Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бирликти тыҥыдары ла этнокультураны ӧскӱрери

27.02.2018

Кочкор айдыҥ 20-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайында башкаруныҥ јаҥжыккан чазы ӧткӧн. Анда Алтай Республиканыҥ «Культураны ӧскӱрер» деген государственный программазы аайынча «Алтай Республиканыҥ јеринде јаткан калыктардыҥ бирлигин тыҥыдар ла этнокультураны ӧскӱрер» деген подпрограмма јӱрӱмде канайда бӱдӱп турганы керегинде сурак кӧрӱлген.

Башкаруныҥ чазында Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева, АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, башкаруныҥ аппарадыныҥ јааны Анатолий Донской, ӱредӱ ле билим аайынча министр Алексей Бондаренко, национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитеттиҥ јааны Динара Култуева, Эл Курултайдыҥ депутаттары турушкандар. Jуунды Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин баштап ӧткӱрген.

Шӱӱжӱге чыгарылган сурак аайынча јетирӱни Д. Култуева эткен. Профильный дейтен комитеттиҥ председателиниҥ айтканыла, Россияныҥ башка-башка укту калыктарыныҥ бирлигин тыҥыдары, Алтай Республикада јаткан албатылардыҥ этнокультуразын ӧскӱрери аайынча иштердиҥ тӧзӧлгӧзи ле бастыра ууламјылары программный деген документтерде салынган, ого федерал бюджеттиҥ акчазы тузаланылып јат. Эмди бисте Алтай Республиканыҥ «Культураны ӧскӱрер» деген государственный программазыла колбой ӧткӱрип турган иштердиҥ администраторы бар. Бу ишти 2016 јылдаҥ бери культураныҥ республикан министерствозы ууламјылап апарат. Алтай Республиканыҥ јеринде јаткан калыктардыҥ бирлигин тыҥыдарыныҥ ла этнокультураны ӧскӱрериниҥ подпрограммазын бӱдӱрерге, культураныҥ министерствозына ӱредӱниҥ ле билимниҥ министерствозы, национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитет јӧмӧжӧт. 2017 јылда бу подпрограмманы бӱдӱрерине текши тооло 13198,6 муҥ салковой акча салынган. Оныҥ 870,2 муҥы федерал бюджеттеҥ чыгарылган.

Динара Алтайчиновнаныҥ айтканыла, подпрограмманы бӱдӱрери мындый ууламјыларла ӧдӱп јат:
Гражданский бирликти ле јондык колбуларды тыҥыдары;
Алтай Республикада јуртаган калыктардыҥ этнический јаҥжыгуларын чеберлеп, этнокультураны тереҥжидерине јӧмӧжӧри;
Этнокультура деген оҥдомолго тилдиҥ сурактары база кирип јат. Айдарда, Алтайда јаткан ук элдердиҥ тилин чеберлеерине ле ӧскӱрерине база јаан ајару эдилип јат.

Бу ла ӧскӧ дӧ иштерди бистиҥ тергееде национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитет бӱдӱрет. Анайып, јондык кыймыгуларды јӧмӧӧр, јаҥжыгуларды чеберлеер ле байыдар, башка-башка укту калыктардыҥ најылыгын тыҥыдар амадула бисте «Алтай Республика — јӧптӧжӱниҥ тергеези» деп адалган солун республикан конференция ӧткӧн. Бу конференцияда Россия Федерацияныҥ кӧп тоолу тергеелериниҥ ченемелдӱ эксперттери ле билимчилери турушкан. Саха Республикадаҥ (Якутия), Новосибирский областьтаҥ, Алтайский крайдаҥ, Хакас ла Крым Республикалардаҥ, Москвадаҥ келген айылчылар бойлорыныҥ иштеги ченемелиле ӱлешкендер. «Алтай Республика — јӧптӧжӱниҥ тергеези» деген конференция башка-башка ууламјыларла ӧткӧнин база темдектеер керек. Мында эки-ӱч кӱнниҥ туркунына семинар-тренингтер, эксперттердиҥ сессиязы, шӱӱлтелерле алыжар площадкалар иштеген. Конференцияныҥ тӧзӧӧчилери ижинде јаҥы эп-аргалар ла бӱдӱмдер тузаланганы оныҥ учурын там бийиктеткен деп айтсабыс, јастыра болбос.

Конференцияда анайда ок Россияныҥ Президентиниҥ гранттарыныҥ конкурстарында туружып турган коммерциялык эмес организациялардыҥ ӱлекер-проекттерине ле олордыҥ чыҥдыйына база јаан ајару эдилген. Темдектезе, «Национально-культурный биригӱлердиҥ гражданский бирликти ле јондык колбуларды эптештирерине ле тыҥыдарына ууламјылалган ижиниҥ ӱлекерлери» деген тема аайынча иштеген площадкада тергеениҥ коммерциялык эмес биригӱлериниҥ чыгартулу улузыныҥ ӱредӱзи једимдӱ ӧткӧн. Бу площадканыҥ ижинде Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ јондык колбулар аайынча Совединиҥ, Россияныҥ албатыларыныҥ Ассамблеязыныҥ, Россия Федерацияныҥ Jондык палатазыныҥ, текшироссиялык ла тергеелер ортодогы јондык кыймыгулардыҥ башкараачылары эрчимдӱ турушкандар. Эксперттер гранттардыҥ конкурстарына аткарып турган документтердиҥ јастыраларына, тергеелердиҥ аҥылуларына, учурлу деген ӱлекерлердиҥ ууламјыларына ајару эткендер.

Бу иштердиҥ шылтузында 2017 јылда Президенттиҥ гранттарыныҥ фондына Алтай Республикадаҥ аткарып турган угузу-бичиктердиҥ тоозы 37,5% кӧптӧгӧн деп айдар керек. ²ткӧн јылда бистиҥ тергеениҥ коммерциялык эмес он бир организациязы (ол тоодо национально-культурный ууламјылу деп адалгандары) Президенттиҥ гранттарыныҥ конкурсында једимдӱ туружып, јеҥӱчил болуп чыккан. Грантовый болуштыҥ текши кеми 17 миллион салковой акчага јеткен.

Д. А. Култуеваныҥ айтканыла, Россияныҥ кӱнин темдектеген кӱнде Горно-Алтайскта анайда ок «Бис — Россияныҥ граждандары» деп адалган кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн. Башка-башка укту калыктардыҥ делегациялары дезе республиканыҥ тӧс калазыныҥ оромына чыгып, «Россияныҥ калыктарыныҥ најылыгыныҥ парадында» турушкандар. Республикада баштапкы ла катап национальный культуралардыҥ «Бис — россияндар!» деп адалган сӱрлӱ ле чӱмдӱ фестивали ӧткӧн. Бу фестивальда орус, алтай, казах, бурят, азербайджан, дагестан, тыва, армян, грузин, кыргыс, поляк, уйгур ла Алтай Республиканыҥ ас тоолу тургун калыктары келген айылчыларды бойлорыныҥ аш-курсагыла, эдим-тудумдарыла, кожоҥ-бијелериле таныштыргандар.

Албатылардыҥ бирлигиниҥ кӱнинде «Jаан этнографический диктант» деген текшироссиялык акция ӧткӧн. Беш башка площадкада болгон бу акцияда ӱч јӱске шыдар кижи турушкан. Республиканыҥ јондык биригӱлериниҥ, политический партиялардыҥ ла јашӧскӱримниҥ элбеде турушканыла Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥинде «Бис бирлик!» деп адалган митинг-концерт ӧткӧн.

Национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитет анайда ок «Бистиҥ Тӧрӧлисте терроризм болбос учурлу» деген курч тема аайынча балдардыҥ јуруктарыныҥ кӧрӱзин тӧзӧп ӧткӱрген. Бу конкурста республиканыҥ бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧринеҥ 120 бала турушкан. Jеҥӱ алган балдарды кайралдаарында тергеениҥ јуучыл бӧлӱктериниҥ ишчилери ле прокуратураныҥ чыгартулу улузы турушкандар. Культураныҥ подпрограммазына чыгарган акчала 1937 јылда Россияда болгон политикалык репрессиялардыҥ 80 јылдыгыла колбулу керек-јарактар база ӧткӱрилген. Анайда ок јашӧскӱримниҥ Казаньда ӧткӧн «Золото тюрков» деген текшироссиялык форумыныҥ туружаачыларына, калада Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернаттыҥ ӧскӱс ле ада-энелериниҥ ајарузы јок арткан балдарына Омсктӧӧн «Казачья молодежь Сибири» деген тергеелик слетко барып келер јӧмӧлтӧ база эдилген.

Эл Курултайдыҥ депутаттары Николай Малчинов, Василий Манышев, Айдар Тазрашев, Вячеслав Уханов, Сергей Ефимов, Виктор Ромашкин ле Аржан Иташев башкаруныҥ чазында кӧдӱрилген сурактар аайынча шӱӱлтелерин айдып, сурактар берген. Школдордо алтай тилди ӱредери бӱгӱнги кӱнде кандый кеминде ӧдӱп турган ла ӱредӱге керектӱ бичиктер једип турган ба деген суракла депутат Н. Малчинов баштанган. Ого ӱредӱниҥ ле билимниҥ министри А. Бондаренко мындый каруу берген: «Тургуза ӧйдӧ тергеениҥ школдорында 32,8 муҥ бала ӱренип јат. Олордыҥ тоозынаҥ алтай тилди 11015 бала (34%) ӱренет. 182 школдыҥ 131-де алтай тил ӱредӱлӱ предметтердиҥ тоозына кирип јат».

Министрдиҥ айтканыла, республиканыҥ школдорында алтай тилле таскаду ӱредӱ керегинде федерал јасак аайынча ӧткӱрилип јат. Алтай тилдиҥ, литератураныҥ, кӱӱниҥ, тӱӱкиниҥ программаларын, бичиктерин, методикалык јуунтыларын јууп тургузары аайынча база јаан иш ӧткӱрилген. 2012 јылдаҥ бери школдорго алтай тил ле литература аайынча 157 адылу программа белетелип тургузылган. А. Бондаренконыҥ темдектегениле, баштамы ла тӧс школдордо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ школдорында тузаланатан 17 бӱдӱмдӱ электрон программа кийдирилген. 5-9 класстарга керектӱ ӱредӱ-методикалык электрон программалар Россияныҥ билимдер академиязында шиҥжӱни ӧдӱп, Россия Федерацияныҥ ӱредӱ ле билим министерствозына аткарылган. Быјыл дезе, бу программалар ӱредӱниҥ федерал бичиктериниҥ тооломына кирер.

А. Тазрашев быјыл Улаганда болотон Эл Ойынныҥ ӧдӧтӧн ӧйин ле оныҥ программазын чокымдап, бойыныҥ шӱӱлтелерин айткан. А. Иташев школго јӱргелек балдарды алтай тилге таскадары, баштамы класстардыҥ ӱренчиктерин иштейтен тетрадьтарла јеткилдеери, бийик ӱредӱлӱ заведениелерде ӱредӱзин божодоло келген специалисттерди ишке кийдирери канайда ӧдӱп турганы керегинде сурактарды кӧдӱрген. Депутаттардыҥ берген сурактарына толо ло чокым карууларды башкаруныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Н. Екеева, ӱредӱниҥ ле билимниҥ министри А. Бондаренко ло национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитеттиҥ јааны Д. Култуева бергендер.

П. КАБАР

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина