Алтайдын Чолмоны

Россия Федерацияныҥ президенти Владимир Путинниҥ Федерал Jуунга 2018 јылдагы Баштанузынаҥ

06.03.2018

Jылдыҥ тӧс учурлу кереги — ороонныҥ Башчызыныҥ јылдыҥ сайын эдип турган Баштанузы јарлалган јуун — тулаан айдыҥ 1-кы кӱнинде Москвада Тӧс Манежте ӧткӧн. Ондо Федерация Совединиҥ турчылары, Госудуманыҥ депутаттары, ороонныҥ башкарузыныҥ турчылары, РФ-тыҥ Конституциялык ла Ӱстиги јаргыларыныҥ, тергеелердиҥ јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдарыныҥ башкараачылары, јаҥжыккан мӱргӱӱл јаҥдардыҥ јаандары, јондык ишчилер турушкан. Владимир Путинниҥ быјылгы куучыны эки саат кире ӧйгӧ улалган.
РФ-тыҥ Тӧс Jасагы аайынча, Россияныҥ президенти јыл ичинде бир катап Федерал Jуунныҥ эки палатазына баштанып јат. Ол ороондогы айалга керегинде айдып, ич ле тыш политиканыҥ тӧс ууламјыларын темдектейт.
Государстволык Дума ла Федерация Соведи Президенттиҥ Баштанузында темдектелген иштерди бӱдӱрери аайынча јӧптӧр јӧптӧйт, эдетен иштерди јасакчы ижинде ајаруга алат. Баштануныҥ турулталары аайынча башкаруга чокым јакылталар эдилет.

Быјылгы Баштану, эмди јаткан ӧйистий аҥылу болгонын, бистиҥ талдажыстыҥ, кажы ла алтамыстыҥ, керектеристиҥ учуры сӱрекей бийик, нениҥ учун дезе олор орооныстыҥ салымын ичкери онјылдыктарга ууламјылаганын Владимир Путин темдектеген.
Тургускан тӧс амаду — буудактарды ӱзе согуп, ӧзӱп чыгары деп, президент айткан. Оныҥ тӧзӧгӧзинде Россияныҥ албаты-јонын корыыры ла граждандардыҥ аргалу јадын-јӱрӱмин јеткилдеери болуп јат. «Шак мында биске ичкери чокым алтаар керек» — деп, ол угускан.
Государствоныҥ башчызы Баштанузында экономикада ла јонјӱрӱмдик бӧлӱкте эдетен чокым иштерди тоологон ло јуу-јепселди кӧптӧдӧргӧ, јер-телекейде эмдиги амыр айалганы бузарга ченешкендерге кару берген.

Эл-јонныҥ кирелтелери керегинде
Государствоныҥ јонјӱрӱмдик бӧлӱкте бӱдӱретен иштери керегинде айдып, президент эҥ ӧҥзӱре суракка — јоксырашка — ајару эткен. Оныҥ кеми билдирлӱ астаган да болзо, 2000 јылда 42 млн кижи болгонынаҥ эмдиги ӧйдӧ 20 млн кижиге јетире, бу да сӱрекей кӧп деп, Владимир Путин айткан.
«Jаҥы тӱӱкилик ӧйдӧ баштапкы катап бис ишјалдыҥ эҥ јабыс кемин јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ кемине теҥдештиргенис. Бу ээжи 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала иштеп баштаар ла 4 миллион кире улустыҥ кирелтелери бийиктерине јӧмӧлтӧлӱ болор. Бу јаан учурлу алтам, је турган суракты тӧзӧлгӧзинеҥ ала аайлабай јат» — деп, президент ајарган.
Ороонныҥ башчызы граждандардыҥ чыннаҥ кирелтелери быжу бийиктеерин јеткилдеер ле, ас ла салза, алты јылга јоксыраштыҥ кемин эки катапка астадар иш турганын айткан. Бу — келер онјылдыкта бӱдӱретен тӧс иштердиҥ бирӱзи деп, ол ајарган. Оны бӱдӱрерге эл-јонды ишле јеткилдеерин јаҥырта јазап тӧзӧӧр, јонјӱрӱмдик болуш јетирериниҥ бастыра системазы чындыктыҥ ла болуш чокым улуска једериниҥ ээжилериле ӧдӧрин тӧзӧӧр керек. «Болушты чыннаҥ јӧмӧлтӧ керектӱ болгон граждандар, билелер алар учурлу» — деп, президент јартаган.

Демография керегинде
Бистиҥ демографиялык политика турулталу болгонын кӧргӱскен ле бис оны элбеткенис деп, энеликти ле бала тужын јӧмӧӧр бӧлӱкте јасак боло берген баштаҥкайларды государствоныҥ башчызы эзеткен. Онойдо, балдарлу јарым миллионноҥ ажыра билелер келер беш јылда јеҥилтелӱ ипотеканыҥ болужыла јаткан айалгаларын оҥдолтор аргалу. Анайда ок балдардыҥ поликлиникаларын ла эмчиликтерде балдардыҥ поликлиникалык бӧлӱктерин јаҥыртар программа иштеерин баштап јат. Бого ӱзеери, ӱч јылдыҥ туркунына ясляларда 270 муҥнаҥ ажыра балдар јӱрер јерлер тӧзӧлӧр учурлу. «Келер алты јылдыҥ туркунына демографиялык ӧзӱмниҥ керектерине, энеликти ле бала тужын корыырына биске 3,4 триллион салковойдоҥ ас эмес акча чыгарар керек» — деп, Владимир Путин айткан. Бу ӧткӧн алты јылга чыгарган акчадаҥ 40% кӧп деп, ол ајарган.

Jаан јаштуларды јӧмӧӧри керегинде
Ороонныҥ ӧзӱмине айдары јок јаан ӱлӱзин јетирген јаан јашту ӱйеге бастыра јанынаҥ јӧмӧлтӧ эдери — бистиҥ молјулу керегис деп, Владимир Путин Баштанузында айткан. «Келер јаҥы башкару јаан јашту улуска јӧмӧлтӧ эдер ле олордыҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедер аҥылу программа белетеер учурлу» —деп, государствоныҥ башчызы угускан.
Jаан јашту улуска эрчимдӱ узак јӱрӱм јӱрер айалгалар болор учурлу. Пенсиялардыҥ кемин бийиктедери, олорго улайын эткен кожулта инфляцияныҥ кеминеҥ бийик болорын јеткилдеери — тӧс керек. «Кижиниҥ пенсиязыныҥ кеми ле амыралтага чыгар алдында алган ишјалыныҥ кеми ортодо башкаланышты кыскартарга јӱткиирис» — деп, Владимир Путин угускан.
База бир турган иш — кижиниҥ јӱрген јӱрӱмин узадары. 2000 јылда бу кӧргӱзӱ 65 јаштаҥ эмеш ле ажып турган болгон, эр улус дезе, ортолой алза, 60 да јаштаҥ ас јӱрген. Ол ӧйдӧҥ бери Россияда улустыҥ јажаган јажы јети јылдаҥ ажырага кӧптӧгӧн лӧ 73 јылга јеткен. Jе бу да ас деп, Путин чотойт. «Бӱгӱн бис бойыска чек јаҥы кемдӱ амаду тургузар учурлу. Келер онјылдыктыҥ учында Россия эл-јоныныҥ јажаган орто јажы 80-неҥ ашкан болор, «80+» деген ороондордыҥ биригӱзине кирер учурлу. Бу Япония, Франция, Германия ла ӧскӧ дӧ ороондор» — деп, президент угускан. Оныҥ ајарганыла, кижиниҥ оору-јоболго бастырбаган, су-кадык, эрчимдӱ, толо кемдӱ јӱрӱми узаар учурлу.

Калаларда јадын-јӱрӱм керегинде
Россияда, калалардыҥ бӱдӱм-кеберин ле тӱӱкилик энчизин корып, ол ок ӧйдӧ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире тӧзӧӧр керек. Бу президенттиҥ Баштанузында темдектелген эҥ јаан кемдӱ иштердиҥ бирӱзи.
Калаларда айалганы кубултар мындый ченемел бир канча тергеелерде бар деп, Владимир Путин айткан. «Россияныҥ эл тергеези кеминде, ол тоодо калалардыҥ ла эл-јон јаткан ӧскӧ дӧ јерлердиҥ ӧзӱминиҥ элбек программазын баштаар ла бу иштерге келер алты јылга чыгымдарды эки катапка кӧптӧдӧр шӱӱлте эдип јадым» — деп, Владимир Путин Баштанузында угускан.
Оныҥ айтканыла, калаларда јаткан эл-јонныҥ јаткан айалгаларын јарандырарыныҥ тӧзӧлгӧзинде тудум иштерде эҥ јаҥы эп-аргаларды ла материалдарды, архитектуралык јаҥы кӧрӱмди, јонјӱрӱмдик бӧлӱкте, јондык транспортто, коммунал ээлемде цифровой технологияларды элбеде тузаланары болор учурлу. Бу анайда ок ЖКХ-ныҥ системазы турулталу иштеерине, улуска чыҥдый јеткилдеш эдилип, ол учун тӧлӧгӧн баа бийиктебезине јӧмӧлтӧлӱ болор деп, Владимир Путин ајарган.

Jолдор керегинде
Владимир Путин келер алты јылга Россияда кӧлӱктер јӱрер јолдорды тудары ла јазаары, бу иштерге келер алты јылга 11 триллион салковойдоҥ ажыра акча чыгарары керегинде айткан. «2012-2017 јылдарда мындый иштерге бис 6,4 триллионды чыгарганысты ајарза, бу кӧп» —деп, президент айткан.
«Бис кӧлӱктер јӱрер федерал јолдорды быжулап јаҥыртканыс. Эмди тергеелик ле јербойындагы јолдорды аайлу-башту кемине јетирер керек» — деп, Владимир Путин чиновниктерге баштанган. Оныҥ ајарганыла, јербойындагы јолдордыҥ айалгазы «неге де јарабас».
Jолдордыҥ айалгазы јаантайын слердиҥ ајаругарда болор учурлу деп, президент тергеелердиҥ ле калалардыҥ башкараачыларына баштанган. Jолдор тударыныҥ кемин ле чыҥдыйын бийиктедер, бу иште јаҥы технологияларды, инфраструктурный ипотеканы, ӧскӧ дӧ аргаларды тузаланар керек деп, ол айткан.

Улус јадар туралар керегинде
Президенттиҥ айтканыла, улус јадар тураларла колбулу курч сурактар онјылдыктарга улалып келген, олордыҥ аайына чыгар аргалар бисте бар ла бис олордыҥ аайына чыгар учурлу.
2017 јылда Россияда 3 миллион биле бойыныҥ јадар айалгаларын јарандырган. «Биске бӱгӱнги Россияныҥ тӱӱкизинде јылдыҥ ла 5 миллионноҥ ас эмес билелер бойыныҥ јадар айалгаларын јарандырарына турумкай једер керек» — деп, ороонныҥ башкараачызы айткан. Бу уур-кӱч керек, је оны јӱрӱмде бӱдӱрер арга бар деген. Президент тураларла колбулу суракты аайлаштырар ӱч айалганы аҥылаган: улустыҥ кирелтелери ӧзӧт, ипотечный кредитованиениҥ ставкаларын јабызадары, тураныҥ рыногын элбедери.
Президент ипотека керегинде айдып тура, 2011 јылда јӱк ле 4 муҥ ипотечный кредиттер берилгенин, олордыҥ ставкалары 30 процентке једип турган болгонын, ол тоодо валютала, эзеткен. Оныҥ да учун ипотеканы јӱк ле тоолу ла улус тузаланар аргалу болгон. «Былтыр бир миллион кире ипотечный кредиттер берилген. Jаҥар айда орто ставканыҥ кеми (салковойло) 10 проценттеҥ јабыстай тӱшкен» — деп, Путин тӱҥдештирген.
«Орто ставканыҥ кемин 7-8 процентке јетире мынаҥ да ары јабызадар керек. Бис бу трибунадаҥ кандый тоолорды айдары јанынаҥ узак ла јӧптӧшкӧнис. Jе 7 процентке јӱткӱӱр керек. Келер алты јылдыҥ туркунына ипотеканы россиялык билелердиҥ, иштеп турган граждандардыҥ, јиит специалисттердиҥ кӧбизи тузаланар аргалу болуп калар учурлу» — деп, ол айткан.
База бир иш-амаду — строительствоныҥ кемин элбедери: бӱгӱн јылына тудулып турган туралардыҥ кемин 80 миллион квадратный метрдеҥ 120 миллион квадратный метрге јетирер керек. Амаду јаан, је оны бӱдӱрер аргалар бар — јаҥы технологияны, бистиҥ строительный компаниялардыҥ ченемелин, јаҥы материалдарды тузаланып.
Тура тударына ӱлӱ-акчазын салып турган улус быжу корулалар учурлу. Долевой строительствоноҥ проектный финансированиеге бӧлӱктей кӧчӧр керек, ол тушта застройщиктер ле банктар бийик каруулу болор деген.

Ар-јӧӧжӧгӧ калан: ол улуска јарамыкту болзын
Президенттиҥ темдектегениле, физлицолордыҥ ар-јӧӧжӧзине каланныҥ кеми чындык, ого улус чыдап ийгедий болор керек.
—Кезик улус, ол тоодо бу залда отургандар ар-јӧӧжӧниҥ каланыныҥ кемин тургузар тушта, биске кыймыктатпас ар-јӧӧжӧниҥ рыночный баазын тузаланар керек деп, кӧп лӧ айдышкан болгон. Олор БТИ-ниҥ баалары эскирген, олор анахронизм деп айдышкан. Jе јӱрӱмдик айалгадаҥ кӧрзӧ, рыночный баага келижетен деген кадастровый бааныҥ кеми оноҥ бийик болуп калган. Керектиҥ аайы мындый болоры јанынаҥ бис јӧптӧшпӧгӧн болгоныс, улус та бистеҥ андый айалга болорын сакыбаган — деп, Владимир Путин залда отурган чиновниктерге баштанып айткан.
Президент бу каланныҥ чотомолын чокымдазын, анайда ок ар-јӧӧжӧниҥ кадастровый баазын, ол рыночный баадаҥ кӧп болбос керек, база такып кӧрзин деп некеген.

Jурттагы медицина: административный јаҥыртуларга јайылыш
Бӱгӱнги некелтелерге келижип турган медболушты улус текшилей тузаланар аргалу болорын јеткилдеерин Владимир Путин эҥ тӧс ууламјы деп темдектеген. Бу суракты аайлаштырар тушта телекейлик бийик стандарттарга тӧзӧлгӧлӧнӧр керек деген. Су-кадыкты корыырыныҥ бӧлӱгинде курч сурактар керегинде айдып тура, ол эмчиликтерле колбой ӧткӧн оптимизация керегинде бойыныҥ шӱӱлтезин айткан:«Су-кадыктыҥ системазыныҥ тузазы бийик болорын јеткилдеерге, кӧп иш ӧткӱрилген. Jе кезик учуралдарда, онызын мен бӱгӱн айдар учурлу, административный јаҥыртуларга ӧйинеҥ ӧткӱре јайыла бергендер: јаан эмес поселоктордогы ла јурттардагы эмчиликтерди јаап баштагандар. Jе оныҥ ордына кандый да альтернатива тӧзӧбӧгӧндӧр, улус медболуш јок арткан. Jаҥыртулар эткендер айдышкан:«Каладӧӧн барыгар — анда эмденигер!». Андый болбос керек. Тӧс немени ундып салгандар — улус, олордыҥ јилбӱлери ле керексиништери, аргалар теҥ-тай ла чындык болоры керегинде.
Су-кадыкты корыырында, ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде андый болбос керек деген. Су-кадыкты корыырыныҥ баштамы звенозын, улус јаткан јерлерге јуукташ эмчиликтерди орныктырзын деп некеген. «Оны эдер арга бар ине, оны јаҥыртулар эдер тушта эдип салар керек болгон» — деп, Путин айткан. Ол чокым иш-керектерди темдектеген. Jартап айтса, улузыныҥ тоозы 100-теҥ ала 2000-га јетире јурттарда ФАП-тар ла врачебный амбулаториялар 2018-2020 јылдардыҥ туркунына тӧзӧлип калар учурлу. Улузыныҥ тоозы 100-теҥ ас јурттарда дезе мобильный медицинский комплекстер тӧзӧзин, олорды коомой јолдорды ӧдӱп чыгар кӧлӱктерле, керектӱ диагностический јазалдарла јеткилдезин деп јакылта берген.
Бу иштерди бӱдӱрерин шиҥжӱде тудар керек деп айдып, Текшироссиялык албаты фронтко улусла колбу тутсын, јербойындагы айалга јанынаҥ мониторинг ӧткӱрзин деген суракла баштанган.
Су-кадыкты корыырыныҥ системазыныҥ ӧзӱмине 2019-2024 јылдарда бастыра аргалардаҥ јылдыҥ ла орто тооло ВПП-ныҥ 4 проценттеҥ кӧбизин ууландырар керек деген. «Jе 5 процентке јӱткӱӱр керек» — деп, Путин бойыныҥ шӱӱлтезин айткан. Текшилей алза, су-кадыкты корыырына чыгарылатан акча-чыгымдардыҥ кеми эки катапка кӧптӧӧр учурлу. Врачтардыҥ, медсестралардыҥ ла ӧскӧ дӧ бюджетниктердиҥ ишјалдары керегинде айтса, јеткен кӧргӱзӱлердеҥ јабызабас керек. Бюджет бӧлӱктеги ишјалдыҥ кеми мынаҥ да ары кӧптӧӧр учурлу деген.

Кату ооруларла тартыжу
Президент кату ооруларла (онкологический оорулар) тартыжары јанынаҥ јаан учурлу баштаҥкай эткен:«Кажы ла кижиниҥ тӧрӧӧндӧриниҥ, јуук улузыниҥ, најыларыныҥ кемизи де бу ооруга табарткан. Бу ооруларла тартыжары јанынаҥ аҥылу текшинациональный программа белетеери јанынаҥ шӱӱлте айдып турум. Бу ишти бӱдӱрерине билимди, тӧрӧл фарминдустрияны тартып алар, онкоцентрлердиҥ модернизациязын ӧткӱрер, бӱгӱнги некелтелерге келижип турган комплексный система тӧзӧӧр керек. Ол системага эртеледе ӧткӱрер диагностика ла эмдиги ӧйдиҥ некелтелери аайынча эмдеш кирер учурлу. Олор кижини оорудаҥ корып алар учурлу».
Анайда ок Владимир Путин оорулар болдыртпазы јанынаҥ озолондыра ӧткӱретен иштер керегинде база айткан. «Мындый иш 90-чы јылдарда ӧткӱрилбеген, оноҥ оны орныктырып баштагандар. Бастыра улус профосмотрды јылына бир катаптаҥ ас эмес ӧдӧрин јеткилдеер керек» — деп, Путин угускан.
Владимир Путин ороонныҥ јашӧскӱрими јанынаҥ айдып тура, оны мактаган: јаш ӱйе билимде, ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде озочыл болгонын база такып керелейт. Былтыр ӱренчиктер албатылар ортодогы олимпиадаларда 38 медаль ойноп алган. «Бистиҥ командалар естественно-билим дисциплиналар, робототехника аайынча олимпиадаларда јеҥӱчил болгон. Профмастерство аайынча телекейлик чемпионатта јеҥгендер, бистиҥ студенттер программирование аайынча телекей ичинде эҥ артык болгонын 12-чи катап кӧргӱскен» — деп, ол айткан.
Ӱредӱликтиҥ системазы алдында турган иш-амадулар керегинде айдып тура, ол профӱредӱниҥ системазында модернизация ӧткӱрерин аҥылаган. Инженерный ӱредӱ некеп турган ишмекчи профессияларга «прикладной бакалавриаттыҥ» бӧлӱгин тӧзӧӧр керек деген.
Экономика јанынаҥ мындый шӱӱлте эткен: ӱредӱликти, су-кадыкты корыырын ла ӧскӧлӧрин де ӧскӱрерге, акча керек. Оныҥ да учун экономиканыҥ ӧзӱми келер алты јылдыҥ туркунына ичкери јаан алтам эдер учурлу деген. Экономиканы ӧскӱрер аргалар анайда ок инвестицияларла, кичӱ аргачылыкла, јурт ээлемле колбулу деген.
Госјеткилдештер ӧткӱрери алты јылдыҥ туркунына бӱткӱлинче электрон бӱдӱмге кӧчӱрилер учурлу деп айткан.

Шӱӱлтелер

Алтын Кӧлди — келер ӱйелерге
Россияныҥ Президенти Владимир Путин Федерал Jуунга јыл сайынгы баштанузында Алтын Кӧлдиҥ кайкамчылу ар-бӱткенин корыыры аайынча ӱлекерди бӱдӱрерин айткан. Мынаҥ озо, 2016 јылдыҥ јаҥар айында, Федерал Jуунга баштанузында Владимир Путин ороонныҥ башкарузына Алтын Кӧлди корыыры аайынча программаны тургуссын деп јакылта берген.
Туулу Алтайдыҥ эрјинези, кайкамчылу байлыгы Алтын Кӧлди корыыры аайынча ӱлекерди бӱдӱрерине јаан белетениш ӧдӧт. Бу ишке быјыл 100 млн салковой чыгарылар, оны бӱдӱрерин государственный экспертиза ӧткӧн лӧ кийнинде баштаарыс. Баштап ла Иогач ла Артыбаш јурттардыҥ кату сӱрее-чӧбиниҥ полигонын тударыс. Онойдо ок ээлемдердиҥ арутаар тудумдарын ла сууӧткӱштерди тудар јаан сурак турат. Бу байлык кӧлди корыыры аайынча ӱлекердиҥ канча јылдарга улалатан јӱк бир бӧлӱги.
Россияныҥ ар-бӱткениниҥ энчизин корыырга, биске ондо јуртаган улуска јадарга јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр керек. Ар-бӱткенге салтарын озо ло баштап кижи јетирет, бис дезе, оны канча ла кирези астадар учурлу.
Алтын Кӧл Туулу Алтайда туризмниҥ тӧс јерлериниҥ бирӱзи болуп јат, јербойыныҥ эл-јоны айылчыларды суула экскурсияларда, катерлерле јӱзеринде јеткилдеп, ас эмес кирелте алат. Кажы ла јыл мында оогош кемелер, катерлер там ла кӧптӧйт, олордыҥ одырузы, јаман таштанчызы сууга кожулат.
Кӧлгӧ салтарларды астадарга, бис јараттарда ла јурттарда јараш јерлер, пирстер тударыс, чынык катерлер сууда јӱссин деп, олорго техшиҥжӱ ӧткӱрер аҥылу јерлер јазаарыс. Онызы јаҥыс ла экологияныҥ некелтези эмес, је анайда ок улустыҥ јеткер јок болорыныҥ сурагы.
Ончо сурактарды бис бир јылга бӱдӱрип болбозыс јарт, је тургузылган амадулар бӱдер деп, мен бӱдедим.

А. В. Бердников,
Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели

Ӧзӱмниҥ ууламјылары чокымдалган
Ороонныҥ Президенти Владимир Путинниҥ Баштанузы бойыныҥ элбегиле, ороондогы курч сурактарды чокым билгениле, олордыҥ аайына чыгар пландарыла кайкатты. Президент јӱк ле экономиканыҥ ӧзӱмин телкейдезинеҥ бийик кӧдӱрер сурак тургускан эмес, је анайда ок бӱгӱнги Россияда оны бӱдӱрер арга барын быжу кӧргӱсти.
Баштануда кичӱ ле орто аргачылыкты ӧскӱрерине јаан ајару эдилет. Олорды тӧзӧӧрин ле иштедерин јеҥилткен кийнинде бистиҥ улус мында кӱӱнзеп иштеери јарт. Бистиҥ ороон сӱреен јаан, анчада ла тергеедеги ле јербойында јолдордыҥ коомой айалгазы экономиканыҥ ӧзӱмине јаан буудак болуп јат. Президент јербойындагы транспорттыҥ ӧзӱмине тыҥ ајару эткени учурлу.
Калганчы јылдарда государство агропромышленный комплекстиҥ ӧзӱмине јаан акча-манат салып туру. Баштануныҥ тезистерин кӧрзӧбис, бистиҥ јурт ээлемниҥ ишчилери мынаҥ да ары јаан болушка иженер аргалу. Президент јуртээлем продукцияны садарыныҥ сурагына ајару этти. Тӱжӱм јуунадары, мал-аш ӧскӱрери, сӱт иштеп алары — јарым иш, је олорды садары учурлу керек. Айдарда, садуныҥ рыногында сезимдӱ кубулталар болорын сакыйлы.
Национальный јеткер јок болорыныҥ сурагы керегинде айдып, Президент телекейде јок кӱчтӱ јуучыл јепселдер эдилгенин айтты. Бу иш табаруларга јепсенип турган агрессорлорды «соодорго», Россияны тоозын деп, эдилип турганы јарт.
Президенттиҥ Алтын Кӧлди корыыры аайынча ӱлекерди бӱдӱрери керегинде баштанузы аҥылу сӱӱнчи болды. Ондый шӱӱлтени ол экинчи баштанузында айдып јат. Ӱлекерди бӱдӱрер иштер јеҥӱлӱ божоор, јерлештердиҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйы јаранар деп иженерис.

В. Н. Тюлентин,
Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели

Кижиге ле гражданинге ајару
Россияныҥ Президенти Владимир Путинниҥ Федерал Jуунга Баштанузы ороонныҥ ӧзӱминиҥ стратегиялык сурактарын тургусканыла толо ло тыҥ болды. Президент элбек сурактар кӧдӱрди. Баштануныҥ тӧзинде ойто ло кижи турат.
Россияда турумкай айалга јаҥы ичкерлештиҥ, улустыҥ јӱрӱмин јарандырарыныҥ тӧзӧгӧзи болор учурлу. В. В. Путин улуска эҥке-тоҥко, јеткил јӱрӱм тӧзӧӧри керегинде кӧп айткан. Ол бу суракты демография, экология, акча-манат, ӱредӱлик ле ӧскӧ дӧ бӧлӱктер јанынаҥ илелеп кӧрӱскен.
Кату ооруларла колбулу национальный программаны иштедер баштаҥкайды аҥылу темдектеер керек. Алтай Республикада ол курч сурак. Бистиҥ тергеениҥ јурттарыныҥ ыраагын ајаруга алза, бисте јаан кубулталар керектӱ. Бу ӱлекер федерал тӧс јердеҥ јӧмӧлтӧгӧ ижемји берет. Онойдо ок јурттарда эмденер учреждениелерди јабары јарабас деп баштануда айдылган. Мен бойыныҥ ӧйинде бистиҥ Алтай Республикада ондый учреждениелерди јаптырбазы јанынаҥ иштегем. Эмди бу суракка ойто бурылар керек.
Президент Алтын Кӧлди корыыры керегинде база катап айткан. Бойыныҥ јӧмӧлтӧзиле, Президент биске јаҥы ижемји берет. Транссибтиҥ јаҥы тыныжы, Россияны кӧп нацияларлу федеративный кӱчтӱ государство эдери — Баштануныҥ аҥылу ууламјылары.
Президент «ӱйелердиҥ бой-бойына болужары» деп суракка токтоп, таскадаачыныҥ кыймыгузын ӧскӱрерин учурлу керек деген. Ич-кӧгӱс байлыктар ла билгирлер једимдерге јаба экелер. Ич-кӧгӱс байлыктар ок — ӱренчиктердиҥ алган билгирлерин обществоныҥ да, кажы ла кижиниҥ де јакшы јӱрӱмине ууламјылаар аргалу. Ич-кӧгӱстикти байыдарына ајару этпегени учында јайрадулу да болуп калат.
Президенттиҥ Баштанузында бӱгӱнги обществодо болуп турган технологиялык кубулталардыҥ сурагы аҥылу јерде. Jаҥы технологиялардыҥ тӱрген ӧзӱми јӱрӱмниҥ бастыра јанына коомой до салтарын јетирер аргалу. Бис оны озолодо билип турар учурлу.
Баштануныҥ јуучыл јепсениш керегинде бӧлӱгинде де Россияныҥ граждандарыныҥ јеткер јок јӱрӱми, улустыҥ амыр теҥери аддында јӱрӱми керегинде кичеемел сезилет.
Кажы ла кижиге аргачылыкта, јайаандыкта, ӱредӱликте аргаларын ачар айалга тӧзӧӧри — јӱрӱмниҥ чыҥдыйын јарандырарыныҥ јаан учурлу тӧзӧгӧзи деп айткан. Россия јаантайын элбек аргалардыҥ орооны болгон ло ондый болуп артат деп, Президент эзеткен.
Бистиҥ ороонныҥ Президентиниҥ Федерал Jуунга Баштанузын бӱдӱрерге башка-башка ууламјылар аайынча бир канча јасактар јарадары керектӱ болор деп, Госдуманыҥ спикери Вячеслав Володин угускан.

И. И. Белеков,
РФ-тыҥ Федерал Jууныныҥ Госдумазыныҥ депутады

«Улустыҥ сурактарына толо карулар берилген»
Мен ӱнбереечилерге јаантайын јолугадым ла президент Баштанузында улустыҥ туштажуларда берип турган ончо сурактарына каруулар бергени кайкаткан. Сенатордыҥ темдектегениле, орооныстыҥ башчызы јербойындагы айалганы јакшы билерин ле турган сурактардыҥ аайына чыгарга турумкай иштегенин бу айалга керелейт.
Президенттиҥ Баштанузында ороонныҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱмин ичкерледер чокым иштер темдектелген. Тӧс ајару эл-јонныҥ кирелтелерин бийиктедерине эдилип јат.
Бӱдӱретен тӧс учурлу иштердиҥ тоозында президент су-кадыкты корыыр ишти јарандырарын айтканын, јербойында бу бӧлӱкте чыгымдарды тӧзӧлгӧ јок астадар керектер болгонына ајару эткенин сенатор темдектеген. Ороонныҥ башчызыныҥ бу айтканы су-кадыкты корыырында болуп турган једикпестӱ керектер јуук ӧйлӧрдӧ токтодылар деп ижемји берет. Ыраак јаткан кезик јурт јеезелерде, чыннаҥ керектӱ јерлерде, амбулаториялардыҥ ордына участковый эмчиликтер орныктырылар деп. Рак ооруларла тартыжар программа, диспансеризацияны ӧткӱрериниҥ чыҥдыйын бийиктеткени турулта-тузазын јетирер. Медициналык јеткилдеш эл-јон тузаланарга јуук болорын, оныҥ чыҥдыйын бийиктедип, улустыҥ јажаган орто јажын эмдиги 72,6 болгонынаҥ 80-ге јетире ле оноҥ до бийик кӧдӱрер аргалу болгонысты президент айткан.

Татьяна Гигель,
Федерация Совединиҥ турчызы

«Ӱлекер аайынча иштер кӱӱк айда башталар»
Алтын Кӧлдиҥ экосистемазын корыыры аайынча ӱлекерде темдектелген иштерди бӱдӱрери 2018 јылдыҥ кӱӱк айында башталар.
РФ-тыҥ президенти Владимир Путин Федерал Jуунга былтыргы Баштанузында кору некеген ар-бӱткендик кереестердиҥ тоозында Алтын Кӧлди адаган.
«Алтын Кӧлди корыыр ӱлекерди бӱдӱрери башталып калган. Тургуза ӧйдӧ кӧлдиҥ јанында јаткан Иогач ла Артыбаш јурттарга сууӧткӱшти ле таштанчы-тӧгӱнтилердиҥ јазалдарын тудар ӱлекерлер белетелет. Тудум иштер быјыл кӱӱк айда башталар. Кӧлдиҥ јарадын јазаар иштерди эзенде баштаарыс» — деп, Александр Алисов айткан.
Алтын Кӧлдиҥ экосистемазын корыыр ӱлекерди бӱдӱрерге, федерал бюджеттеҥ Алтай Республикага быјыл 100 млн салковой акча чыгарылып јат, бу акчаны кӧптӧдӧри јанынаҥ јӧптӧжӱ бар деп, министр темдектеген.
Кӧллӧ јорыкчыларды тарткан 300 кире кеме-катерлерге бирлик пирс керек болгоны ла олордыҥ ижинеҥ сууга јетирип турган каршуны астадары — бӱдӱретен иштердиҥ тоозында.
Алтын Кӧл ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчи-кереестериниҥ тооломына кирип јат. Ол Россияда ичер ару суулу кемиле Байкалдыҥ кийнинде экинчи кӧл. Бу кӧлди кӧрӧргӧ келип турган туристтердиҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧйт.

А. Алисов,
Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары,
экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министри