп материалдар, бичимелдер, фотојуруктар, документтер јууп, ӱч јыл кирези иштегенис. Албаты-јон бу бичикти кӱӱнзеп, сурулап алган.

Jылдыҥ учында «Эл Алтай» ГТРК-да, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте иштеген јарлу журналист Арутай Модышевич Адаровтыҥ алтын јажына уткый «Айдарда, ӧй келген…» деп солун бичигин чыгардыс. Бу бичикте журналисттиҥ јарлу улусла ӧткӱрген эрмек-куучындары, статьялары, ӧскӧ дӧ кожо иштегендердиҥ бичимелдери, фотојуруктар ла ӧскӧ дӧ јилбилӱ јетирӱлер салылган.

Экинчи ууламјылу ижис — ол Россия Федерациядаҥ јӧмӧлтӧ-јӧптӧжӱлӱ бӱдӱп турган «Алтай Республиканыҥ Ас тоолу тургун калыктардыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ программазы» аайынча акча-манатла јеткилделип јат. 2017 јылда бу программала биске акча-манат чыгарылган ла бир канча бичиктер чыгарганыс. Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ быјыл киретен 85 јылдыгына уткый, эҥ талдама бичимелдериниҥ јуунтызыныҥ 4-чи томын чыгардыс. РСФСР-дыҥ нерелӱ јурукчызы, Алтай Республиканыҥ эл јурукчызы Игнат Иванович Ортонуловтыҥ 85 јажы бу ла тулаан айда толуп јат. Былтыр оныҥ јайалталу 120 јуругыныҥ ӧҥдӱ альбомын кепке бастыс. Бу альбом дизайн, кееркедим јанынаҥ сӱреен бийик кеминде јазалган иш болуп јат.

Онойдо ок чалканду калыктыҥ јарлу ӧрӧкӧндӧри Анна Макаровна Кандаракованыҥ, Екатерина Павловна Кандаракованыҥ бичиктери кепке базылды. Чалканду калыктыҥ оос чӱмдемелдерин јуунаткан, СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады болгон А. М. Кандаракованыҥ толо јажына учурлалган бичикте оныҥ ӱренчиктериниҥ, најы-нӧкӧрлӧриниҥ, тӧрӧӧндӧриниҥ ле ӧскӧ дӧ улустыҥ эске алыныштары, бичимелдери кепке базылган. Е. П. Кандаракованыҥ «Чалкандулардыҥ фольклорыныҥ кичӱ жанры» деген бичиги чыкты.

Jылдыҥ учында протоиерей, баштапкы православный абыс ла миссионер, кӧчӱреечи Михаил Чевалковтыҥ «Алтай тилле ӱредӱлӱ ӱлгерлер» деп бичигин чыгарып койдыс. Бу солун бичик баштап ла 1894 јылда Томск калада телеут тилле чыккан. Бисте кепке базылганында филология билимдердиҥ кандидады Э. П. Чининаныҥ орус ла бӱгӱнги алтай тилдерге кӧчӱрген тексттери база барып јат.

Ӱчинчизинде, «Алтын Туу» тура автоном учреждение болгон адыста акча-манат иштеп, ого бичиктер чыгарып турубыс. Оогош болчомдорды алтай тилиле, чӧрчӧктӧрлӧ јилбиркедер амадула ӱч бичигеш чыгардыс: «Теертпек», «Керик бака», «Тӧӧ лӧ чычкан» ла «Jӱс сагыш». С. С. Торбоковтыҥ «Азияныҥ калыктарыныҥ чӧрчӧктӧри« деп тизӱ кӧчӱрмелериниҥ 3-чи томын база бойыстыҥ акча-манатка чыгардыс. Кычыраачылардыҥ јакылтазыла «Алтай албатыныҥ алкыштары» деп бичик чыкты. Jылдыҥ учкаары алтай кӱнтизӱ де, Jаҥы јылдыҥ алтай алкыштарлу открыткаларын да чыгардыс. Олорды эл-јон сурулап, кӱӱнзеп, садып алганы бисти база јаҥы шӱӱлтелер эдип, јаҥы керектерге кычырат.

Бӱгӱнги кӱнде «Алтын Туу» турада канча кижи иштеп турганыла јилбиркедис. Татьяна Николаевнаныҥ айтканыла, кӧп јайалталу, јуукта Г. И. Чорос-Гуркинниҥ государственный сыйыла кайралдаткан Сергей Сергеевич Торбоков бичик кепке базар бу турада узак јылдарга иштеп келди. Тургуза ӧйдӧ ол бичиктер чыгарар бӧлӱктиҥ редакторы. Онойдо ок редактор Лариса Николаевна Баинаныҥ иштегени база лапту удай берди. 2017 јылдаҥ ала «Алтын Тууга» ойто «Солоҥы» јанган. Айдарда, «Солоҥыныҥ» художественный редакторы РФ-тыҥ Jурукчылар биригӱзиниҥ турчызы Чейнеш Николаевна Барсукова ла редакторы Аруна Анатольевна Кудачина база издательствоныҥ ишчилери болуп јат. Бу улустыҥ балдардыҥ журналында иштегени база удаган.

«Быјылгы јылдыҥ планы учына јетире шӱӱжилип, быжулалбаганча, айдарга арай эрте. Jе Л. В. Кокышевтиҥ чыккан ӱлӱрген айына јетире јуунты бичимелдериниҥ 5-6 томдорын чыгарарыс деп амадайдыс. Онойдо ок јаҥар айда Туулу Алтайда бичик чыгарары тӧзӧлгӧнинеҥ ала 95 јылдыгына уткый база солун бичиктер чыгарарга амадайдыс» — деп, Т. Н. Туденева куучынын тӱгести.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина