Алтайдын Чолмоны

«Кара тажуур койтылдап, кудалар келди, кыс сурап…»

06.03.2018

Туулу Алтайда амыр-энчӱ јуртап јаткан эл-јондо јебрен-кумран чактардаҥ бери кубулбай-солынбай келген јаҥжыккан чӱм-јаҥжыгуларыс, кӧгӱс байлыгыс эрјинедий энчибис болуп улалат. Jебрен ӧбӧкӧлӧрис Jер-Алтайын, ар-бӱткенин, тууларын, аржан сууларын байлап, оныҥ ортозында тыш-амыр јуртаган.
Албатыныҥ чӱм-јаҥы сӱреен байлык. Олор курчу-куйакты, ийде-чакты, алкыш-быйанды Теҥери-Jайааннаҥ, ар-бӱткеннеҥ, ада-энезинеҥ, уктаҥ-тӧстӧҥ алган. Jаҥына тайанган, јаҥынаҥ тудунган. Алтай улус озодо ару сӧӧктӱ, ак санаалу, ар-бӱткенниҥ кару балдары болгон. Чӱм-јаҥын да кӧрзӧ, кандый сӱрлӱ, байлык, тереҥ учурлу.

Ӧй кату, ончо не-неме једикпес-тудукпас, акча-манатла артыгынча болгон болзо, јадын-јӱрӱм чек башка болор эди деген куучын-эрмектер јылдаҥ јылга улалат. Бала-барканыҥ куда-кумыйын, белкенчегин јайым, элкем-телкем ӧткӱрерге качалаҥын јетирип турган једикпестер, байла, база ла бойыстаҥ камаанду. Ада-эне та беш, та бежен айылды айдып берзе, кыйыжар арга јок, аргазы јеткенче кудалаар ла, белкенчегин, той-јыргалын ӧткӱрер ле. Балдар ла эптӱ-јӧптӱ јуртап, бала-барказын, мал-ажын азырап, бары-јогын билдиртпес, јаандарын, тӧрӧӧндӧрин тооп, тоомјылап јуртайтан болзо. Калыктыҥ чӱм-јаҥжыгуларыныҥ учурын оок балдар оогоштоҥ ала кӧксине салып, таскап ӧскӧн болзо, айса болзо, билелер де чачылбас, той-јыргалда ачу ашты ичери кирелӱ болор эди. Кафеде болзын, айылда болзын, албаты јаҥарлап, алкыштарын, башпаадыларын айдып, эҥир базым тойдыҥ јаҥары, ойындары деп кӱреелей туруп јаҥарлаза, ойнозо кайдар. Jиит улус оны кӧрӱп, кӱрееге туруп, не ойнобос?
Той-јыргалда, куда-белкенчекте улустыҥ кӧксиндеги јаҥары, алкыжы чыгар учурлу. Бӱгӱнги кӱнде башпаадыны, алкышты јаан ла улустыҥ ортодо ас-мас улус айдып јат. Ол та нениҥ учун ондый. Албатыныҥ кӧкси туйук па, шылтагы кайда болотон? Бис јаш улусты ӱредер, таскадар керек ине. Олор кийнинде база бойлорыныҥ балдарыныҥ јыргалын ӧткӱрер эмес пе?
Той, куда, белкенчек керегинде кычыраачылардыҥ айткан јолду шӱӱлтелериле таныштырадыс. Куучын-эрмек бажынаҥ јолду шӱӱлте, сӧс чыгар ине.

Семен ДЕЛДОШПОЕВ, Шабалин аймактыҥ эл башчызы:
—Кудага кӧп лӧ јӱрдим. Алты аймакты эбире јорыктадым. Эл-тӧрӧӧн јаҥыс јерге јуулып, куданы тӱжӱрткенин јарададым. Шаалтаны кажы ла кижи шаарын јаратпай турум. Той-јыргал ӧйинде кемге де коньяк, та кемге де конфет ле оноҥ до ӧскӧлӧрин табыштырары јарабас керек. Кудалаш ла ӧйинде јӧптӧжӧр, бир сӧскӧ, бир јӧпкӧ келер керек. Канча аймакты керий маҥтаданы, канча кӧлӱктерге бензин уратаны, аракы-чегени кайда, ончо текши чоттоп келзе, кижи тӱреер. Кудалашта ла белкенчекти тӱжӱрерин јӧптӧжӧр. Той ло кӱнде белкенчекти кийдирер.
Калганчы ӧйдӧ тойды калада ӧткӱретен мода боло берди. Jаш улус туруп чыгала, тойлоп сала берет. Jе јуртта јаан јашту карган-тижеҥдер куру артып калат. Айдарда, той-јыргалдаҥ једип келеле, айыл-јуртына айак-казанын азып, байагы јаан ӧрӧкӧндӧрди айылга кычырып, кӱндӱлеп-кӱреелеп салары база учурлу деп айдар керек.

Василий ОЙНОШЕВ, тодош сӧӧктӱ:
—Мениҥ шӱӱлтемле болзо, кезик ада-энелер куданы ӧйинеҥ кӧп улуска тӱжӱртип јат. Темдектезе, кӧп ага-карындаштар болзо, бир-экӱзине ле тӱжӱртер керек. Кезик учуралда ада-энелер нӧкӧрлӧрине де тӱжӱртет.
База бир ајаруга алгадый айалга бар. Бир јуук тӧрӧӧн-тууган эмес улус, темдектезе, Кан-Оозы аймакта шаалтаны шаап јат. Шаалтаны јуук улузы, ада-энези эмезе таайы шаап јат. Оноҥ куданы бир-эки кийдиретени кайда. Эжерлеп кийдиретен деген чӱм-јаҥ та качан табылган…
Кезик улус башка-башка јерлерде јуртап јаткан улусты ончозын эбирип кудалабай, кудаларла эптӱ-јӧптӱ куучындажып, олорды той-јыргал ла тужында кудалап салат. Тӧрӧӧн болотон улус ол чыгарган чыгымды айыл-јурт тудуп јаткан јииттерге табыштырза, артык болор эди.
Кош-Агаш, Улаган аймактардыҥ улузы бир ле айылга чогулыжып, куданы тӱжӱртет. База јакшы, эптӱ кудалаш деп кӧрӱп јадым.
Тойды, белкенчекти эки башка ӧткӱрбей, кудаларла ажындыра куучындажып, белкенчекти той ло тушта ӧткӱрер керек. Ол ло кымакайлап алган акча-манатты балдарга берзе, тузалу деп кӧрӧдим.
Кӧп неме улустыҥ тееркеп турганынаҥ камаанду. Байа улустаҥ артпас керек деп санаа-кӱӱн артыктап ийет ошкош. Балдардыҥ той-јыргалын биригип, ӧмӧ-јӧмӧ этсе, јакшы деп сананадым.

Аделла КАЛКИНА, «Свадебный портал РА» деген сайттыҥ тӧзӧӧчизи, «Эрӱӱл Алтай» деген кыймыгуныҥ турчызы:
—Оҥдой аймактыҥ Jоло јуртында куда-кумый јанынаҥ кӱрее-куучын болгон эди. Ондо кудалайтан айылдардыҥ тоозын 35-теҥ ажырбас деген јӧп јарадылган. Кажы бир улус бу тооны бийиктетсе, олорды алдыртып, куучын-эрмек ӧткӱрилет.
Бис былтыр јаан улуска ла јашӧскӱримге кудалашты аракы јогынаҥ ӧткӱрери јанынаҥ суракла баштанганыс. Jаш улус аракы јогынаҥ кудалаар деген шӱӱлтени јараткан. Jаан улус чала јӧмӧбӧй, азыйгы бойыныҥ кӧрӱмиле башкарынган. Бир јанынаҥ кӧрӧр болзо, аракы-чегенге јаан акча чыгат. Экинчизинде, јаш улустыҥ айтканыла, олордыҥ јолын аракыла каргаганы деп, олор кӧрӧдилер.
Темдектезе, Кан-Оозы аймакта бир кезек билелер бир ле айылга јуулып, куданы тӱжӱртет.
Аракы јок кудалаш керегинде баштаҥкай кыстыҥ ада-энезиниҥ јанынаҥ чыкса, јакшы. Нениҥ учун дезе уул јанынаҥ андый баштаҥкайды эдерге јалтангылап јат. Jе кубулталар, јаҥыртулар бар, онызы јакшы.
Мен «Свадебный портал РА» деген сайтта озо баштап алтай тойдыҥ чӱм-јаҥы, кудалаш, шаалта, белкенчек, койу кӧчӧ, алкыштар, башпаадылар ла оноҥ до ӧскӧ јаҥжыккан чӱм-јаҥжыгулардыҥ учуры, аайы керегинде бичигем. Чӱм-јаҥла колбулу сурактарды кӧдӱрип, ижим кӧндӱгип, јаан да, јаш та улус бойлорыныҥ шӱӱлтелерин бичип баштаган.
«Эрӱӱл Алтай» деген кыймыгу ӧткӧн јылда тӧзӧлгӧн. Бис биригип, ижисти ӧмӧ-јӧмӧ улалтадыс. Мында кыстардаҥ јаҥыс мен. Арткандары јирме-одус јашту, билелерлӱ јииттер. Олор ачу ашты тутпай јат, спортло тазыктырынат. Бу јииттер башка-башка аймактардаҥ. Той-јыргалды аракы јогынаҥ ӧткӱрип, јаҥжыккан чӱм-јаҥды корып алары јанынаҥ иштеп јадыс. Jӱрӱмисте курч сурактар кӧп, бис бойыс кӧдӱрбезес, аайына чыкпазас, кем кӧдӱрер, болужар.

Анна ТОКОЕКОВА, Балыктујулдаҥ:
— Эҥ ле озо кыстыҥ эне-адазыныҥ айлына «оос ачарга» ӱч-тӧрт кижи келер. Jаҥы айыл-јурт тӧзӧп јаткан јииттердиҥ јолын сананып, сыҥар кижи келбес јаҥду. Олор куру келбес, айылчыныҥ бир-эки шил ачу ажын, чай-конфедин экелер. «Ууры» эткенин чебер айдала, качан кудалап келерин јӧптӧжӧр.

Куданыҥ кӱни чокымдалган кийнинде, ончо тӧрӧӧн-туугандарга куда ичип келзин деп, тил јетирери башталар. Ичип келетен тӧрӧӧндӧр база куру келбес, уулдыҥ тӧрӧӧндӧрин кайра аткарарына болуш болор эдип, курга бӧс, јакалу чамча эмезе арчуул экелер.
Кудалу кӱн эртен тура кӧчӧ-курсагын, тажуур-арајанын белетеер. Озо ло кыстыҥ эне-адазыныҥ айлына актыҥ аракызы урулган, ак јаламалу тажуур тудунып, уулдыҥ адазы эмезе аказы, таайы кирер. Кыстыҥ эбире отурган тӧрӧӧндӧрине, энези ле адазыныҥ алдына ол кожоҥдоор.

Темдектезе, мынайда:
Кара таштыҥ бажына
Каргаа тӱшти, јем сурап.
Кара тажуур койтылдап,
Куда келди, кыс сурап.

Jуулган улус тажуурды тӱрген тутпас, кызыс баалу, база кожоҥдогор дежер. Ол тушта тажуур тудунган кижи адазыныҥ ла энезиниҥ алдына чӧгӧдӧй отурып, оноҥ ары кожоҥдоор:

Чоокыр беениҥ кымызын
Адазы ичер учурлу.
Амадаган сӧстӧрин
Адазы айдар учурлу.
Эрјинениҥ сӱдинеҥ
Амзап ийзеер, энези.
Эптӱ-јӧптӱ сӧзӧӧрди
Айдып ийзеер, энези.

Анайып, кезикте тажуурлу кижиге айландыра улуска кӧп катап кожоҥдоорго келижет. Ого кудага кожо келген кожоҥчы улус болужар аргалу. Тажуур тудулган кийнинде, уулдыҥ тӧрӧӧндӧри јӧпти алдыс, келинди јӧӧдис дежип, экелген аш-курсагын, алама-шикирин јайып, кудаларга тургузатан аракызын айылга кийдирет. Илӱ бӧсти уулдыҥ энези эмезе јаан, тоомјылу эјелеринеҥ кижи тӧргӧ илер. Оныла кожо, балдардыҥ сыйы деп, база курсак-тамак салылган арчымак кийдирилер. Бу ӧйдӧ кысты ла уулды эптӱ-јӧптӱ, бек билелӱ эжер улус баштап, кыстыҥ чыккан-ӧскӧн айыл-јуртына кийдирер. Оноҥ кӱйӱ бала бӧгин ачып салган ак аракыны кайын адазына тургузар, кыс энезине кызыл аракы тургузар јаҥду. Баштапкыда уулдыҥ тӧрӧӧндӧри кыстыҥ тӧрӧӧндӧрин ончозын столго отургызала, кӱндӱлеер. Кыстыҥ тӧрӧӧндӧринеҥ бир де кижини артыргыспай, ончозына кудалар экелген ачу аштаҥ бир шилдеҥ туттургызар. Ого ӱзеери кайнаган уча-тӧштӧҥ јеткенче ӱлештирер.

Ойын-јыргал кӧндӱгип, кудалар таныжат. Той ӧткӱрери јанынаҥ уулдыҥ ла кыстыҥ јуук улузы ортодо куучын-эрмек ӧдӧр. Оноҥ кыстыҥ тӧрӧӧн-туугандарын кудага келген улус бойлорыныҥ азып экелген курсагыла кӱндӱлеп јат. Учында кыстыҥ тӧрӧӧндӧри уулдыҥ тӧрӧӧндӧрин курчайла, курына бир шил аракы кыстап берет. Бу кудаларды кайра аткарып турганы болуп јат. Кур курчаган ӧйдӧ кыстыҥ тӧрӧӧндӧри кожоҥдойт. Темдектезе:

Бай теректиҥ бажына
Баарчык уйа салатан.
Бала-барка бириксе,
Куда-тӧрӧӧн болотон.

Кыстыҥ энези кӱйӱзине бӧрӱк, јакалу чамча кийдирет. Jанар алдында уулдыҥ тӧрӧӧндӧрине база ла уча-тӧш салылат.
Мынайып, кудаларды ӱйдежип салат.

Юрий МЕГЕДЕКОВ, билеечи:
—Озодо кысты качырып, куда тӱжӱрердеҥ озо атту кижи табыш экелетен. Оныҥ кийнинде јаан тӧс таайына, ада-энезине киретен. Кудалаарга 7-8 ле айылды айдып беретен. Куданы бир ле катап тӱжӱртер. Шаалтага ада-энези эки јырака алтай аракы, арчы-курут шаар. Той-јыргалда јаан јашту улус јаҥы јурт тӧзӧп јаткан балдарды алкап, башпаадылар айдатан.
Ол ӧйдӧ албаты ас болгон. Эмди ӧйлӧ кожо кӧп неме кубулган. Албаты арбыдап ӧскӧн. Куданы бала-барказына, нӧкӧрлӧрине, бӧлӧлишкелерге де тӱжӱртип јат. Кажызы ла шаалта шаап јат. Оогош балдардаҥ ала јаандарына јетире.
Азый албаты јаҥын, јаҥжыгуларын јакшы билетен. Оныҥ байлу, јажытту учурын, байын, аайын јаандары кӧрӱп отуратан. Кажы ла чӱм-јаҥда албатыныҥ бойыныҥ байлыгы салылган. Кандый ла чӱм-јаҥныҥ тӧзӧгӧзи јаҥдаган јаҥысла тудуш болгонын јаш ӱйе кӧксине салып, јӱрӱминде тудунган болзо…

Мария БЫДЫШЕВА, Шыргайтыдаҥ:
—Куданы кажы ла айылга тӱжӱргениниҥ амадузы — тӧрӧӧн-тӧркиндер јууктажа таныжары болуп јат. Ондо аракы-чеген эмес, бой-бойыла таныжып, угы-тӧстӧрин, сӧӧк-тайактарын угужары. Азый улус сӱттеҥ тамган ачу ажыла кудалаган ине.
Бистиҥ Шыргайты јуртта аракы јок куда болгон. Сӱреен јараган. Солун јердиҥ улузы чайын, аш-курсагын тудунганча кудалап кирген.

Калганчы ӧйдӧ тӧрӧӧндӧр бир айылга ончо јуулып ийетени база эптӱ. Jаш улуска куда тӱжӱртетени јастыра кылык. Куда јаан, тӧс таайларына тӱжетен јаҥду.
Шаалтага алтын-мӧҥӱн, алу, камду, ээр-токым, јууркан ла оноҥ до ӧскӧ баалу-чуулу эдимдер сыйлап турганын токтодор керек. Бодолында балазын садып јаткандый.
Улус эки болуштоп аракызын тудунып, канча боочыны ажып, бир алтайда јуртап јаткан улуска кудалап барза, байа улус кысты да, оныҥ ада-энезин де јакшы билбези јарталат.
Тойдо ло белкенчекти салганын база јазап сананып кӧрӧр керек. Jе онызы баланыҥ ада-энезинеҥ, арга-чыдалынаҥ камаанду туру. Белкенчекти эртезинде, экинчи кӱнде јетиретени база учурлу чӱм-јаҥ ине.

Калганчы ӧйдӧ балдардыҥ ада-энелери кафени ӧмӧ-јӧмӧ алып, тойды ӧткӱрет. Озо тойды ӧткӱреле, оноҥ учкары белкенчекти салып јат. Кафеде белкенчекти салза, оноҥ озо баштап одын кӧдӱрерге, кӱндӱлеерге учурлап, кезип алар. Артканыла тӧрӧӧндӧрин кӱндӱлеер.
Тойдо кӧлӱкле маҥтадыш (катание) деп экинчи аракыдаш болуп јат. Jаш улус тойдоҥ аракы-чегенин алганча, ар-бӱткен барат. Кӱн ашкан, кызыл эҥирде јарабас керек. Оныҥ кийнинде коомойлор до болуп јат. Эртен тура айыл тудуп јаткан јииттер јаандарыла кожо байлу јерге чыгып, јаламазын буулап, алкыш-быйан сурап јат. Эҥирде дезе сыр аракыдашта. Балдарын ай-уй, токтогор деп айдар ла керек.

Тамара КЛЕШЕВА, Кырлыктаҥ:
—Бӱгӱнги кӱнде ӧй дӧ кату. Темир аттыҥ бензини баалу, 92-чи таҥмалузыныҥ бир литри — 40 салковой. Айдарда, ончо јанын эбирип, шӱӱп келзе, тӧрӧӧн-тууган болуп јаткан улус бой-бойыныҥ сӧзин угуп, бир јӧпкӧ келгени јакшы.

Темдектезе, 60-70 айылды кудалаар деп айдып берзе, байагы улус Кош-Агашты, Горно-Алтайскты, керек дезе, Казахстанды эки шил аракылу эбирер керек. Jаҥыс ла ачу ашты тудунбазыҥ ине, коштой чай-чуйын, конфет-прянигин алатаны кайда. Кудалайтан айылдардыҥ тоозын астадар керек.

Кудалайтан улусты бир ле јерге јууганы база эптӱ. Турачакты, Улаганды, Горно-Алтайскты эбиргенче, ол улус белкенчекке келзе, белкенчек башталгалакта куданыҥ аракызын тургузар.
Мениҥ бойымныҥ чыккан-ӧскӧн алтайым Шыргайты, эш-нӧкӧрим Кырлыктаҥ. Бис экӱ 16 айылга куданы тӱжӱртер деп јӧптӧжӧлӧ, эки јанынаҥ теп-теҥнеҥ 8 айылдаҥ айдып бергенис. Мениҥ јанымнаҥ —8, эш-нӧкӧримниҥ јанынаҥ—8. Чек болбозо, кудалайтан улустыҥ тоозын 20-деҥ ажырбас керек.

Балдардыҥ той-јыргалын кафелерде ӧткӱретенин јарадып јадым. Кышкыда соокто јурт јерде тойды кайда ӧткӱрериҥ? Албаты јуулгадый, јыргагадый элкем јер јок. Темдектезе, бисте ле, Кырлыкта.

Jе эҥ ле озо бойыныҥ айлында, от-очогында алтай тойды ӧткӱрер. Jаҥжыккан јаҥын буспас, јаҥдаар керек.
Тӧрӧӧндӧр кафеде эки јанынаҥ јуулала тойлоор, оноҥ белкенчекти кийдирер. Темдектезе, калада јерде бойыныҥ туразы бар улус алтай јаҥын јаҥдаар аргазы бар. Келинди кӱнчыгыш удура экелер ине. Чеденниҥ ичинде эптӱ јерге кайыҥды тургузала, келинди экелер.
«Благоустрой» турада улус подноско ооктогон оокты салып, отты салбазынаҥ, ак сӱдиле, аш-курсагыла кӱндӱлеер. Белкенчекти турага кийдирердеҥ озо тышкары оттоҥ јалбырадып, чӱм-јаҥын јаҥдаар.

Бир кып благоустрой туралу эмезе болчок туралу кижиде кемзинетен, туйуксынатан неме јок. Подноско байа декоративный очокты тургузып, ооктор салар, одын кӱндӱлеер, алкаар. Эртенгизинде ол ло бойынча печкезиниҥ оозын ачып, байа јаҥдаган курсак-тамакты айылдыҥ ээзи одына мӱргӱп салар. Белкенчекти одына амзаткан кийнинеҥ тойлу јер јаар апарар.
Кош-Агашта, Улаганда улус бир јерге јуулып кудаладар, кийнинеҥ ле белкенчегин кийдирип јат. База јакшы. Эки-ӱч јол эткенче, бир ле аай эткени эптӱ.

Тӧрӧӧндӧр экијандай јӧптӧжип, той-јыргалды ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱретени база јаҥжыксын, јолын алынзын. Темдектезе, кыс ада-энелӱ, ӧҥжик, јакшы јадынду. Ага-карындаштары, эл-тӧрӧӧндӧри кӧп. Уул дезе ӧскӱс-јабыс, јадыны тар, тапчы болзо, тойды, белкенчекти јаба-јуба ӧткӱретени јакшы, онызын јӱрӱмде кӧрӱп јадым. Эл-тӧрӧӧн эҥке-тоҥко јаҥыс јерге не отурбас, јыргабас.
Мындый јакшы учурал болгон. Кыстыҥ да энези, уулдыҥ да јууктары бой-бойлоры ортодо курды курчабас деп јӧптӧжӧлӧ, байагы кымакайлап алган акчаны балдарына табыштырган. Туразын тударга эмезе ӧскӧ кандый бир керектерине тудунзын деп.

Мен бойым Шыргайтыдаҥ деп байа айткам. Jе бот, бистиҥ јерде шаалтаны эне-адазы ла шаап јат. Бистиҥ Кан-Оозында куданы эки катап кийдиретени база бар. Онызын јаратпайдым. Байа улус слер јаан јашту ӧрӧкӧн эмтиреер, бис слерге база киредис дезе, бойор ло кӧргӧр деп, эш-нӧкӧримле кожо айдадыс.

Тӧрӧӧн эмес улус шаалтаны шаабас. Бир кижи баазы 5 муҥ салковойдыҥ аракызын шааган. Байа улус оны бедиреп, туку Бийсктеҥ алдырткан эди. База 4-5 кайырчак аракыны шаары јарабас ине. Тӧрӧӧндӧр јӧпкӧ лӧ келзе, ондо ло чокымдаар керек. Jӧӧжӧ јанынаҥ айдар арга јок. Улустыҥ арга-кирези, јадыны башка-башка ине.

Белкенчекти јетиретенин, куданы апаратанын бир ле кижи баштап апарза, аайлу-башту, токыналу болор. Байа совхозтыҥ директоры ошкош тап-эриктӱ кижи болзын. Jаан јолго бир неделе озо белетенер-шикперинер. Темдектезе, эне-адазына киретен улус. Белкенчекти кийдирзе, балдарды айылдадатан тӧрӧӧндӧри, кожоҥду чӧӧчӧйдиҥ улузы ончозы чокымдалар, кем нени тудунар, кийдирер учурлу. Керек дезе ыраак јолдыҥ курсак-тамагы, кӧлӱктердиҥ бензини, бир сӧслӧ, ончозы кыракы ајаруда болзо, артык.

Балдарга байлу ажуларда буулайтан 4 кыйраны ла ажуларда токтозо ӧткӱретен чӱм-јаҥды ол ло каруулу кижи башкарар. Адазы балдарына јалама буулатса, билеечи кижи алкап јат. Ажуга чыкканда, кӧлӱктеги улус ончозы чыгар. Ак сӱдиле ӱрӱстеп, курсак-тамагынаҥ салар. Jол-јорыкта сӧс блаашпас, укааркабас, јаан кижиниҥ сӧзин угар.

К. Пиянтинова ла М. Ябыкова белетеген