Скифтердиҥ арфазы — орныктыруныҥ јолында

13.03.2018

«Алтайда јуртаган скифтердиҥ бистиҥ эрадаҥ озо V-IV чактардагы јебрен кӱӱзин ле арфа деп кӱӱлик ойноткызын орныктырары» деген ӱлекердиҥ — президенттиҥ гранттарыныҥ јеҥӱчилиниҥ таныштырузы Калыктар најылыгыныҥ туразында тулаан айдыҥ 1-кы кӱнинде ӧтти.

«Культураныҥ, тӱӱкиниҥ, музейдиҥ тӧс јери» АНО-ныҥ башкараачызы Светлана Катынованыҥ айтканыла, археологтордыҥ, фольклористтердиҥ, реставратор устардыҥ, кӱӱчилердиҥ, кӱӱ чӱмдеечилердиҥ тӧзӧмӧлдӱ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында «скифтердиҥ арфазы» деген јебрен кӱӱлик ойноткыны кыракы шиҥдеп ле оны орныктырар јарамыкту айалга келишти.

«Скифтердиҥ арфазы» јебрен ӧйдиҥ кайкамчылу кереези, табынтызы, байлыгы. Шак бу кӱӱлик ойноткы Евразияныҥ элкем-телкем талазында јуртаган эл-калыктардыҥ кӧгӱс, культуралык энчизи, байлыгы болуп јат. Кӱӱлик ойноткы Туулу Алтайда 1947 јылда Пазырыктыҥ экинчи корумында казынты иштер ӧйинде табылган. Темдектелгениле, ол бистиҥ эрадаҥ озо V чакка келижет. Кийнинде Оҥдой аймакта Башадардыҥ корумдарында ӧткӧн казынты иштерде шак ла база бир ого бӱдӱштеш кӱӱлик ойноткы табылган.

Корумдарда ӧткӧн казынты иштердиҥ кийнинде ол ло изӱ тарыйына музыковед Константин Александрович Вертков ло билимчи Михаил Петрович Грязнов кӱӱлик ойноткыны орныктырып, јазаар ишти ӧткӱрген ле оныҥ бӱдӱмине, аайына, учурына толо јартамал берген. Jебрен кӱӱлик ойноткы орныктырылган бӱдӱмиле Государстволык Эрмитажта скиф ӧйдиҥ Пазырыктыҥ ла Башадардыҥ корумдарынаҥ чыккан ӧскӧ дӧ экспонат-эдимдерле кожо турат.

«Скифтердиҥ арфазын» орныктырарга, ӱнин, кӱӱзин чыгарарга, бир канча ченелте болгон. Jилбилӱ бу ӱлекердиҥ туружаачылары ГАГУ-ныҥ археологиялык музейиниҥ јааны Никита Константинов, ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча российский камыстыҥ Алтайдагы бӧлӱгиниҥ качызы Тамара Садалова, кӱӱлик ойноткыларды белетеечи устар Айдыҥ Курманов ло Айдар Чурупов, звукорежиссер Азулай Тадинов, кӱӱчи Аржан Чугулчин туружат. Ӱлекер иштиҥ учкары кӱӱлик ойноткыны орныктырары аайынча јайаандык иштиҥ справочниги белетелип, кепке базылар.

Jаан учурлу ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрер амадула иштиҥ баштапкы бӧлӱги ӧткӧн — Эрмитажтагы кӱӱлик ойноткыныҥ чын бойы бастыра јанынаҥ тереҥжиде шиҥделген. Эрмитажтыҥ јебрен кӱӱлик ойноткыларды шиҥжӱлеп турган баш специалисттериле, онойдо ок олорды орныктыраачы устарла куучын-эрмек, туштажулар болгон. Ӱлекердиҥ туружаачылары тӱӱкилик учурлу ишти, фольклорлык байлыкты јуунадат, кыракы шиҥдейт.

Иштиҥ экинчи бӧлӱги «Культураныҥ, тӱӱкиниҥ, музейдиҥ тӧс јериниҥ» мастерскойында ӧдӧр. Мында «скифтердиҥ арфазын» белетеери ле орныктырары јанынаҥ иш, онойдо ок кӱӱлик студияда ойноткыныҥ јаҥы акустикалык аргаларыла, табышла колбулу ченелтелӱ иш ӧдӧри темдектелет.

Ӱлекердиҥ ӱчинчи бӧлӱктеҥ турган ижи ӧйинде кӧрӱлерди, скиф арфала таныштыруны белетеп ӧткӱрер иш темдектелген. Онойдо ок база бир темдектелген иш культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжинде ченелтелӱ площадкада ӧдӧр. Мында јаҥыдаҥ јазалып, орныктырылган кӱӱлик ойноткыла ойноорго кӱӱнзеген балдарды ӱредер. База талалык, калыктар ортодогы ӧдӱп турган байрамдарда, кӧрӱ-садуларда, кӧрӱ-маргаандарда эрчимдӱ туружары база бу ла темдектелген иштиҥ тоозына кирет.

Ӱлекер јӱрӱмде јолын алынган кийнинде, культураныҥ јаҥжыккан байлыгыла кӱӱнзеген јаан-јаш јууктада таныжарга эптӱ, јарамыкту, јакшы айалга болор. Кӱӱлик ойноткыны белетеериниҥ эп-аргазы да, јаҥы кӱӱни чӱмдеер айалга да, арга да болор…

Jебрен «скифтердиҥ арфазын» орныктырары аайынча ӱлекердиҥ таныштырузында таланыҥ эл политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ председатели Динара Култуева, культураныҥ, тӱӱкиниҥ, музейдиҥ тӧс јериниҥ јааны Светлана Катынова, ӱлекердиҥ туружаачылары Никита Константинов, Тамара Садалова ла ӧскӧ дӧ улус куучын айдып, ороонныҥ президентиниҥ гранттарыныҥ јеҥӱчили болуп чыккан ӱлекердиҥ јаан учурын темдектедилер. Туулу Алтайдыҥ јебрен, кумран чактарынаҥ јылыйбай келген кӱӱлик ойноткыга јаҥы јӱрӱм, јаҥы тыныш, јаҥы кӱӱ берип, орныктырып јатканы тӱӱкилик учурлу керек.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина