Алтайдын Чолмоны

Сӱӱшке кайрал керек јок, ол бойы — кайрал

13.03.2018

Сӱӱген ӱредӱчибис, РСФСР—дыҥ албаты—ӱредӱзиниҥ отличниги Евдокия Илларионовна  Кутейникованыҥ (Сабашкинаныҥ) чыкканынаҥ ала 100 јылдыгына

— Jакшылар ба, балдар! Мениҥ адым Евдокия Илларионовна — ыраак 1963 јылда Оҥдой аймактыҥ Караколдогы сегијылдык ӱредӱлӱ школыныҥ 5-чи «а» клазында орус тилдиҥ урогы кӱӱдий угулган бу сӧстӧрлӧ башталган.

Ил-ла-ри-о-нов-на… Биске саҥ башка угулган бу сӧстӧҥ тирӱ орус тилле, Пушкинниҥ, Лермонтовтыҥ, Толстойдыҥ телекейиле таныжар јол-јорыгыс башталган. Ол јылдарда Караколдыҥ школында иштеген јаркынду ӱредӱчилердиҥ ортозында јалакай ла ойгор, кудайдаҥ јайалталу ӱредӱчибис Евдокия Илларионовна болгонын ырыс кире чоттойдыс.

Ӱредӱчиниҥ сӧзи — кичинек кижиниҥ ӧзӧк-буурына једер ийде. Евдокия Илларионовнаныҥ кычырар, куучындаар кайкал јайалтазын эмдиге эзедип јӱредис. Оныҥ эриндери кандый јараш кыймыктап туратан, јалакай кӧстӧриниҥ кӧрӱжи канай кубулатан! Ол бисти теҥериниҥ чаҥкыр ӧҥиниҥ јӱзӱнин, эрте таҥдактыҥ кызарып чыкканын, јаскы јааштыҥ мӧҥӱн јаркынын ајарып кӧрӧргӧ, јалбырактардыҥ шымыртын угарга ӱредетен.  Jаҥыс та кӧрӧргӧ, угарга эмес, бу кайкал болгонын оҥдоорго! Тереҥ кӧгӱстӱ кижи, ол ӱренчиктерин килеҥкей, кижи кӱӱндӱ болорго таскаткан. Ӱредӱчибисле кожо бис  Короленконыҥ «Дети подземелья» деген чӱмдемелинде кичинек Соняныҥ корогонына канай санааркайтаныс, Зоя Космодемьянскаяныҥ јалтанбазын кайкайтаныс, кайучы Кузнецовтыҥ нерезиле оморкойтоныс! Муму деген ийдичек ӧлгӧнине арай болзо ончо класс ыйлабайтан («Муму», Тургенев). Кичинек ийттиҥ јӱрӱминиҥ калганчы элестери керегинде Евдокия Илларионовнаныҥ кычырганын јӱрегис јимиреп угатаныс: «Муму јапсып, бир де коркыбай, куйругын јайкап турган. Ол (Герасим) туура баштанып, кӧзин јумуп… колын божодып ийди. Ол нени де укпаган —  сууга тӱшкен Мумуныҥ тӱрген кыҥзыжын да, сууныҥ уур чайпалганын да. Ого кандый да табышту кӱн ӱн де, табыш та јок болгон…»

Биске, 5-чи класстыҥ балдарына, јаҥыс та кичинек Муму сӱрекей карам болгон эмес. Ӱредӱчибистиҥ шылтузында бис сӱӱген ийдичегин сууга чӧҥӱрерге келишкен ӱскер баатыр Герасимниҥ ӧзӧк-бууры канайда сыстаганын сескенис. Мынайда, уроктоҥ урокко, ӱредӱчибис бисти оҥдоорго, килеерге, сезерге ӱреткен. Бу оныҥ ижиниҥ тӧс ээжизи болгонын эмди јаҥы оҥдоп јадыс.

Jалакай кӱӱн, килемји, кижи кӱӱндӱ болоры эмдиги ӧйдӧ астаганы јажыт эмес. Jакшы ла јаман, чын ла тӧгӱн булгалган, телевизордыҥ экранынаҥ калју-казыр кылык-јаҥ кӧргӱскени кӱнӱҥ сайын урулган ӧйдӧ… Литератураныҥ урокторында ӱренчиктерге тереҥ ле элбек теориялык билгирлер берери, јетирӱлик јанын элбедери кӧп учуралдарда акалайт. Эмдиги интернет-ӱйениҥ кӧгӱс-кӱӱнин ӧскӱрерге литераторго ӧй јетпей де турган болордоҥ айабас.  Мыны да оҥдоорго јараар: кижиниҥ кӱӱн-санаазы, кӧгӱс кӱӱни ЕГЭ-де баллдарла чоттолбой јат.

Бистиҥ Евдокия Илларионовнага дезе кажы ла бала аҥылу, башка телекей болгон. Ол бу телекейди оҥдогон, баланыҥ јӱрегиниҥ кажы ла кыймыгын сезип билген, јаан да, оогош то ачыныштарын ајару јок артырбайтан. Не болгонын качан да улустыҥ кӧзинче сурабайтан, јок. Колыла араайынаҥ таптап ийип эмезе јалакай кӧрӱжиле сени оҥдоп турганын, коштой болгонын ла кыйалтазы јогынаҥ болужарын сӧс јоктоҥ јетиретен.

Бистиҥ Евдокия Илларионовна чындыкты сӱӱген, ойгор, кӧгӱстӱ кижи болгон. Болор-болбос немеге ӧӧркӧӧрин, кемди де истежерин билбейтен. Оныҥ эҥ јаан кезедӱзи «Мен сениле јакшылашпазым!» деген сӧстӧр болгон, је олорды да ол каа-јаа ла айдатан.

Евдокия Илларионовна биске јаҥыс та ӱредӱчи эмес, школды божодып, јаан јӱрӱмге чыккан ӧйлӧристе јаан нӧкӧрис болгон. Ол эзен јӱрген ӧйлӧрдӧ кӧскӧ кӧрӱнбес најылык колбулар кӧп јылдарга бисти бириктирген.

Jаандап келеле, бис ого бойыстыҥ јадын-јӱрӱмис, јоболтолорыс керегинде куучындап, јӧп-сӱме сурап, јаантайын баштанатаныс ла ол јӧмӧлтӧ, болуш јогынаҥ качан да артырбайтан. Сӱӱген ӱредӱчибисле акту јӱректеҥ ӧткӧн куучындарысты, оныҥ кокырларын, «евдокиилларионовский» дейтен чайыныҥ ла быжырган калаштарыныҥ амтанын эмдиге ундыбай јӱредис…

Евдокия Илларионовнаныҥ эш-бараан, эне болгон салымы база кӧрӱмјилӱ. Ол алты балазын азырап чыдаткан, 13 барказын ла олордыҥ јети балазын таскадарга болушкан. А канча кире јеендери, тӧрӧӧндӧри, айылдаштары ӱредӱчиниҥ кичинек туразында јабынтыны, јылуны, килемјини кӧргӧн. Бойыныҥ ла туш балдардыҥ энези, ол канайып сӱӱп билген! Оныҥ кандый сӱӱжи эҥ јаан деп, кезикте сананып та туратаныс. Эмди оҥдоп јадыс — ого бастыразы эҥ учурлу болгон. Кажызы ла бой-бойын толтырган. Кажызына ла оныҥ эпши, эне, ӱредӱчи болгон сӱӱжи јеткен.

Бодогондо, ӱредӱчиниҥ јӱрӱминде аҥылап айдар керектер де болбой јат. Jе санангажын, ӱредӱчиниҥ, чын ӱредӱчиниҥ ижи нере кире. Кӧп јылдарга ак-чек ижи учун бистиҥ Евдокия Илларионовна аймактыҥ, областьтыҥ, крайдыҥ ӱредӱлик бӧлӱгиниҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла јаҥыс катап эмес кайралдаткан. Ол РСФСР-дыҥ албаты-ӱредӱзиниҥ отличниги. Jе эҥ јаан, эҥ учурлу кайралды ӱредӱчизине 80 јылдык юбилейи ӧйинде башка-башка ӱйелердиҥ ӱренчиктери сыйлаган. Бу — ӱреткен балдары эткен «За доброту и любовь» деген медаль. Мынайда кӧп јылдар ӧткӧн кийнинде кӧп тоолу ӱренчиктери сӱӱш учун сӱӱжин јандырган. Jе сӱӱшке кайрал керек јок то эмей, ол бойы — кайрал.

Кӧп тоолу ӱренчиктериниҥ адынаҥ

И. Ченчулаева,

педагогикалык иштиҥ ветераны