Алтайдын Чолмоны

Ӱлӱ-акчазын јылыйткандарга јӧмӧлтӧ

02.03.2018

Калганчы јылдарда ороондо тура тудар компанияларла, таҥынаҥ аргачылыкла јӧптӧжӱлер тургузып, тура тударына ӱлӱ-акчазын салган ла тӧгӱндеткен улустыҥ тоозы кӧптӧп барган. Jе эки јыл кайра ороонныҥ Президенти, бӱдӱреечи ле јасакчы эҥ бийик органдары бурузы јок бу улустыҥ тап-эриктерин корыыры јанынаҥ јасактар, јӧптӧр лӧ јакылталар чыгарып, керектиҥ аайына чыгып турулар. Россияныҥ Минстройыныҥ белгезиле, бу сурактыҥ аайына 2022 јылдыҥ учына јетире чыгып койор.

Jарадылган јӧптӧрдиҥ, јасактардыҥ тоозында тура тударына ӱлӱ-акчазын салган, тӧгӱндеткен дольщиктердиҥ статузы, тоозын алары, олордыҥ гарантиялары, улусты тӧгӱндеген застройщиктерди кандый каруузына тургузары керегиндези, онойдо ок Президенттиҥ тергеелердиҥ јаандарына, башкараачыларына бу суракка јаан ајару эдер, улусты јӧмӧӧр деген јакылтазы болуп јат. Ӧткӧн јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ учында Россияныҥ Президенти јаҥар айдыҥ 15-чи кӱнине јетире кӧп квартираларлу туралар тударына ӱлӱзин салып, туружаачы эл-јонныҥ акчазы јылыйар чочыдуны астадып, эл-јонныҥ акча-манадын банктардыҥ кредиттериле, акчала јеткилдеер ӧскӧ дӧ бӱдӱмдерле бир эмештеҥ солыыры аайынча јолдыҥ картазын јӧптӧӧр јакылта берген. Ол онойдо ок губернаторлордыҥ дольщиктердиҥ тап-эриктерин корыырында каруузын бийиктедери ле строительный фирмалардыҥ ээлерин ӱлӱзин салгандардыҥ чыгым-јылыйтузы учун каруузына тургузары јанынаҥ иштезин деп молјогон. Тургуза ӧйдӧ Россия Федерацияныҥ Минстройы тураларды ӱлӱ салып тударынаҥ ӧскӧ бӱдӱмине араайынаҥ кӧчӧрин јеткилдеер јасактарга кубулталар эдип јат.

Ӧткӧн неделеде Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердников Горно-Алтайскта Чаптыновтыҥ оромы, 34 сурудагы тураны тударына ӱлӱ-акчазын салып, застройщикке тӧгӱндеткен улусла тушташкан. Бу туштажуда ол мынайда айткан:

—Алтай Республикада, ӧскӧ тергеелерде ок чылап, тӧгӱндеткен дольщиктер бары карыкчалду. Олор калада Чаптыновтыҥ оромы, 34 сурудагы 60 квартиралу турага ӱлӱ-акчазын салган улус болуп јат. Бу турага ӱлӱ-акчазын салгандар 2015 јылда кирер учурлу болгон, је ол 2013 јылдаҥ бери тудулбай туруп калган. Бӱгӱн застройщик улусты тӧгӱндегени учун катуныҥ јеринде отурат. Jе улуска оноҥ јеҥил эмес: куурмакчыныҥ мензинген акчаны канай јандырар.

Застройщикти улус бойлоры талдап алган, оныла јӧптӧжӱлерди база бойлоры тургускан, је республиканыҥ башкарузы улусты тӱбекте артырар аргазы јок. Тураны јетире тударына 46 миллион салковой чыгарылып јат.

«Бис тӧгӱндеткендерди оҥдоп јадыс, квартира аларга олор акчаны бастыра јӱрӱмине јууган. Олорды бу тӱбекте артырар јаҥыс јок. Президент куурмактаткан улусты бу курч сурагыла јаҥысканга артырбас деп, јаҥыс катап эмес айткан, олордыҥ бурузы јок. Бис Чаптыновтыҥ оромында тураны јетире тударына акча-манатты республикан бюджеттеҥ чыгарарыс» — деп, башчы угускан. Бу ишти бӱдӱрери јанынаҥ јолдыҥ картазы тургузылган. Ол карта аайынча тураны 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 30-чы кӱнине јетире табыштырар керек.

Александр Бердников, вице-премьер Роберт Пальталлер ле тергеелик ӧзӱмниҥ министри Николай Кондратьев тура тударыныҥ ӧдӱжин, ӧйин шиҥжӱде тудар деп, бу туштажуда база айдылган.
Бу сӱӱнчилӱ јетирӱ улустыҥ карыкчалду, уур санаа-кӱӱнин кӧдӱргени јарт. Тура тударына ас эмес ӱлӱ-акчазын салып, узак эмес келер ӧйдӧ јаҥы квартирада јадар деген иженчилӱ улустыҥ ортозында ӱредӱчилер, эмчилер, кӧп пенсионерлер, балдарын јаҥыскан чыдадып јӱрген энелер ле бюджетте иштӱ ӧскӧ дӧ улус болгон.

Алтай Республиканыҥ башчызыла туштажуда болгон эки дольщик бойлорыныҥ шыра-тӱбегин куучындадылар.

Н. Г. Шатрубова: «Бис Горно-Алтайскта беш кат тураныҥ эҥ ӱстиндеги кадында јадып турус. Бистиҥ турадаҥ ыраак јокто, Чаптыновтыҥ адыла адалган оромдо, лифттӱ јакшы тура тудулып јатканын угуп, оны тударына ӱлӱ-акча кожор деген санаага келгенис. Тӧлӱге алган акчабысты эмди јаткан квартираны соҥында садып, тӧлӧӧрис деп бодогоныс. «Горно-Алтайский строительный компанияла» тура тудар јӧптӧжӱге колды 2012 јылда салып, 2 млн 150 муҥ салковой баштапкы взнос-акчаны бергенис. Озо баштап тура кем јок ло тудулып башталган болгон. Jе керек 2014 јылдаҥ ала јылбай барган. Jабынтызы јок тура тӱрген ӱрелип баштаарда, бис, дольщиктер, јабынтыга акча-манат јууганыс: јабынтыныҥ 1 квадратный метрине 1,5 муҥ салковойдоҥ. Jетпей турарда, база катап 600 муҥ салковойдоҥ јууганыс. Онойып, 2017 јылда јӱк арайдаҥ тураныҥ јабынтызын јаптырдыс.

«Горно-Алтайский строительный компания» банкроттолып турарда, банкрот аайынча управляющий биске айткан: «Тӧрт айдаҥ тураны садуга тургузып ийер, оноҥ баазын там ла јабызадар. Оныҥ учун слер берген акча-манадаардыҥ 20% ле јандырар аргалу болороор. Жилищно-строительный кооператив тӧзӧйлӧ, тураны бойыгарга алыгар, јетире тудугар». Jе жилищно-строительный кооператив тӧзӧйлӧ, тураны мензинерге, компанияныҥ эмди катуныҥ јериндеги јааны Борщевтыҥ тӧлӱлерин тӧлӧӧр керек болгон. Оныҥ компаниязында эки ишчиле јеткер болгон, олордыҥ кажызына ла 400 муҥ салковойдыҥ страховкалары тӧлӧлбӧгӧн. Онойдо ок ишчилерге ишјал берилбеген эмтир. Онойып, бу тура дольщиктерге кӧчкӧн. Jе улуста оны јетире тудатан акча-манат кайдаҥ келзин? Бис бу тӱбегисле кайдаар баштанбадыс деер…

Ороондо мындый учуралдар кӧп болуп, башкару, Президент былтыр бу суракка јаан ајару эткен. Оныҥ шылтузында јаҥы јасактар јарадылып, тура тударына ӱлӱ-акчазын салган улустыҥ курч сурагы чечилип баштаганы јакшы. Бу јуукта Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников тӧгӱндеткен дольщиктерле туштажып, биске сӱӱнчилӱ јетирӱ эткенин билереер. Эмди бисте келер јылдыҥ кӱчӱрген айында јаҥы туралу болорыс деген јаан ижемји бар».

В. К. Паянтинова: «Ӧткӧн чактыҥ бускалаҥду 90-чы јылдарында ороондо уурданып, тӧгӱнденип байыыр деген идеология јабыс кӱӱн-тапту кӧп лӧ улусты бийлеген эди. Jаҥы чакта дольщиктерди тӧгӱндеп байыыр улус табылганы карыкчалду керек болды. Мен бастыра јӱрӱмимде каруулу иштерде ак-чек иштегем, аргачы да болбогом. Бис, айылдыҥ ээзиле экӱ, мал-ажысты садып, акча коштырып, калада оогош тура садып алган болгоныс. 2013 јылда оны садала, кӧп квартиралу тура тударына ӱлӱбисти салганыс. Jылула, отло, ӧскӧ дӧ јанынаҥ јеткилделген, алдында магазиндӱ, каланыҥ тӧс јеринде сегис кат тураныҥ ӱчинчи кадында эки кып квартирага 2 млн салковойго јуук акча бергенис. Бир ле јылдаҥ кӱскиде јаҥы квартиралу јадарыс деп сӱӱнгенис. Jе бу тураныҥ 85% тудулып каларда, иш токтогон ло дольщиктердиҥ шыразы, базыды башталган. Онойып, бис тӧрт јыл бастыс, бастыра органдарга, Госдумада бистиҥ эки депутатка баштандыс, комыдадыс.

Республиканыҥ тергеелик ӧзӱминиҥ министерствозында биске сӱме айдып бердилер: Арбитраж јаргы ажыра бу тураны кооператив тӧзӧп, мензинип алала, јетире тудар деп. Банкрот аайынча управляющий бу ишти ончо башкарар болгон. Jе бис ойто ло тӧгӱндедип салганыс. Управляющий улустыҥ јууган акчазынаҥ 2 млн салковойды бойына ишјал эттирте алала, јоголып калган. Тергеелик ӧзӱмниҥ министерствозы эки катап акча јуудырып, тураныҥ јабынтызын јаптырган. База акча јуур деерде, улуста ондый тӱгенбес акча кайдаҥ келетен? Дольщиктердиҥ ортозында бюджеттиҥ ишчилери: ӱредӱчилер, эмчилер, кӧп пенсионерлер болгон. Олор калганчы акчазын јууп берген эмей.

Бис учында чек чӧкӧнип, калганчы ижемјибисти јылыйтарга једе бергенис. Jе тергеениҥ јааны Александр Бердников Президенттиҥ тӧгӱндеткен улусты тӱбекте артырбазын деген јакылтазыла, бисти јууп, республиканыҥ бюджединеҥ акча-манат берер дегенине сӱреен сӱӱндис. Бу учуралда бисти кайкатканы, ачуркандырганы — ол јер ӱстинде улусты тӧгӱндеп, куурмактанып, байыыр деген кандый јабыс кӱӱндӱ улус јӱрет, канча миллиондорды мензинип, кандый чырайлу базып јӱрет!»

Бастыра јанынаҥ јеткилделген кӧп квартиралу тураны тудар јӧптӧжӱлерди тургускан ла улусты тӧгӱндеп салган «Горно-Алтайский строительный компанияныҥ» јааны Вячеслав Борщев тургуза ӧйдӧ јаргылаткан ла катуныҥ јеринде. Россия Федерацияныҥ Шылу ӧткӱрер комитединиҥ Алтай Республика аайынча шылу башкартузыныҥ јетирӱзиле, Борщев РФ-тыҥ Уголовный кодексинде айдылган алты бӱдӱм каршулу керекте бурулаткан. Борщев 2014-2015 јылдарда Горно-Алтайскта Чаптыновтыҥ ла Панфиловецтердиҥ оромдорында, Гранитный переулокто, Маймада Климкинниҥ ле Карьерный оромдордо туралар тудар болуп, улустаҥ јуулган 134 млн салковойдоҥ кӧп акча-манатты мензингени шылуныҥ ӧйинде јарталган. Бу кижи тураныҥ бир квадратный метриниҥ баазын рыноктозынаҥ јабыс тургузып, улусты оныла јилбиркеткен. Улус јӧптӧжӱлер тургузып, акча-манадын Борщевтыҥ бойына табыштыргандар эмезе организацияныҥ кассазына бергендер. Фирманыҥ ижи ак-чек деп кӧргӱзерге, дольщиктерге квитанциялар берилген ле тудум иштердиҥ учы керегинде јетирӱ берилип турган болгон.

Дольщиктердеҥ јуулган акча-манаттыҥ кеми тура тударга керектӱ материалдардыҥ, иштердиҥ ле јеткилдештердиҥ бааларынаҥ јабыс болорын ла туралар тудулары эреҥистӱ болгонын Борщев оҥдоп турган. Онойып, бу кижиде туралар тудар аргазы да, санаазы да јок болгон.
Онойдо ок Борщев ӱч учуралда јӧптӧжӱлерди тургузып, дольщиктердеҥ акчаны алган кийнинде, тураларды ӧскӧ улуска такыптаҥ саткан. Бойыныҥ мындый куурмакту керектериниҥ шылтузында Борщев Алтай Республиканыҥ 75 ле Россияныҥ ӧскӧ тергеелериниҥ ӱч кижизине чыгым-коромјы эткен.

Шылулу иштер тӱгенген соҥында, былтыр тулаан айда Борщевтыҥ кереги јаргыга берилген. Горно-Алтайск каланыҥ јаргызы 2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 23-чи кӱниндеги јӧбиле Вячеслав Борщевты бурулу деп јаргылаган. Jаргыныҥ јӧбиле ол 6 јылга тӱзедилериниҥ колониязында отурарына, 250 муҥ салковой штраф тӧлӧӧрине јаргылаткан. Онойдо ок улустыҥ бу кижиниҥ куурмактанып эткен чыгымдарын оноҥ кайра јандыртар деген иски јарадылган.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА