Алтайдыҥ эрјинелӱ кижизи

16.03.2018

Кажы ла биледе, кажы ла калыкта эрјинелӱ кижизи бар. Мындый кижизине тайанып, биле кандый ла кызалаҥ кӱчтердеҥ чыгат. Качан калыкта андый кижизи, ол эмезе улузы бар болзо, бу калык качан да калык адын јылыйтпас. Алтай калыктыҥ кӧгӱс јӱрӱмин ајаруга алзаас, ХХ чактыҥ 20-40-чи јылдарында Г. И. Чорос-Гуркин, П. В. Кучияк, 50-80-чи јылдарда – Л. В. Кокышев, А. О. Адаров, Э. М. Палкин, С. С. Суразаков ло оноҥ до ӧскӧлӧри албаты-јоныныҥ ӧзӧгин сыныктырбаска, ӧзӱмниҥ јолына ууламјылап, эрчимдӱ ийдезин бергендер. Бу ла јылдарда олордыҥ ортозында А. Г. Калкинниҥ ады-чуузы чыгып, ат-нерелӱ кай чӧрчӧктӧрин айдып баштаган.

Анайда ок алтай баатырлардыҥ сӱр-кебери јуралып, албаты олорды танып баштаган. Бу ишти Алтайда эрјинелӱ салымду улустыҥ бирӱзи – эмдиги ӧйдиҥ улу јурукчызы Игнат Иванович Ортонулов бӱдӱрген. Игнат Ивановичтиҥ эрјинелӱ энчизинде сӱрекей кӧп јуруктар: графика, живопись, портреттер. Олордыҥ тӧзӧлгӧзи албатызыныҥ тӱӱкизине, кӧгӱс байлыгына ла јебреннеҥ бери јурукчы јаҥжыгузына тайанат.

Оныҥ тӧрӧлинде, Балыктујул јурттыҥ јанында, Пазырыктыҥ корымдарында табылган кеен табынтылардыҥ, јуруктардыҥ сӱр-кеберлери, олордыҥ бийик чӱмдемел кеми Игнат Ивановичтиҥ јуруктарына кӧндӱре камаанын јетирген. Оныҥ кӧп јуруктары тӱӱкилик темаларга учурлалган, ол тоодо Пазырыкта табылган кебисти јураганы, јебрен тӱрк ӧйдиҥ геройлоры – Кӱл-тегин, Билге-каган, Тонйукук.

Экинчи јанынаҥ, ол узак јылдарга Алексей Григорьевич Калкинле јаҥыс ла угы јаҥыс тӧрӧӧн улус эмес, анайда ок бой-бойын оҥдожор, кӧгӱс кӧрӱми јаҥыс, сӱрекей јуук најылар болгон. Оныҥ учун Игнат Ивановичтиҥ јуруктарында алтай баатырлар тӧс сӱр-кеберлериниҥ бирӱзи боло берген. Олордыҥ тоозында: Алтай-Буучай, Кӧгӱдей Мерген, Маадай Кара, Алып-Манаш, Jер Эне… Кай чӧрчӧктӧрдиҥ телекейине кирип, баатырларды јурук ажыра кӧргӱзери јеҥил эмес, бу кеберлер албатыныҥ јӱрегине кирип, чындык ла бӱдӱмјилӱ болор керек. Jе бӱгӱн И. И. Ортонуловтыҥ баатырларыныҥ јуруктары альбомдордо, каталогтордо, ӱренер бичиктерде.

Анайда ок Игнат Ивановичтиҥ ӱредӱчилериниҥ бирӱзи – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ӱренчиги Шагаев болгон. Мынайып атту-чуулу јурукчыныҥ јайалтазыныҥ јаркыны Алтайдыҥ база бир ады јарлу јурукчызына, И. И. Ортонуловко, кӧчкӧн.

Jӱрӱм агын, је јурукчы оныҥ тирӱ кеберин, тыныжын бойыныҥ иштеринде артыргызып салат. И. И. Ортонуловтыҥ јуруктарында бис Алтайыстыҥ, тууларыныҥ, сууларыныҥ, кӧлдӧриниҥ кеен кеберин кӧрӧдис. Алтай энелерди, ӱй улусты, бала-барканы, эркин кӱӱндӱ эр улузын јурукчы сӱрекей карузып јурайт, Олордыҥ кӧрӱжи, каткызы, кӱлӱмјизи биске таныш. Бу бистиҥ улус, бистиҥ ачык кӱӱндӱ тӧрӧл калыгыс.

Тоомјылу ла керсӱ, эрјинелик кижибис бистиҥ ортобыста, ол кӱнӱҥ ле Алтайыныҥ ӱргӱлјизин алкап, эл-јоныныҥ мӧҥкӱлик кеберин табылу кыймыгыла јуранып, келерликке артыргызат.
Оныҥ учун Игнат Ивановичти чыккан кӱниле акту кӱӱнистеҥ уткып, Алтайынаҥ алкышту, албатызынаҥ быйанду јӱрзин деп кӱӱнзейли.

Россия Федерацияныҥ
Госдумазыныҥ депутады
И. Белеков

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина