Алтайдын Чолмоны

КӰННИҤ КӰЛӰМJИЗИ

06.03.2018

Мария Соколовна Кудачинова 1942 јылда кандык айдыҥ 30-чы кӱнинде Эре-Чуйдагы Мукур-Таркаты јурттыҥ Кӧк-Ӧзӧк деп јеринде чыккан.
Горно-Алтайскта пединститутты божодып, Кош-Агаш, Курай јурттарда алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында литишчи, Улаган, Оҥдой аймактардыҥ ӱредӱлик бӧлӱгинде иштеген.
Мария Кудачинованыҥ чӱмдемелдери «Кандык бажы кызарганда» (1979 ј.) деп бирлик јуунтыда, 2002 јылда «Кӱнниҥ кӱлӱмјизи» деп таҥынаҥ бойы јазаган бичиги чыккан.
М. С. Кудачинова эмди Оҥдойдыҥ орто ӱредӱлӱ школында алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштейт.

Баштапкы бӧлӱк
Кӱн эртен тура Кӧкӧрӱниҥ ыйыгыныҥ ары јанынаҥ кӱлӱмзиренип чыккалакта, Бӧднӧ айылынаҥ чыгып, ары-бери базып, малын кӧрӧлӧ, адын улаарып саларга басты.
Бӱгӱн баратан јолын сананып, адын эмештеҥ де болзо, отоп алзын деп сананды. Чындап та, бӱгӱн Бӧднӧниҥ сок јаҥыс карындажы балалу болгоны керегинде башкӱн кычырту ийген болгон. Канча јылдыҥ туркунына карындажыныҥ сакыган балазын кижи кӱстиҥ айас кӱнинде канайып барып кӧрбӧс.

Бӧднӧниҥ бӱгӱн мынайып санааркаары јолду, нениҥ учун дезе ол сок јаҥыс карындажын, Карабаланы, энези божоп каларда, бойы кижи эдип алган эди. Карган энезиле кожо ӱчӱ эп-јӧп јӱрӱп, чыдап, бойы айылду-јуртту болуп, бу уулды ӧрӧ тартып алган. Jеҥези Кӧлзӧ кандый кару болгон! Бойыныҥ ла балазындый кичеейтен.

Карабала айыл тутканынаҥ бери ӱч-тӧрт јыл ӧдӧ берген, је база сакылта тыҥ ла болгон ине…
Кижи деп неме бу ак-јарыкта јӱрерде, бойыныҥ артырып салатан эҥ баалу јӧӧжӧзи ле инженчизи, айдары јок байлыгы — балазы деп, Бӧднӧ кемнеҥ де артык билер. Оныҥ да учун бу чӧлдӧги отурган ак кийис айылдыҥ улузы бӱгӱн эртелеп турганы ол болбой.
Адын сергек ӧлӧҥдӱ јерге буулап, Бӧднӧ айылына кирип келзе, сары чай јараш јыдын јайып, кайнап турды.

— Сен ат не буулап туруҥ? — деп, ӱйи сурады.
— Баланыҥ адын адаарга, эҥ јаан абазы атту-тонду барарга…
— Машиналу барзаҥ, аба болгоныҥ јолдо тӱжӱп калар ба?
— Аба тӱжӱп калар дедим бе, атту јӱрзе, эптӱ эмес пе деп айттым.
— Сеге нени ле айтса, бойыҥ кебиҥ тартар эмезиҥ бе? — деп айдала, Кӧлзӧ унчукпай айак-казаны јаар базып, чай урарга, јабыс тегерик столына курсак-тамагын тургузып унчукты:
— Бисти олор машиналу келип апарар деген. Сен тӱҥей ле атту койлоорыҥ не. Бӱгӱн балдар келер. Бис келгенче, олор Билбедим-эјеле кожо отурар не. Мен куучындажып салгам.
— Сен ол Кичеш нӧкӧриҥди айттыҥ ба? Jажына кожо јӱреле, башка барып јыргаза, јӱдек, уйатту болор болбой. Олорды айдып ийер керек.
— Айткам, кече тушташканыс. Ӱзе ле айттым.
Айылдыҥ ээзи, Бӧднӧ, тӧрдиҥ бажында табылу отурып, айакта чайынаҥ ууртап, унчукпай нени де сананып отурала, айтты:
— А мен машиналу барзам, атту-тонду абазы келди деп айдар ба, айса машиналу Бӧднӧ келди деп айдар ба?
— Сен меге бӱгӱн тилиҥ мизеп туруҥ ба?
— Мизебей. Сӧс айдар кижи сен бе, мен бе?
— Эдектӱ кижи… ¯й кижи, эне кижинеҥ артык кем бар…
Мен де эрмек айдып ийерим ле…
— Jе, тегин айттым…

Экӱ узак шык ла эдип калган отурды. Бу экӱни кӧргӧн кижи карчаганаҥ корып отурган кучкашка тӱҥей кӧрӧр. Экӱ тегерик столдыҥ эки јанында бой-бойыныҥ јӱзине-кӧзине кӧрӱнип болбой, кӧҥкӧрӧ бажын салып отурдылар. Оноҥ Кӧлзӧ кӧнӧгин алып, ийнегин саарга чыга берди. Бӧднӧ ӱшкӱрип, орынныҥ бажынаҥ курын алып курчанала, база чыкты.
— Адыҥды артырып сал, отозын. Койды-серкени минеле, кӱдӱп кел — деп, Кӧлзӧ каткырды.
— Сен оны кайдаҥ уктыҥ? Оны кем айтты? Ол тужында балада ат бар эмес, аркалу немени, серкени де, минип јӱрбей — Бӧднӧниҥ јӱзи јарый тӱшти.
— Ол Мый эјебис сеге ачынбады ба?
— Чоокыр агашта ба?
— Jе, је, јайлуда.
— О, калак, кайран ӧйим. Эмди меге серкенеҥ болгой, ат та минбе дешкилейт.
— Jе, је. Болды. Кер атты минип ал. Сен койдоҥ келгенчеҥ, мен барды-јокты белетеп салайын.
Бӱгӱн Бӧднӧ сагыжы чын ла сергек, куучынчы. Ол малын Чийлӱ чӧлди ӧрӧ айдап, сананып барып јатты. Jе карын, мен адымды минип алганым јакшы. Бу кер атты минип, кандый јорыкка јӱрбеген эдим, бастыра барган керектерим, айла, јакшы.

Тӧрӧлимниҥ эки берген кайралын база бу кер адымды минип, барып алган эдим. Баштапкы кайралды алып турарымда, койчы кижиниҥ сакылтазы ӧй — јас болгон эди. Оноҥ ол кайралды алала, сӱӱнгениме кер ат канатту куштый билдирген. Ол тушта айылы кыштуда болгон эмей. Деремненеҥ анча-мынча барала, аттыҥ оозын бош салып ийген эдим. Бойым да јаш болгом. Одус јашты јаҥы ашкан эр атка јеҥил јӱрбей. Jе мен бӱгӱн де карган эмезим, бежен јашты јаҥы ла аштым. Jӱрӱмди јетире кӧрбӧгӧм, јакшыны-јаманды ылгап билерим. Чын, эмдиге кижиге не јетпей турган деп айдар, озогы чак тӱшкен ӧй эмес. Ол јуу-чактыҥ ӧйинде кандый сооктор болуп турган эди. Бир катап пыймам јыртылып каларда, колхозтыҥ складында эки сыҥар — бирӱзи кара, бирӱзи боро пыймалар болгон, кем де албаган. Мен баштагыма салдырып, оны кийген эдим. Кем ле јок. Кандый соок эди, кижини торт ло чымчып туратан эмей. Ӧткӧн ӧй ӧткӧн лӧ… Эмди ле, калак, андый неме болбозын…

Кер адым. Ол бир ӧскӱс јеен уул кижи качырып экелерде, кудага база кер адымды минип, кыс сурап, кадакту тажуурды туттурткан эдим. Кижиниҥ јажы јеткен балазын сурап, эки тизезин эҥилтерин кирелӱ керек деп, кем айдар?
Акыр, бу мен канайып булгалып сананып турум… О, чын. Ол экинчи кайралды алып турарымда, кӱс болгон эмей. Колхозтыҥ Културазыныҥ туразынаҥ чыгып келзем, эҥир кирип калган болгон. Таай эјемниҥ айылынаҥ торт эр јӱрегим кӧксиме толып, кӧдӱрилип, согылып, бир айак чайды араайынаҥ ичип атанала, тоҥ јерле кер адымла маҥтадарымда, јаҥыс ла тибирти јаҥыланып тургандый билдирген. Кер адым, мен сени бир катап бажыҥа согордоҥ болгой, камчыла тыҥ јалмажыҥа да чаппагам.

Энемниҥ айтканыла, сени ээлеп јӱрген эдим, эрјинем. Мениҥ сӱӱнгенимди, бир кезикте ичиме келишпей, кородоп јӱргенимди сен сӱрекей јакшы билериҥ… Jе андый да болбой кайдар, бис экӱ јирме јыл ашканча кожо јӱрӱп јадыс. Кер адым, сен куучындап билер болзоҥ, меге нени карузып айтпас эдиҥ чын ба?!. Сениҥ јал-куйругыҥ буурайып јӱре берди. Мениҥ де бажым аткылдап јат… Jердиҥ ӱстине карыбай, артабай артып калар не бар дезеҥ, кер адым.
Бир катап Бӧднӧ база ла јӱзӱн-башка учуралдар эске алынып, болгобос јанынаҥ чыйдыҥ ортозына јадала куучынданып ийгенин база бир койчы угала, ат ӱстинеҥ каткырган эди. Jе кем-јок. Jаш улус нени билер. Олордыҥ јӱрӱми ончо јанынаҥ јакшы. Койчы нӧкӧри канайып араай јортып келген, јаҥыс ла каткырып ийерде, јӱзине кӧрӧлӧ, кожо каткырып ийген эди.

Бӧднӧни кем де шоодып каткырбайтан. Jӱрӱмди, салымды кижи бойыныҥ кӱӱниле јӱретен болзо, нени этпес. Канайдар база, келишпеген јурт болуп калды. Мынайып ла токыналу сананып, јортып барып јадала кӧрзӧ, Алексейдиҥ койы бир ле кожуларга једип келген эмтир. Эмди ол эки ӱӱр койдыҥ ортозыла јортот. Ајыктап кӧрзӧ, Алексей айылынаҥ јаҥы чыккан келип јатты. Андый кӧӧркий эмей ол. Кече ол аймактыҥ тӧс јуртына барып јӱрген. Jе бӱгӱн куучын болор ло. Эмди ле једе конып келер ол. Озо ло баштап орустай согор. Оноҥ токынап, куучындап сала берер. Угар туру. Ол баштап бистиҥ јерге келерде, тил билбес болгон. Балдардыҥ туразында ӧскӧн кӧӧркий тилди кайдаҥ билер. Оныҥ кийнинде мынаҥ база ла бойына тӱҥей, ада-энези јок кижи алып, уул дезе уул, кыс дезе кыс бала — айыл ичи толо баркалу не. Jе улус ырысту ла дезеҥ, кер адым?! Кер ат чын оҥдоп тургандый, кулактарын олып-солып угуп, ары-бери ајыктанып, бажын бийик кӧдӱрип, сулугын чайнап базат. Анча-мынча болбой, Алексей бу ла једип келди. Кече аймакта болуп, анда черӱде кожо јӱрген бир нӧкӧрине туштаганы керегинде куучындап, Бӧднӧниҥ бажын айландырып, кожо јортып койлогылайт.

Бу мындый айас кӱски кӱндерде чӧлдӧ амырынаҥ койлоп јӱрзе, кандый јакшы! ²лӧҥ ижи туку качан божогон. Чедендерде јаан-јаан теҥкейишкен обоолор. Мал јийтен сула тартып, сугарып ӧскӱргенинеҥ бери малдыҥ курсагы чын оҥдоло берген эмей. Кӱстиҥ сӱрекей айас, јараш кӱни. Эбире тымык. Койчылардыҥ койлоры база токыналу отогылайт.
Бӧднӧ Алексейдиҥ учы-бажы билдирбес куучынын араайынаҥ кӱлӱмзиренип угуп, бир де сӧс укпай, бойында нени де тереҥ сананып турганын Алексейдеҥ ӧскӧ кижи сезип ийер эди. Jе канайдар «куучынчы» кижини. Алексей куучынын токтодып, ары-бери кӧрӱп, кайда кандый машина тоозын-тобрагын кӧдӱрип, маҥтадып турганын кӧрӱп, кожо койлоп јӱрген нӧкӧрине айтты:
— Jок, тегин ле… Jе, ладно — деп, Алексей колыла јаҥып ийеле, ары болды. Оноҥ Jинјикей айылы јаар бурылып кыйгырды:
— Э-э, кожо барак па ол айылга?
— Jо-ок, бош јок, уул. Бойыҥ бар.
— Jе-ее. Мен ол айылга барадым — деп, ары болуп, чаба берди.
Jинјикей-эје айыл-јуртына сӱрекей ару-чек кижи. Jаҥыс ла тудунар-кабынары коркышту араай. Меҥдеп јӱрген ат бажында кижи бу айылдаҥ не де ууртабай чыгардаҥ айабас.
Эрмек-куучыны табылу, эткен-тутканы эптӱ, је јаҥыс ла ӧткӱре араай кижи не. Оны јалјыр, јаман деп, база айдар арга јок. Иштеген ижи-тожы ончозы чыҥдый. Азыраган бала-барказы иштеҥкей, бир де бош отурбас, нени-нени кӧктӧгӧн, јунган, арутаган, арчыган турар. Уулдарын кӧрӧр болзо, адазыла кожо бор-ботконы иштегилеп јадар. Бу тегин ле бӱткени араай, јымжак јӱректӱ ӧрӧкӧн эмей. Айыл ээзи эр кижи, ӧркӧ, эдер-тудар, эттӱ-канду, кӱдӱр-мадыр кижи, јуу-чактыҥ јылдарында ӱй-сай улустыҥ, кӱчи јетпес балдардыҥ кӧдӱрип болбогон, кӱч јетпеген ишти-тошты бӱдӱрип, јартын айтса, кажаадаҥ чыгарып болбогон ӧтӧкти чыгарып, јӱктенип, эки тизези тырлашканча кӱјӱренип, улуска болужын јетирип, сӱӱндирип јӱретен. Ӱй улус мынаҥ эмес, баланы кӧкидип, мактап ийгенде, бу кӧӧркий чын ла эҥ кӱчтӱ, бойына баатыр кептӱ билдиретен. Ол ӱй улус, карганактар, бала-барка ого јаман сананбаган. Чын ла, оныҥ эмеш кӱчтӱ болгоны угында дежип бӱдетен. Jе эмди, каны, балтыр-буды јетире тыҥыгалак ӧйдӧ, бойынаҥ јаан иш иштеген учун, ӧркӧ белдеҥ-буттаҥ эмеш эрте уйадап јӱргени бу эмес пе? Оныҥ кӱӱнзеги, айылына кирген кижиге сӱӱнип, кӱндӱлеери энезине тӱҥей дежетен. Бӱгӱн де ол терге-сууга тӱжӱп, Алексейди чайладып, кӱндӱлеп отурды. Jинјикей-эје кӱски семис койдыҥ јаҥы кайнаткан кабыргаларын табакка салып тургузат. Айактарга мӱннеҥ уруп, саҥ башка биригип калган чип-чике, кап-кара кабактарын эмеш јуура тартып, бу экӱниҥ куучынын угуп отурды. Алексей тегин не отурар, кече аймактыҥ тӧс јерине, јуртына барып јӱргенин куучындап, тас бажын сыймай тудуп, эжиктеҥ айылы јаар бурылган койын ајыктап, ажанат.

— Бу сен јаш кижи не, чачыҥ кайда? — деп, Ӧркӧ сурайт.
— Ой, јесте ӧбӧӧн. Кижи семирзе, бажынаҥ тӱлеп баштаар неме эмтир не — деп, кокырлу каруу берип, Алексей каткырат.
— Jе семир ле. Кыш узун, јуу керек. Кабырганаҥ челдеп кӧрзӧҥ, уул.
— Бу кой эмес, чочко бо, маны ба, айса, тарбаан ба мындый семис. Jиир арга јок.
— Jибезе де, јуу јакшы деген.
— Jе, је, ладно.
Бу ла ӧйдӧ тышкартынаҥ кирип келген уулчак энезине Бӧднӧ-таай айылы јаар меҥдеп маҥтатты деп эрмектенди.
Оноҥ куучын Бӧднӧгӧ кӧчӧ берди.
— Jылдар јылыжып, кӱндер кӱркӱреп ӧдӱп, эмди Карабаланыҥ балалу болгонын кижи кӧрӱп укканда — деп, унчукпай отурган Jинјикей айтты. — Сен бу улустыҥ јӱрӱми керегинде куучынды укпаган болбойыҥ. Ол тен бу ороондогы неме эмес эмей.
Бу керек јуу божогон кийниндеги јылдарда болгон. Бу ӧрӧ ӧзӧктӧрдиҥ бирӱзиниҥ бажында, кышту јуртта, бир балалу келин, кӧлӱк арай келишпей калган ошкош, кӧчпӧй артып калтыр. Онызын, чын, јетире билбезим. Бис энемле кожо база ла койдо эмей база… Ол келин, байла, араайынаҥ оорып јӱретен болбой кайдар… Кӧк јарамас, бир кӱн байагы кӧӧркий божоп калган эмтир. Ол уул балазы, је бир-эки јаштыҥ ичинде ле неме дежетен. Ол бала энезиниҥ божоп калганын кайдаҥ билзин, јаш неме. О, кудай! Оны канайып айдар, айтпай канай ундыыр. Ол божоп калган энезиле бу јаш неме кожо конгон эмтир. Оныҥ кийнинде, карын, бу ла Бӧднӧ ат бедиреп јӱрӱп, байагы айылга табарган эмтир…

Jинјикей эјебис, бу ӧйдӧ эжиги ачык айылынаҥ та нени де кезе ајыктагандый, тым отура берди. Оноҥ ойто айак-казанына бурылып, чай уруп, куучынын та улалтар, та улалтпас кижи, кандый да јарты јок болгонын Алексей билген чилеп сурады:
— Оноҥ ары не болгон, эјебис, айдып ийзеер. Мен оны укпагам. Кижиниҥ баштерези јымырай берер саҥ башка куучын болтыр…
— Оноҥ ол ат бедиреп јӱрген Бӧднӧ баланы кӧрӱп, курсактап, улусту јерге экелип, јаан энезиле кожо оны азырап чыдаткан. Ол тужында Бӧднӧ бойы да бала эмей база, канча јаан неме эди. Ол божогон кижиниҥ сӧӧгин јон кӧдӱрип салган…
Чындап, ол тудулу кийис айыл ол ло јерде артып калган дежетен.
— Э-э, белен айылды не артырып салган, тен оныҥ агаш-тажы, кийизи де бӱдӱн болбос по? — деп, арсак тиштерлӱ Алексей кайкап сурады.
— Туткан кийис айыл, ол тен неме деп пе, уул — деп, Ӧркӧ јесте ӱнденди.
— Бистиҥ улус јӧӧжӧ јӧӧр, алар-јиир деп сагыш јок улус.
Оныҥ кийнинде ол — айыл. Айыл деген неме — ол јаан байлу неме не. Ол эжиктӱ-тӱнӱктӱ. Оныҥ ӱстине ол јаҥыс кижи болгон. Энедеҥ бӱткени јаҥыс. Ондый эжиктеҥ улус коркор. Оны тегин де берзе, албас неме не. Айла, ол та кандый бек айыл. Айса, турган јери ыжык па, ол узак турган дежетен.
— Jе, черт с ним, айылла — деп, Алексей айтты. — Ол бала кайда?
— Ол бала дедиҥ бе? Ол баланы бу ла јаҥы кожо койлоп јӱрген Бӧднӧ азырап, кижи эткен. Бӧднӧ бойы да бала болгон. Оныҥ ӱстине ӧскӱс неме. Jаан энезиле, эјезиле кожо ол Карабаланы азырап алгылаган. Бир-эки ле јашту, тили чыкпаган неме эмей.
Jаан кара кӧстӱ, кап-кара башту учун оны Карабала деп адап салган. Бу бажым буурайып, карып барадарымда, јаҥыс ол учуралды сананзам, эдим соогы јайылар… Бӧднӧ эмес болзо, андый јаан эр кижи кайдаҥ келер эди. Салым не ол, јӱрӱм!
Кудайы, јайааны јаан болгон болбой кайдар.
— Jе кандый узун эрмек боло берди — деп, Ӧркӧ-јесте унчукты.
— Бӱгӱн бис база кожо койлоп јӱргенис, а ол ӧбӧӧн нени де айтпаган. Бӱдӱжинде та сӱӱнип калган ба, айса, та кандый да, не де болгон ло… — деп, Алексей актанды.
— Jе сен, куучынчы кижи, Бӧднӧгӧ оос ачарга бербеген эмейиҥ — деп, Jинјикей-эјебис эрмектенди.
— А может, эјебис — деп, Алексей эмеш эпјоксынды ошкош.
— Бу кечедеҥ ле бери угулып келди.
Карабала балалу болгон дежет. Ол јакшы. Ого сӱӱнер керек.
Бу Карабаланыҥ энези бистеҥ јаан кижи болгон. Оныҥ сок јаҥыс балазы бу. Оныҥ сӧӧгин де билер кижи јок. Jе эмди Бӧднӧ аказыныҥ сӧӧгиле болбой а-а. Кижи ле болзын, сӧӧк табыла бербей. Кижи эдип азыраган, ӱреткен, айылду-јуртту эткен кижи — ол ло аказы эмей. Карын, ол јеҥези база балага кару кижи болтыр.
— Jе Кӧлзӧгӧ не једип туруҥ. Кӧлзӧни кӧп кӧлзӧтпӧ, балдардыҥ энези — деп, Ӧркӧ та не де ӱнденди.
— Ол Карабала ӱредӱзин божодоло, узак јылдарга кижи албай јӱреле, оныҥ кийнинде бир канча јыл бала болбой јӱрӱп, карын, балалу ла туру. Улус оныҥ учун соныркажып, куучын эдип турбай… — деп, айылдыҥ ээзи ӱй кижи араайын туруп, айак-казан салган јердеҥ нени де аларга басты.
Куучынды соныркап угуп отурган улус, бала-барка бир де неме айтпай, кыймыражып, ӧрӧ тургылап, эжиктеҥ араай чыккылады. Алексей адын минип, чубажып бараткан койыныҥ кийнинеҥ маҥтада берди.
Ӧркӧ школдоҥ келген кичинек уулчагын ээчидип, малдыҥ бажын бурып ийерге, белин јӱктенип, базып баратты.

Кӱстиҥ јылу айас кӱни. Jӱректе јайым ла иженчилӱ јӱрӱм.
Эбиреде телкем чӧл. Бастыра ла кӧс једер јерди, алакандагы неме чилеп, кӧрӱп отурарыҥ. Чӧлдӧ ӧскӧн кижиниҥ кӱӱн-сагыжы база бу ак чӧлдий ару-чек, кеҥ болордоҥ айабас болбой. Кандый телкем, элбек, сананарга кандый макалу. Мынаҥ ыраак јок теҥкейишкен тӧӧлӧр јӱрӱ. Бу тӧӧлӧрди кижи канча ла кире кӧрзӧ — кӱӱнине тийбес мал. Jе кижиниҥ кӱӱнине мал тийбес — олор ончозы солун, кайкамчылу неме не. Анчада ла кӱскиде чӧлдӧ семис, сергек малды кӧрӧргӧ эптӱ.
Бӧднӧ лӧ Кӧлзӧ кычырткан эҥирге барарга шыйдынып, машина келерин сакып отурарда, Кӧлзӧниҥ јаҥы чыккан балага ла келинге нени сыйлап берерге белетегенин катап-катап кӧргилеп турдылар. Экӱ та нени де јӧптӧшкилейт. Бу эки эш-нӧкӧр бойлорыныҥ јӱзине кӧрӱшпей, кандый да керек эткен улустый куучындашкылайт. Олордыҥ кажызында ла чечилбеген тӱӱнчек бар…
Бу ла ӧйдӧ эжик калырт эдип, кем де кирип келди.
— Jакшылар ба! Нени шиҥдеп туругар? — деп, таныш ӱн угулды.
— Jакшы, јакшы ба! — дежип, эки кижи Кичешти кӧрӱп, сӱӱнгилей берди.
— Jе слерде не солун бар?
— Бисте тыҥ ла соныркаар не де јок. Ол ло мал-аш эмей база — деп, Бӧднӧ айдала, отура берди.
— ²рӧ отур, чай ич, Кичеш. Удабас ла барарыс — деп, Кӧлзӧ айакка чай уруп, курсак-тамагын салып, нӧкӧрин кӱндӱлейт.
— Кичеш! Мен бир сурак сурайын деп отурым…
— Jаан сурак па, нӧкӧр?..
— Jе бу бир… Тӱкӱ ле качаннаҥ бери тузаланбаган јӱстӱк бар. Эткени јараш. Мен оны бир де эдиленип болбодым. Колыма андый неме эдиленбес кижи болбойым. Мен оны бу учуралга келиштирип, ол келинге берип ийзем, не бар?
— Бойыҥда эмей. Jаан јеҥези. Сен бербей де дезеҥ.
— Jе, Кичеш, бу нек-сак немелерди кӧрзӧҥ — деп, Кӧлзӧ нӧкӧрине јӱстӱкти, озогы јараш јаан куйка јинјилерди чыгарып, кӧргӱзе берди.
— Jинјилердиҥ јаражын. Чын, озогы бистиҥ энелеристиҥ эдими дезеҥ, Jӱстӱк… — деп, Кичеш нениҥ де учун туктурылып, араай отура берди.
— Не, јарабас па, нӧкӧрим. Ол ло бир ус ӧрӧкӧн эткен јӱстӱк не, алакалу. Jуруктарын кӧрзӧҥ, ол ло бойы. Кандый ус кижи эди, а-а. Эмди андый кижи бӱткей не јеристе. Кандый ус ӧрӧкӧн эди.
— Эйе. Ус болгон — деп, Кичеш айдала, јӱзи куугарып, нени де айтпай, чайлу айакты ала койды.
Кӧлзӧ нӧкӧриниҥ јӱзин кӧрӱп, кайкай береле, Бӧднӧниҥ кийнинеҥ чыгып, тӧмӧн деремне јаар кӧрди. Бӧднӧ мал-ажын ајыктап, кӧл јаар база берди. Кӧлзӧ тышкары турала, бир эмеш одын тудунып, айылына кирип келзе, Кичеш ол ло чайлу айакты тудунып, ичпей де сананып отурды.
Бу кулјалу мӧҥӱн јӱстӱкти кӧрӧлӧ, Кичеш эҥ баштапкы уулдаҥ алган сыйы санаазына кире конды. Jаш ӧйи, кино чылап, кӧзиниҥ алдыла бир ле эмеш ӧйгӧ ӧдӧ конды. Керек база ла кӱстиҥ јараш ӧйинде бу ла чӧлдӧ болгон. Анат ла Кичеш школдо кожо ӱренген.

Оноҥ Анат ӱренип, кижи эмдеерге јарап јат деп, јӱре берген. Кичеш бу ла ак-куу чӧлинде койчы болуп артып калган. Бир јыл ӱренип, Анат улай ла письмолор ийип туратан. Койчы кижи койчы ла.
Кичеш келишсе, каруузын бичип турар. Jе экинчи јыл ӱредӱге барып јада, Анат Кичешке бойыныҥ кӱӱниниҥ белгези эдип, шак ла мындый јӱстӱк берген эди. Кичеш койлоп јӱрзе, ол јӱстӱкти оҥ колыныҥ сабарына кийип, сол колыныҥ сабарына кийип јӱретен. Онойып кыш ӧткӧн. Койчы кижиге јас деп айдары јок кӱч ӧй једип келди. Алты јӱстеҥ ажыра мал тӧрӧӧр. Оныҥ кажы ла кураанын корулап алар керек. Бир кӱн тӱште кӧп лӧ койлор тӧрӧгӧн. Оныҥ ортозында бир сары-ала кой болгон. Ол ло койло уружып турала, Кичеш јӱстӱгин таппай калган. Ол јӱрген јерин карыштап та бедиреп, оны таап албаган. Jарт ла, оныла кожо не де јӱре бергендий билдирген. Мал тӧрӧп, кӱӱк ай једип келди. Курагандар тойынып, торныгып, јаскы јуртка кӧчӱп келген ӧй.

— Э-э, нӧкӧрим, чайыҥ сооп калды. Изӱ чай ич — деп, Кӧлзӧниҥ табыжы угулды.
— Акыр ла… — Кичештиҥ јӱзинде кӱлӱмји аайлу неме кӧрӱнди.
— Чайдаҥ јазап ичип алалык. Анда чай ичер бош болор бо? — деп, Кӧлзӧ эрмектенеле, айактарга чай урды.
— Эйе, андый ла…

Кичештиҥ санаазы ойто ло јаскы чӧлдӧ. Jас. Кӱнниҥ чогы кандый јылу. Ат ӱстинеҥ эбире телкем кӧрӱнер. А јиргилјиндер, бир ӱӱр јылкыдый, ары-бери маҥтажар болзо, јаан талайдыҥ толкуларындый кӧрӱнер. База бир амыр јаскы кӱнде ол бир атту кижи тӱйметкен эмей. Кичеш койлоп јӱрзе, ыраактаҥ чике ле бу бала дӧӧн атту кижи келип јат. Кӧрӱп турза, чике ле деремненеҥ чыккан ошкош. Бу кандый мындый кижи деп, Кичеш кӧрӱп, адыныҥ оозын бош салып, јайым јӱрди. Jаҥы ла кӧктиҥ јыдын алып, јӱк ле тишке илинер-илинбес кӧккӧ койлор јуула тӱжӱп, јайыла берип, отоп јӱрдилер. Эки ийди де мында, эки јанында јӱрдилер. Кичешке јууктап келгежин, кӧрӧр болзо, ӱй кижи эмтир.
Бичик билер, иштӱ-тошту ӱй кижи. Бу Карманчы деп кижи анча-мынча келеле, ыраагынаҥ јакшылажып, куучындап келди.
— Jе койлоп јӱрери кӱӱниҥе тийбеди бе? Jаҥыскан чӧлдӧ јӱрерге, јаш кижиге јалкулу болбой? — деп сурайт.
— Бир де јалкулу эмес. Эбире койчылар. Мениҥ койлорым меге јуук ла кару — деп, Кичеш каруузын берди.
— Ӱренип барган уул бичийт пе, айса койчы кижиге ол, чындап айтса, бичиир бе?
— Анат улай ла бичип јат. Удабас практикага келер. Практиканы мында, бойыныҥ јеринде, ӧдӧрим деген.
— Акыр, балам. Мен сеге керектӱ јӱрӱм. Оны недеҥ баштаарын чек билбей турум.
— Слердий кижи кӱчсинип турар ол кандый сурак болотон?
Ондый кӱч суракты мен оҥдобозым, былар.
— Jе, балам, бӱгӱн оҥдобозоҥ, бир он кӱннеҥ оҥдоп ийериҥ.
Айдарынаҥ чек коркып турум.
— Андый кӱч, коркышту болзо, слер не келгенигер?
— Кижиниҥ кӱӱни деген неме бар, балам. Айбыга јӱрӱм.
— Айбы деп нени айдып туругар. Слердий кижини кем айбылаар…
— Jе дезеҥ. Сен Анат бичип туру деп айттыҥ. Ол город, ӱредӱ дегени. Ол андый ла саҥ башка неме не, балам. Ол Анат, чынын айтса, таныш-кӧрӱштӱ эмей… Анат бир колыла сеге письмо бичип, бир колыла кыстар кучактап турган деп билериҥ бе, Кичеш? Сен јаш, јараш кыс. Сен калас кижи сакып јӱрген болуп артып калдыҥ, балам. Мен ӱренгем. Мен билерим олорды. Ӱренип јӱрген улуска бир бӱдери јок. Бот, ондый улус ол. Анат бийик сынду, кеберкек уул. Оны кыстар тӱкӱ качан эбине кийдирип алган эмей. Сен оны сакыыр аргаҥ јок. Сен — койчы. Сенде ӱредӱ де јок. Сен оны база сананып кӧр. Бу мениҥ тӧрӧӧним сеге јараар. Ондо база тыҥ ӱредӱ јок. Черӱде болгон. Jиит кижи. Сен де јиит, јаш.

Карманчы эмеген база та нени айткан, эмди эске алар арга јок. Jаҥыс ла Анат анда кыстарла кожо јӱрӱп турган дегени јӱрекке эбеле берди.
Чындап, ол Кичешти тӧгӱндеп турган туру ине. Ол јаан кижи чынын айдып јат. Акыр ла мен сени. Ӧчӧшкӧндӧ. Акыр ла мен сени. Jаҥыс ла кӧзиме кӧрӱнзин. Айла, оны мен не сакыырым.
Кӧрзӧҥ оны. Ӱредӱ сеге. Бӱгӱнги кӱннеҥ ары сен керегинде сананбазым… ла оноҥ до кӧп санаалар јаш кыстыҥ бажын айландырып турды.
Карманчыга андый алаҥзыш керек болгон. Jаш кижиниҥ бӱдӱжинеҥ билип, карманынаҥ чоокыр бӧскӧ орогон тӱӱнчек чыгарып береле:
— Эртен келерим. Санан. Мениҥ айтканымды ундыба! — деп, тыҥ айдып ийеле, деремне јаар јортып јӱре берди. Кичеш бастыра бойы, соок суудаҥ чыгып келгендий, калтыражып, эди бир изип, бир сооп, тиштери тарсылдажып турды. Бу та тӱш јеринде, та чын болуп турган керек, онызын оҥдоп албай базып баратты. Чын болбой ол. Jаан кижи не тӧгӱн айдар. Ары-бери јорыктап јат. Кайдаҥ билер, угуп та јӱрген эмей. Мен канайып бӱдӱп јӱрген кижи. Тенек ле база. Ол городто, чындап та, мен кем? Мен јӱк ле койчы. Мени јабыс кӧрӱп, бойы кыстарла јӱгӱрип турган болзо, мен де кижи. Акыр ла болзын. Кем де болзын — не керек. Jок. Озо Анатла куучындажар керек. Мындый кӧп сагыштаҥ јӱк ле арайдаҥ айрылып келди. Jе, карын, ады бышкырып ийген. Ат анча- мынча тискинине базынып, ээзин сакып тургандый, кӧрӱп турды. Кичеш адыныҥ бажын кучактай тудала, та нениҥ де учун кӧзиниҥ јажы тоголонып турганын бойы да сеспей тургандый болды. Мынайып эҥирде койло кожо, јаан оору кижидий, јанып келди. Кичеште сӧс тӧ јок. Эјези, энези эрмек сураза, оҥду нени де айтпас. Бир канча кӱн бажы оорып јаткан.

Ол бир чоокыр бӧстӧги немени јерде сугуп салган. Айла, темдек эдип берген јӱстӱги тегин ле темир ошкош. Анда јурук-кулја да јок эмтир.
Оорузы оҥдолып, бир кӱн койлоп јӱрзе, база ла атту кижи келди. Оныҥ айдып турган сӧстӧрин Кичеш бирде оҥдоп, бирде оҥдобой, экӱ узак ла јорткылап јӱргилейт. Тууразынаҥ кӧргӧн улус — эки сӱрекей јуук улус деп кӧрӧр. Jе чынын кӧрзӧ, јажы да аайынча, ижи де аайынча — эки башка улус. Кичешке јӱк ле он сегис јаш.
Сӧс. Сӧстӧш. Сӧс кӧдӱрер де, сӧс кӧмӧр дӧ. Шак ла бу јастыҥ айас, ап-ару кӧк-чаҥкыр теҥеризиниҥ алдында база бир сӧстӧш деп керек ӧдӱп јат. Jебрен чактардаҥ ӱзӱлбей келген, уул ла кысты бириктиретен бир эп — ол сӧстӧш. Сӧстӧш керегинде эл-калыктыҥ ортозында эмди де эки-јаҥыс куучын јӱрет. Озо-озо чакта кысты сӧстӧп болбой, комустыҥ, икилиниҥ кӱӱзиле тӱни- тӱжи кыс баланыҥ бажын айландырып ийетен дежетен. Бу сӧстӧштӧ кожоҥноҥ болгой, оҥду јакшы сӧс тӧ айдылбаган. Ол керегинде шак ла бу кожоҥ тегин айдылбаган ошкош:

Колындагы кобыкчыҥ
Корголјын болуп кайылзын.
Кожо јӱрген нӧкӧриҥ
Коп киреле ыразын.
Сабарыҥдагы јӱстӱгиҥ
Саҥыс болуп кайылзын.
Сагыжыҥ јеткен кӧӧркийиҥ
Сайгак кирип ыразын.

Сайгактап, коптоп, эки јаш јӱректиҥ кӧскӧ кӧрӱнбес учугы јастыҥ јараш ӧйинде ӱзӱлип калды.
Кичеш Карманчыныҥ сӧзине бир ле кире бергенин билди.
Бу ӧй кижи меҥдештӱ тойго белетенип, тӧрӧӧндӧрин тӱймеде берди.
Кичештиҥ сакылталу письмозы бир кӱн једип келди.
Анаттыҥ сӱрекей таныш таныктарын кӧрӱп ийеле, та кандый да эки бӧлине бергендий болды. Та нениҥ де учун ол письмоны кычырбады. Кичеш эмдиге јетире оҥдобой турган: та ол бурулу, та бойы бурулу. Кыстыҥ јӱрӱми бастыра алаҥзулу боло бергенинде база кем де бурулу ошкош. Jаскы јылу кӱндерде койлоп јӱргени тыҥ ла кӱч иш эмес. Jаҥыс ла тойу курагандар уйуктап, јерге астыгып, артып калардаҥ айабас. Оны ат ӱстинеҥ ширтеп јӱрери кӱч беди. Чӧлдӧ јайылып, отоп јӱрген койлорды кӧрзӧҥ, кезикте тӱндеги јылдыстарга тӱҥей. Тӱнде теҥериде јылдыстарга кандый јайым, а тӱште чӧлдӧги јайылып јӱрген кой-малга андый ла јайым, амыр, тымык. Азузы кырышкан деген чилеп, Анат практикага једип келеле, аймактыҥ тӧс эмчилигинеҥ чаазын-документ јазадып, анда ла јеҥезиниҥ айылында конуп калган. Ол ло тӱнде Кичешти качырып апарала, эртен тура, тал-тӱш јеткелекте, той эдип салгандар. Тойдо улус кӧп болгон. Кичештиҥ јуук нӧкӧрлӧри бу меҥдештӱ тойды оҥдобогондор. Эҥ јуук нӧкӧри-јелези, Кӧлзӧ, кышту-јазу јурттары ыраак болгон учун, јарым айдыҥ бажында уккан. Jуук ӱӱре-јелелеринеҥ эки-ӱч ле кыс болгон эмей. Кичештиҥ чындык нӧкӧри, Анат, аймактаҥ келиже берген кӧлӱкле јуртына једип келзе, бастыра деремне той дежип, сыр ла јӱгӱриште болгон. Jаан класстыҥ балдары Анатты кӧрӱп ийеле, кайкап тургандый кӧргилеп, ӧдӧ базып, јӱре бергиледи. Анат колында тудунчакту айылы јаар басты.
Ого удура эки јаш келиндер туштаган:

— Jакшы ба, Анат — деп, Кӧкӱле каткырып, колын берди.
— Бистиҥ јерде той — деп, экинчи келин каткырат.
— Той — ол јакшы — деп, Анат та неге де маҥзаарый берди.
— Билериҥ бе кемниҥ тойы? — деп, Кӧкӱле оноҥ ары куучындайт.
— Jажыт эмес болзо, айдып ийигер — деп, Анат кокырлайт.
Эки келин нени айдарын билбей, ары-бери кӧргилеп, бой-бойын ийде салыжып тургылады.
— Jе бир ле болгон немени айтсаҥ, кыс — деп, экинчи келин сурайт.
— «Jаан сӧстӧ јажыт јок, улу сӧстӧ уйат јок» деп, албаты тегиндӱ айтпаган. Сакыбаган јанынаҥ той болуп калды, Анат… Кичешти не… Ол кӧӧркийди та сӧстӧп алган, та уурдап экелген, та тудуп экелген. Бис оны билип алар аргабыс јок. ²ткӧн айда черӱдеҥ келген уулга качырып экелдилер. Эмди бу — той.
Анаттыҥ бажына уур та не де келип тӱшкен немедий билдирди. Санаазына эки буды ак јеерен ады кире конды.
Айылына кирер-кирбесте, энези удура чыкты. Балазынаҥ эрмек сураар аргазы јок, чырайы кубулып калтыр.
— Адым, эне, адым — деп айдала, Анат ары болды.
— Балам, отур ажан — энези кийнинеҥ кычырды.
Ол кӱн Анатла не болгонын кем де билбес. Оны јаҥыс ла чӧлдӧ койлоп јӱрген койчылар кӧргӧн. Деремнедеҥ ӧрӧ сыр маҥла маҥтадып бараткан Анатты тойдоҥ јанып бараткан улус кайкап:
— Jаскыда мындый сыр маҥла јӱрер кандый кижи болот не — дежип кӧргӧн.
— Та эзирик, та эрӱӱл уул болот — деп кайкажып, аттыҥ ырап бараткан тибиртин угуп, артып калдылар. Jылдар јылыжып, айлар айланып, Алтайыстыҥ ӱстиле кӧп катап ӧдӧ берди. ²ткӧн ӧйиниҥ бир јазын Кичеш бу учуралдаҥ улам эске алынганы ол.
Кичеш уулдар дезе уулдар, кыстар дезе кыстар азырап, барган јуртта артып јуртаган. Бойы озочыл болуп, тӧс јерге, Москвага, канча катап барып јӱрген эмей. «Jеткер јеҥ алдында» деп, ол кижи божогон.

Кичеш эмди јуртын ээлеп отуры. Jаан уулы, келди — ончозы јаба ӧмӧ-јӧмӧ иштегилеп, улустыҥ учына эмди де артпай јӱргилейт. Кичештиҥ эҥ јаан иженчизи — ол огош кызы. Нени ле иштезе, кӱч, кату да иш болзо, кичеенип бӱдӱрер бала. Ол эмди школдо. Карын, бу Кӧлзӧниҥ азырап алган кызыла экӱ бир де айрылышпас балдар. Экӱ ӱӱре-јелелер, јаҥыс партада кожо отурар. Бӱгӱн олор Кӧлзӧлӧргӧ келип, эртенги кӱнге јетире малга ээ болор.
Балдарла кожо Билбедим-эјебис артар. Jаҥыс тӱнге не боло берет деп. Бир катап барып келбей база. Ӱч-тӧрт беристе јерге машина сакып отурар, јӱрӱмниҥ оҥдолгоны бу эмес пе?..
Бӧднӧниҥ ап-агаш кийис айылынаҥ бӱгӱн ыш јаан чыгып турды. Кӧлзӧниҥ бастыра курсак-тамагы, изӱ чай печкениҥ ӱстинде бурлайт. Бу печкеге коштой тегерик јабыс столдыҥ јанында айакту чайын тудунып, ичерин ундып койгондый, Кичеш отурды. Бӧднӧ лӧ Кӧлзӧ кирип-чыгып, токынабай турдылар. Оноҥ бир эмеш ӧй ӧдӧ конордо, Кӧлзӧ Кичештиҥ кезикте нени де сананып, унчукпай отурарын билер учун, ого чаптык этпеди.

Кичештиҥ кӧзиниҥ алдыла ӧткӧн бир јазы база ла элестелип, јиргилјиндий ӧдӧт лӧ ӧдӧт. Чын, ончозын ундып салган болбойыҥ. Эйе, ундып сал. Ончозында сок јаҥыс мен бурулу. Ол бир сӧстӧгӧн оозы калбык эмеген эмди бажы буурыл, корчойып калган јӱрӱ ле. Ол, байла, алтыгы ороонго до керек јок. Тен менеҥ оҥду јӱрбеди ле.
Ӧзӧгинеҥ чыккан балазы да јок. Кара кӧлӧткӧзи ле кармай туткан кулагы. Оноҥ ӧскӧ не де керек јок. Кайран јазымды сен јидиҥ, оныҥ короны сеге тӱҥей ле јетти, тегин ӧтпӧди, кӧрдиҥ бе јӱрӱмди…
Эжикти калырт эттирип, эки бала кирип келди.
— Jакшылар ба — дежип, солыктажып нени де айдарга меҥдегилейт.
— О-о, энем мында турбай — деп, Кичештиҥ балазы энезин кӧрӱп ийеле, сӱӱне берди.
— Эйе, балам, мен мында — деп, энези балазын кучактай алды.
— А слер, энебис, нени эдип туругар? — деп, Кӧлзӧниҥ азыранты кызы, Аруна, сурады.
— Бу ла, балам, кӧлзӧп јадырыс.
— А јестем кайда? — деп, Аруна сурайт.
— Ол малын кӧрӱп, бу јаҥы ла кӧл јаны јаар баскан. Удабас келер.
— Аруна, акаҥныҥ айылына кирдиҥ бе?
— Эйе, кирип јӱргенис. Jеҥем коркышту јараш чечектӱ халат кийип алган, чай урды. Слерди келер бе деп сураган.
— Акаҥ айылда ба, јок по? — деп, кирип келген јестези, Бӧднӧ, сурады.
— Акам ишке барган, айылда јок турган. Jеҥемниҥ эјези деп кижи отурган.
— А-а, ол бир эјези келген болбой — деп, унчукпай отурган Кичеш ӱнденди.
— Бис баланыҥ адын адап барарыс. Слер экӱ ол бир Билбедим-эјеле кожо коно беригер. Ол эјебис оныҥ кийнинде эҥиргери келер.
— Нинок, сен кандый ӱренип туруҥ? — деп, Бӧднӧ сурады.
— Кем јок ло ӱренип турус — деп, Нинок каруузын берди.
— Jе јакшы эмтир, балам. ¯ренигер ле, балдарым. Jакшы ӱренигер. Аргалу болзо, мен эмди де ӱренер эдим — деп, Кичеш улу тынды.
— Ой, балдарым, Аруна, Нинок! Калак, малыгар малга кожулып калбазын. Тӱҥке јер, оҥкок-чиҥкек. Мал кебелип калардаҥ маат јок. Лапту кӧрӱп јӱригер ји бе, балдарым — деп, Кӧлзӧ јакып айдат.
— Jе ле је — дежип, эки нӧкӧр јӧп бергилейт.
— Эҥиргери тӱш ӧдӧ берген туру не — деп, Кичеш айылдыҥ канадына једип калган кӱнди кӧрӱп, айылдаҥ чыгып, эбиреде ајыктайт.
— Эйе. Эҥиргери тӱш ӧдӱп јат. Машина ийер эмес пе. Jе кожо барып келбей — деп, Бӧднӧ токыналу ӱниле база ла катап айдат.
— Барбай а-а. Мынча кире сакыган.
— Нени јӧптӧжип-куучындажып тураар? — деп, Кӧлзӧ айылдаҥ база чыгып келди.
— Jе бу ла бор-ботконы айдыжып јадыс — деп, Кичеш айтты.
— Баланыҥ адын кем деп адаар? — деп, Кӧлзӧ сурайт.
— Бу Кӧлзӧ бӱгӱн кӧс јумбады… Таҥ аткалактаҥ бери сурагы ол — дейле, Бӧднӧ туура база берди.
— Ат берери, ат адаары база учурлу ла неме эмес пе? Баш туткан кижи ле айдатан ла туру.
— Кемге баш туттургай не? — деп, Кӧлзӧ база ла энчикпей сурайт.
— Оны баланыҥ ада-энези билгей. Албатыда айдар сӧс јок беди база… Айла, мен бу јӱрерде, аҥылу баш тудуп, баланыҥ адын адап кӧрбӧгӧн эмейим — деп, Кичеш куучындайт.
— Сеге, Кӧлзӧ, баш келишпес, санааркаба — деп айдала, Бӧднӧ айылына кире берди.
— Кичеш, балага ат адаары чын кӱч неме дезеҥ?
— Кижиниҥ ады. Оныҥ учуры кӱчке келижип јат. Сениҥ берген адыҥ јарабаза, ол бала јажына ачынып, кородоп јӱрердеҥ айабас. Jараза, байла, кӱндӱлӱ келердеҥ маат јок. Эмди улус бийик ӱредӱлӱ, баш та туттурар ба. Та баш јогынаҥ ат адаар.
— Jо-ок, ол уулыс андый ла эмес эди.
— Jе, је. Меҥдебе, Кӧлзӧ. Jетсе, кӧрӱне берер.
— Бистиҥ келин мениҥ сыйлап берген алакалу јӱстӱкти кийгей не. Кийбес те болбой.
— Сыйлап берзеҥ, болор. Бойы эдиленбезе, соондо балазы эдиленер. Кӧрӱп те јӱрбей. Эмди андый эдим јок не, кӧӧркий.
— Ол энемнеҥ арткан мӧҥӱн не. Кошмок јок — деп, Кӧлзӧ ойто ло айдынат.
— Jаан јеҥези берген деп, алып јӱрер болбой — дейле, Кичеш колын уулап кӧргӱсти. — Кӧрзӧҥ, тоозын бырт этти, машина келип јат.
— Келип јат!
— Эйе дезеҥ.
— Jе киреле, база бир айактаҥ чай ичип ийектер — деп, Кӧлзӧ кире берди.
— Jе, је. Изӱ бе? Jе уруп ий.

Кичеш бӱгӱн канайып та сананбайын дезе, бастыра ла эбирилип јат. Ол ло чӧл. Ол јаш тужындагы кеен ле јараш элбек чӧли. Кичеештиҥ сагыжы база ла мындый кеен болгон эди…
— Акыр, отура тӱжеер. Бу не бут кырында.
— Келген кижиге курсак изӱ —дейле, Кӧлзӧ отура берди.
— Удабас ла барарыс — деп, Бӧднӧ сӱӱнип айтты. — Кер атка тийбегер, балдар. А ол ак-боро атты минип, учкажып та алзагар кем јок.
— Jе — деп, Аруна айдала, нӧкӧриле кожо малды кӧрӧргӧ шыйдына бердилер.
Анча-мынча болбой, машина шылырт эдип, айылдыҥ јанына келип тура тӱшти. Машинаныҥ ээзи уул Бӧднӧгӧ колын берип каткырарда, тӱп-тӱс јараш тиштери агарыжып турды.
— Айылга кир, чай ич, балам.
— Кирбей а-а.
— Jе анда не болуп јат?
— Улус чайладар дешкилейт.
— Jе барып кӧрӧр лӧ…
¯ч койчы бир јаан јорыкка барарга тургандый болды. Jаҥы кижи чыккан. Кижиниҥ јӱрӱминдеги баштапкы јыргалы — ол ат берген кӱни болбой. Оныҥ учун бӱгӱн бу улус јаан сакылталу барып јатканы бу.
— Улузы кӧп пӧ? — деп, Кӧлзӧ сурайт.
— Та, кайдаҥ билер… — Кичеш араай айтты.
— Улус кӧп. Кайра јаныгар — деп, Бӧднӧ кокырлап ийди.
Тураныҥ ичи изӱ. Курсактыҥ амтанду јыды тумчукка салт этти. Эки јаан кыпта улус отургылады. Бастыра ла таныш-кӧрӱш улус. Айткан эрмек-куучыны ижи-тожы керегинде.
Кӱстиҥ кӱндери ле кыштыҥ соокторын айдыжып, ого мал-аштыҥ кажаан-јадынын белетеери ле одыратан одыны эмтир.
Кӱстиҥ кӱреҥ ӧйи, оныҥ да учун столдыҥ ӱстинде не јок деп айдар… Jе эл-јонныҥ јаҥжыккан јаҥы ондый да — эҥ ле иле јерде койдыҥ бажы јатты. Отурган улус оны кемге туттурар дежип, билбеечи улус болуп, оок-тобыр эттеҥ ле ӧскӧ дӧ тамзыктардаҥ алып јийт. Бир эмеш ӧй ӧдӧ берди. Айылчы улус бир эмештеҥ ичип, куучын эмес куучын болуп јат. Кабайдагы јаш бала, адын адабай не удаан болбо берди деген чилеп, табышту ыйлайт. Бу ӧйдӧ адазы баланыҥ табыжынаҥ улам, кокырлу-чынду эдип:
— Кӧрзӧӧр дӧ, мениҥ балам баш туттурылбаган деп ачынып јат. Jе эјези кижи, јеҥемниҥ јуук нӧкӧри, слер тудуп кӧрӧӧр — деп, Карабала јараш ару койдыҥ бажын Кичешке туттурды.
— О, калак. Канайып туруҥ, балам. Тен менеҥ де ӧскӧ улус бар не!? — деп, Кичеш эки јаагына тегерик кызылдар јӱгӱрижип, кемзине берди.
— Тен. Сени. Сакыбас јанынаҥ…
— А канайып туруҥ, койдыҥ бажынаҥ коркып — деп, Кӧлзӧ нӧкӧрин токынатты.
— Баш ла баш тӱҥей эмес. Бу баш — аҥылу баш не. Аайлап-баштап айдар да керек.
— Мынча кире јӱрерде, баланыҥ адын адабаганаар ба? — деп, кийин јанынаҥ кемниҥ де ӱни угулды.
— Jе, је, чын дезеҥ — деп, Кичеш бойына айдынат.
— Jе сакып ла јадыс — дешкилейт.
Тураныҥ ичи Кичешке там ла изӱ ле тапчы деп билдирет. Кей де јетпей тургандый. Улус кӧп. Олор ончозы Кичешке кӧрӱп, сакып тургандый билдирет.
— Тен, та ненеҥ баштайын.
— Jе акыр, чындап, баш — баш ла. Ол тегин эмес. Башка баш кожулган, јонго јон кожулып јат. Ол јакшы керек. Кижиниҥ јакшызы, јаражы адынаҥ эмес, оныҥ бойынаҥ камаанду. Кижи болзын. Jонына, ада-энезине кару болуп ӧссин. Jе мен балага Ай-Тана деп ат берип јадым. Кижиниҥ кийиминде эҥ керектӱ неме — ол топчы-тана. Балам улуска топчы-танадый керектӱ кижи болуп јӱрзин. Ырысту, јакшы кижи болзын… Jоныма кожулзын. Jаанды јаан деп јӱрзин, јаш немеге килеп јӱрер кижи болзын.
Бу ла сӧстӧрдиҥ кийнинеҥ байагы кӧстиҥ јажы «бырт» эдип чыга конды. Алдырбас. Бу јаш — сӱӱнчиниҥ јажы эмей. Кичеш оны колыла ууштай тудуп, айакту чайды алып, токыналу отура берди.
— Айткан ару сӧстӧрӧӧргӧ алкыш болзын, эјебис, андый ла болзын — деп, баланыҥ адазы удура айтты.
— Адын адаган кин-энези кандый ат берген — ол ло болбой — деп, бир карганак јӧптӧгӧн аайлу эрмектенди.
— Кижиге ат берери — ойын эмес, балдар. Оны да сананып јӱрер керек. Бир кезикте он-јирме ат адап, оноҥ талдап тургылаар, је онызы не обызын — деп, Челтеш-эјебис чала ачынчылу табыштанды.
— Кижиге јаҥыс катап сок јаҥыс ат берилер учурлу. Ады кижиниҥ ойын-обызын эмес… — деп, бир јаан оборлу, кара-кӱреҥ чырайлу эр кижи јӧптӧп ӱнденди.
— Чын, чын, былар — дежип, ӱндер угулды.
— Баламныҥ ады адалды — деп, баланыҥ энези ӱнин чыгарды.
— Слердиҥ јерде јаҥы чыккан кижиге мынайып ат адап турган турбай. Бисте ол баш деген немеге јаан ајару јок. Ол биске тегин ле койдыҥ бажы ине — деп, айылчы ӱй кижи кайкап айдынды.
— Бистиҥ јерде ӧлӧҥ-чӧп бар эмес, биске эҥ јаан байлу неме — бу сойгон койыстыҥ бажы, учазы, тӧжи, јарыны — деп, байагы ла оборы јаан эр кижи јартады.
— А бис ӱйелебей де јадырыс… — дейле, келин кижи унчукпай отурып калды.
— О-о, бис бала-барканы ӱйелеп кезерине база айдып јадыс. Сӧӧк болзо, ӱйелӱ болор, оны сындырарга јарабас. Омырткаларды омырып јадыс, арка-мойынды арта кезип турбай. Тӧшти, учаны, сӱме кабыргаларды — ончозын аайлап-баштап кезери тегиндӱ эмес — деп, ол эр кижи јартап отурды.
— Jе кӧрӱп отурым. Бир де оодо чапкан эт кӧрӱнбейт…
— Бистиҥ јерде койдыҥ бажын јаҥыс ла бала чыккан, оныҥ адын адаган кӱнде кӱндӱлеп јаткан эмезис. Той тужында койдыҥ бажы база јаан кӱндӱӱбис. Бистиҥ јерде адазы кызыныҥ тойына барбас учурлу неме. Кыс барган јурт койдыҥ бажын, учазын той болор кӱн, ол тойго келбеген адазына јетирип јат. Башла кожо тажуурлу аракы апарар. Оны уулдыҥ тӧрӧӧндӧри јетирип берер.
Сен баш экелдиҥ деп, кыстыҥ адазы удура кӱндӱлебей јат. Jетирип берген, болгоны ол. А тойго келген кыстыҥ јуук тӧрӧӧндӧрине база кыстыҥ бажын, учазын туттурып кӱндӱлеп јат. Кур курчап јат.
Кур дегени база тегиндӱ неме эмес не. Бис эмди кудалар-тӧрӧгӧндӧр, бис бир курчуда, бис бирлик деген темдек болбой а-а.
— Бистиҥ јерде чек башка — деп, айылчы ӱй кижи чокымдайт.
— Jе бис эки шилдеҥ тудунып, јирме-одус айылдыҥ эжигин керип кудалабай јадырыс. Ол куда јанынаҥ бисте јеҥилтелер бар, кыстыҥ тӧрӧӧндӧри бир айылга — качкан кыстыҥ ада-энезиниҥ айылында јуулып јадыс. Эки-ӱч катап эбирилтип, тизелендирип, кожоҥдодып јадыс. Эҥ баштап кадакту тажуурды туттурарга кудалардыҥ куды чыгып турбай а-а.
Кадакту тажуурды кыстыҥ таайлары, ада угынаҥ јуук абалары тудар аргалу. Jе кезикте јаан эјелери, јеҥелери де тудуп јат.
— Бис канча тӧрӧӧндӧрин айдар, олорды эки-ӱч аймакты эбирип, городко до једип, кудалап јӱредис.
— Jе оны не деп айдар, кажы ла јерде бойыныҥ јаҥдаган јаҥы бар эмей а-а — деп, буурайып калган јаан оборлу ӧрӧкӧн куучынын токтотты.
— Эйе — деп, айылчы кижи јӧпсинип, бажыла кекиди.
Бу ла ӧйдӧ ойто ло койдыҥ бажы керегинде куучын ӧдӧт.
Тӱкӱ ле качан болгон учуралды эске алынгылайт.
— Э-э, ол бир Айутыныҥ ажузында кем баш канјаазынаҥ тӱжӱрип койгон деген эди. Ол башты койлоп јӱрген кижи тапкан дежетен.
— Кандый баш? — деп, Мыйма карганак сурайт.
— Jе ол бир Айутыныҥ ажузында койдыҥ бажын тӱжӱргени керегинде айдыжат — деп, Сара деп келин јартайт.
— Эйе дезеер. Ол тушта мен анда болгом. Баланыҥ кинин кескен, кирбигин сыккан энези, адын бир уул келерде, ол адазын деген туру. Ол уул да эмес. Эр кижи, эки балалу. Койдыҥ бажын
тудунып алала, узак ла отурган эди. Та не коркышту уйалган кижи, кып-кызыл болуп, ары болуп чыгып јадала, бир сӧс айткан: та јалбырак деген ошкош эди. Кожо-колбоо јайлап турган бир казах ӱй кижи Jай-Чечек деп адаган эди. Ол бала эмди јаан кижи эмей, ол та ӱренип барган ба, айса ӧскӧ јерде јадып турган ба — онызын, карын, слер билер болбойыгар — деп, карганак куучынын тӱгести.
— Койдыҥ бажы деерде, мениҥ сагыжыма база бир учурал кирди. Энем куучындап отуратан: бир катап кӱскиде баш-туйгактар кайнадып койтыр. Анаҥ бир украинка ӱйлӱ сӧӧги јаҥыс карындажы келерде, баш чыгарып бертир, је туйгакты-шыйракты кижиге канайып јидирер. Ол башты карындажы јибей, ӱйиме апарып берерим, ол та кандый да курсак эдер дейле, бӧскӧ ороп апарганын кайкаткан эди ӧрӧкӧн.

— Jе, балдар, ончозын угуп отурым. Бис, јуу-чакты ӧткӧн ӱйе, кодыр койдыҥ бажын челдегенис, торо, ачына кижиле нени этпес деп айдар. Ол тороныҥ ӧйинде кижи мынайып тойып, бу јайрадылып јаткан курсактыҥ јанында ачаптанбай, ӱстӱкпей ажанып отурарым деп, сагышта да болбогон. Тойу-ток јӱрӱгер, балдарым, јакшы јадыгар, айттырганыгарга — алкыш — деп, бу јаан оборлу эр кижи јеринеҥ туруп, эжик јаар басты.
Анайып эптӱ-јӧптӱ отурып, јаҥы чыккан баланыҥ ады адалып, јонго база бир баш кожулды. Эмди ады-јолы бар, баскан јери — Эре-Чуйы бар. Ады адаткан, кинин кестирткен јери — оныҥ кичинек тӧрӧли болуп, элен-чакка артып калар.
Кӱстиҥ таҥы агарып адып келеедерде, койчы улусты кечеги ле јараш апагаш тиштерлӱ, коо сынду уул айылдарына јетирип салды. Кӱнниҥ чогы Ирбистӱниҥ ыйыгына тийип чыгып келерде, койчы улус малын кӱдип, ол учы-тӱби билдирбес ижине бурылып ийдилер.