Алтайдын Чолмоны

«Старосталарга быйан айдар керек…»

02.03.2018

Кочкор айдыҥ 27-чи кӱнинде республикан башкаруныҥ туразыныҥ јаан залында семинар-јуун ӧткӧн. Анда Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ турчылары, јурт јеезелердиҥ јаандары ла јурттардыҥ старосталары турушкан. Семинар-јуунды тергеениҥ башчызы Александр Бердников ачкан.

«Бӱгӱнги јуунда јаан учурлу сурактар кӧрӱлер. Jуунда кӧрӱлетен сурактардыҥ тоозына эл-јонды јилбиркедип турган ла јурт јеезелер кеминде аайына чыккадый сурактарды кийдиргенис» — деп, А. Бердников айткан.

Оныҥ темдектегениле, јуунда јурттардыҥ старосталары туружат. Бу улуска быйан айдар керек. Не дезе, олор јаан јӱкти ишјал јогынаҥ апарат, јербойындагы јаҥныҥ органдары ла эл-јон ортодо ӧмӧ-јӧмӧ ишти јеткилдейт.

Тергеениҥ башчызы Алтай Республиканыҥ акча-манат аайынча министерствозына јурттыҥ старосталарыныҥ ижин јӧмӧӧрине акча тапсын деген јакылта бергенин айткан.

Алтай Республикада старосталардыҥ институдын 2015 јылда тергеениҥ башкараачызыныҥ баштаҥкайыла тӧзӧгӧндӧр. Бӱгӱн улус јадып турган ла јурт администрациялары јок јурттарда 175 кижи старостаныҥ ижин бӱдӱрет. Олордыҥ чыдуларына јурттарды ару тударыныҥ, ЖКХ-ныҥ, ӧрт чыгарын болдыртпазыныҥ, чочыдулу айалгалардыҥ салталарын јоголторыныҥ, терроризмди ле экстремизмди болдыртпазына ууламјылалган иштердиҥ сурактары ла оноҥ до ӧскӧзи кирет.

Александр Бердников јурт јеезелердиҥ јаандарына баштанып, олордыҥ тӧс амадузы эл-јонды производственный ла экономический ишке јилбиркедип кийдирери болгонын темдектеген.
«Бисте кооперация, кооперативтер тӧзӧӧри аайынча учы-куйузы јок аргалар бар. Jуртээлемдик тергее болуп тура, биске ӱзӱги јок производство тӧзӧӧргӧ јӱткиир керек» — деп, ол темдектеген.

Семинар-јуунда республиканыҥ јеринде баштаҥкайлу бюджетирование кийдирери керегинде Алтай Республиканыҥ акча-манат аайынча министри Ольга Завьялова куучындаган.
«Граждандардыҥ баштаҥкайы» деп адалган ӱлекер-проект аайынча эл-јон озо ло баштап аайына чыгатан сурактарды чокымдайт ла ол сурактарды чечерге болуп, граждандардыҥ ла бюджеттердиҥ акча-манады бириктирилет.

«Jурт јеезелер ле аймактар кеминде улус кандый бир јуртта эдетен ӱлекер-проект керегинде ӧрӧ турган органдарга айдып, кӧргӱзер керек. Ол ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрер тушта граждандар ла бизнес тууразында турбас учурлу» — деп, тергеениҥ башчызы јартаган.

Баштаҥкайлу бюджетирование аайынча јакшы иштеп турган деп, Оҥдой аймакта Куладыныҥ јурт јеезези адалды. Оныҥ јааны Валентина Паянтинованыҥ баштаҥкайыла Кулады ла Боочы јурттарда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 70 јылдыгына кереестер јаҥыртылган, јербойыныҥ кӱӱ чӱмдеечизи Сорпоҥ Этеновко кереес тургузылган, балдардыҥ эки площадказы тудулган, јурттыҥ бажында јердеҥ чыгып турган суу чеденделген, јуртка киретен јерде агаштаҥ кезилген скульптуралар тургузылган, јурттыҥ байрамына учурлай диск ле бичик чыгарылган. Бу иштердиҥ бастыразында эл-јон турушкан, акча-манатла јӧмӧшкӧн.

Ольга Завьялова республикан бюджетте јербойыныҥ ӱлекер-проекттерин јӧмӧӧрине керектӱ акча-манат салынганы керегинде айткан. Ол акча-манат конкурс аайынча ӱлештирилетен эмтир — кандый ӱлекер-проект артык болор. Мында ајару эткедий неме — ӱлекерлер башка-башка ууламјылар аайынча кӧрӱлер. Ол тоодо физкультурно-су-кадыкты орныктырар ла балдар ойноор площадкалар, оромдор јарыдатан, суула јеткилдеер объекттер тудары ла оноҥ до ӧскӧзи.

Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм ле туризм аайынча министри Светлана Буйдышева јербойында башкарынарыныҥ органдарыныҥ ижин бааларга болуп, эл-јон ортодо јылдыҥ ла опрос-шиҥжӱ ӧткӱрилип турганы керегинде айткан. ²ткӧн јылдыҥ турулталары аайынча эл-јон јербойында башкарынар органдардыҥ ижин 61,7 процентке баалагандар. Эҥ бийик кӧргӱзӱлер аймактардыҥ администрацияларында – 72,01 процент, эҥ јабызы јурт Советтердиҥ депутаттарында — 66,68 процент. Текши тергее кеминде јурт јеезелердиҥ ижи 69,3 процентке, јурт Советтердиҥ депутаттарыныҥ ижи 66,65 процентке бааланган. Бу кӧргӱзӱлер чек ле чындык болбостоҥ до айабас деп айдар керек. Не дезе, опрос-шиҥжӱде кӧп сабада администрациялардыҥ специалисттери туружат. Jербойында бар тутак-једикпестерди тӱзедерине ууламјылалган иш ӧткӱрери темдектелет.

Светлана Буйдышеваныҥ айтканыла болзо, промышленностьтыҥ ла инвестициялардыҥ кеминиҥ ӧзӱми аайынча Алтай Республика ӱчинчи јылга улай ороон ичинде озочылдардыҥ тоозына кирет. Промышленностьтыҥ кеминиҥ 80 процентин кала ла Майма аймак јеткилдеп турган эмтир. Чокумдап айтса, мындагы аш-курсактыҥ производствозы. Промышленный производство керегинде айдар болзо, оныҥ ӧзӱминиҥ динамиказына камаанын калганчы ӱч јылда кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеер электростанциялар тудулганы ла инвестициялык ӱлекер-проекттерди јӱрӱмде бӱдӱргени јетирген.

Турачак аймакта производствоныҥ ӧзӱминиҥ кеми турумкай болуп артат. Мынызы бу аймакта јолдор јазаар иш ӧткӱрилип турганынаҥ ла алтын казып алар ишти тыҥыдып ийгенинеҥ улам болот.

Кош-Агашта СЭС 2016 јылда табыштырылган. Оныҥ кийнинеҥ промпроизводствоныҥ кеми бийиктебей барган. Андый ок айалга быјыл Оҥдой аймакта болоры темдектелет. ²зӱмниҥ кемин Шабалин ле Кӧксуу-Оозы аймакта чебелеп болбогон эмтир.

Jурт ээлемниҥ товарэдеечилерине 2017 јылда эдилген государственный јӧмӧлтӧниҥ турулталары ла быјылга темдектелген иштер керегинде вице-премьер, Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри Александр Манзыров куучындаган.

Оныҥ айтканыла, ӧткӧн јылда текши јӧмӧлтӧниҥ кеми 450 миллион салковой болгон. Олордоҥ 279 миллионы федерал, 171 миллионы республикан бюджеттердеҥ.

Быјыл АПК-га госјӧмӧлтӧ эдип, федерал ла республикан бюджеттердеҥ 522 миллион салковой акча чыгарары темдектелет.

Александр Манзыровтыҥ айтканыла, јӧмӧлтӧниҥ тӧс ууламјылары ол ло бойынча артар – ӧзӱмдер ӧскӱрери, мелиорация, јурт ээлемниҥ потребительский кооперациязы, эттеҥир ле сӱттеҥир укту мал-аш ӧскӱрери, анайда ок јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱминиҥ программазын јӱрӱмде бӱдӱрери.
Семинар-јуунда кӧрӱлген сурактардыҥ бирӱзи Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ талдаштарын ӧткӱреринде талдаачы камыстарды јеткилдеери керегинде сурак болгон. Алтай Республиканыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ председатели Дмитрий Степанов талдаачы камыстарга јетирӱлик материалдарды, талдаштардыҥ документациязын тартарына керектӱ транспортты чыгарарына ла ӱн берер участоктордоҥ ыраак јурттардыҥ улузын тартар транспорттыҥ ӱзеери рейстерин тӧзӧӧрине ајару эткен.

Оныҥ айтканыла, талдаштарга јетире ӧй ас арткан. Ӱн беретен кыптар некелтелерге келиштире тулаан айдыҥ 1-кы кӱнине јетире белен болор учурлу. Кош-Агаш, Турачак, Улаган аймактардыҥ јерлеринде бир кезек улус ла Кӧксуу-Оозы аймакта «Ак-Кем» ле «Кара-Jӱрек» метеостанциялардагы улус тулаан айдыҥ 2-чи кӱнинеҥ ала 16-чы кӱнине јетире ӧйдиҥ туркунына ӧйинеҥ озо ӧткӱрилетен ӱнбериш ӧйинде ӱндерин берер.

«Ӧйинеҥ озо ӱнберишти ӧткӱрерге, кайда ла јӱргедий транспорт керек болор. Андый транспорт талдаачы камыстыҥ эки турчызын ла башка-башка кандидаттардыҥ ас ла дезе эки чыгартулу кижизин ӱн берер јерге јетирер» — деп, Д. Степанов темдектеген.

Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарына видеошиҥжӱниҥ территориальный ла участковый талдаачы камыстардыҥ тураларында тургузылып турган јепселдерин кичеерин јеткилдеер керек болор.

Алтай Республиканыҥ баш санитар врачы Леонид Щучиновтыҥ айтканыла, јыл туркунына јӧп лӧ јараду јогынаҥ сӱрее-чӧп тӧккӧн 12829 јердиҥ ижи токтодылган. Бу јерлердеҥ санитар ла эпидемиологиялык айалгаларга келишпес 39355,8 тонна таштанчылар чыгарылган. Ээзи јок јошкын ийттерле колбулу айалга курч болуп артканча. 2016 јылда республикада јошкын ийттерге 671 кижи тиштеткен болзо, 2017 јылда дезе эмчиликке 727 кижи баштанган. Аайына чыгатан сурактар јурт јерлерде эмди де кӧп. Кезик јеезелерде сӱрее-чӧп тӧгӧтӧн контейнерлер једишпей јат. Аҥылу кӧлӱктер база керек.

Семинар-јуунда анайда ок ичер суула јеткилдеериниҥ, јурт старосталардыҥ чыдуларын бӱдӱрери, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ уставына ӧйинде кубулталар кийдирери ле јурттардыҥ оромдорын јарандырары аайынча сурактар кӧрӱлген.

К. ЯШЕВ