Алтайдын Чолмоны

Толгойдыҥ тоҥмок суузын ичеримде јакшызын…

16.03.2018

Бу кӱндерде Оҥдой аймакта Кӱпчеген јуртта суу агызатан јаҥы јазалдыҥ ачылтазы ӧткӧн. Кӧдӱриҥиде Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников, Эл Курултайдыҥ комитединиҥ јааны Вячеслав Уханов, Оҥдой аймактыҥ администрациязыныҥ јааны Мирон Бабаев, Кӱпчегендеги јурт јеезениҥ јааны Владимир Мандаев, «Горизонт» ООО-ныҥ генеральный директоры Сурдаш Текенов турушкандар.

Jаан Ӱлегемниҥ агын суузыныҥ сол ло оҥ јанында јаткан улуска јайы-кыжы карамысла ыраактаҥ суу тажыйтаны мынаҥ озо јаан шыра болгон. Оныҥ да учун јурттыҥ эл-јоны суу агызатан јазалды тудатан суракты јурт јеезениҥ јааны Владимир Мандаевтиҥ алдына улай ла тургузып, оныҥ ӧткӱрилерин узак јылдарга чыгара сакыган. Эмди јердиҥ туку сегизен ӱч метр тӱбинеҥ адылып чыккан ап-ару суу кырдыҥ эдегинеҥ аҥылу чорголо агып, тӧртӧнгӧ јуук ӧрӧкӧниҥ сыраҥай ла эжигиниҥ јанына келген. Суу агызатан јазал ла оныҥ башнязы Jаан Ӱлегем сууныҥ оҥ јанында Толгой деп јерде улус јаткан туралардыҥ чике ле ӱстинде тудулган. Темир чорго кышкыда јара тоҥбозын деп, мында тереҥи тӧрт метр траншея казылган. Кобыныҥ оозында турган башнядаҥ тартылган суу агызар јазалдыҥ узуны дезе тӧрт километр беш јӱс метр. Бу Толгойдо тудулган скважинаныҥ, башняныҥ ла чорго-трубаныҥ јӱк ле баштапкы бӧлӱги. Jайга јетире кобыныҥ сол јанында турган тураларга суу база ӧткӱрилер. Бу иштер Кӱпчегенде 2016 јылда башталган.

Jердиҥ алдынаҥ ару суу табып, оны улустыҥ айылдарына ӧткӱрери аайынча иштер мында мынаҥ да ары улалар деп, јаҥы ла ӧрӧлӧй айттыс. Оны бу јерде Алтай Республиканыҥ башчызы А. Бердниковтыҥ јакылтазыла «Горизонт» ООО-ныҥ ла «Бурводстрой» ЗАО-ныҥ ишчилери ӧткӱрет.
Jуртта болуп турган јаҥыртуларга Любовь Курматова анчада ла тыҥ сӱӱнет. «Бисти эр-јажына Кӱпчегенниҥ суузы аргадаган эмей. Ого канайып јабыс эҥчейбес. Суу агызатан јазалдыҥ ачылтазында турала, адамды эске алындым. Ол јӱрӱминде сууны карамысла канча кире тажыбады деер. Jаш тушта мындый ла болор учурлу деп сананып јӱретенис. Эмди тӧрӧл јурттыста јаан кубулталар болуп туру. Бӱгӱнги оморкодулу керек оны иле керелейт. Калганчы јылдарда Толгойдыҥ оозында кӧп туралар тудулган. Улустыҥ ла кой-малдыҥ тоозы база кӧптӧгӧн. Оноҥ улам агын суубыс кирленген ле тартылган. Чай-чуйды недеҥ азар, кой-малды неле сугарар, кийим-тудумды неле јунар деген амыры јок сурактар урулып-тӧгӱлип келбей база. Сууны арга јокто јурттыҥ ол јанындагы колонкалардаҥ флягаларла тажыырга келишкен, кӧлӱктӱ улусты айбылап, уур канистраларды айылга јетирери тен чын ла шыра-чак болгон эмей. Адамды ла килеп божобойдым. Ыйым келет. Айылдыҥ иргеезине белен суу келгенин адам кӧргӧн болзо, менеҥ ас эмес сӱӱнер эди» —деп, Любовь Яларовна айдат.

Библиотекарь Каракыс Кухаева дезе Толгойды туку озодоҥ бери алкышу јер деп куучындады:«Туку эрте чакта, эмдиги улус јок тушта, Толгойдо бурут деп сӧӧктӱ улус јуртаган дежет. Олор јеткил аш-тусту јаткан. Бу јерде јиилек, сарапсын, толоно база јакшы бӱдӱп јат. Бери ӧлӧҥ дӧ чабып, одындап та келип турган ӧйлӧр болгон. Бистиҥ ӧйдӧ кобыныҥ оозынаҥ ару суу чыгып, айылдарга јеткени тегиндӱ эмес болбой. Ӧбӧкӧлӧрис суу — ол јӱрӱм деп тегиндӱ айтпаган эмей. Толгой бойы дезе эјелӱ-сыйынду кобылар. Бу чике ле удура турганы эјези. Ӱстиндегизи — сыйны. Сыйын болгон кобы чала «кату ла калју кылык-јаҥду» болуп бӱткен. Ургун јааштар јааза, јаантайын кӧчкӧлӧнип, «чугулданып» јадар тапту. Кӧчкӧзи тӧмӧртиндеги айылдарды алып та ийер аргалу. Jе бу кобылар биске туку озодоҥ бери кежик-быйанду. Кӧрзӧгӧр, сууныҥ ачылтазына бӱгӱн кандый кӧп улус јуулган!».

Республиканыҥ башчызы А. Бердников кӧдӱриҥилӱ ачылтада айткан:«Мен Кӱпчегенде мынаҥ озо ас эмес болгом. Улус туштажуларда јадын-јӱрӱмле колбулу сурактарды кӧп катап кӧдӱрген. Эл-јон јурттыҥ оҥ ло сол јанында турган тураларга суу агызатан јазалдарды тудатан аргалар бар ба деп, јаҥыс катап эмес баштанган. Аймактыҥ јааны М. Бабаевле, јурт јеезениҥ јааны В. Мандаевле ӱчӱ улуска болужар деп, тыҥ ла чырмайганыс. Учы-учында андый арга табылган. Суу агызатан бу јазал Толгойдо «Jурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деген федерал программа аайынча тудулган. Ого тӧс јердеҥ 43 миллион 230 муҥ 217 салковой акча чыгарылган. Тудум иштерге республикан ла муниципал бюджеттердеҥ акча база чыгымдалган. Мында јазал иштерди чыҥдый бӱдӱрген «Горизонт» ООО-ныҥ гендиректоры С. Текеновко ло «Бурводстрой» ЗАО-ныҥ јааны Ю. Богомяковко јаан быйан айдар керек. Кӱпчеген кайа-ташту јерде туруп јат. Бу эки организацияныҥ ишчилерине кӱч айалгаларда иштеерге келишкен. Jе олор уур-кӱчтерди јеҥип, јурттыҥ улузына јаан сый эткендер».

Ол кӱн «Бурводстрой» акционер обществоныҥ јер ӧрӱмдеечизи Иван Губинге, экскаватордыҥ машинизи Александр Томашовко ло электрогазла каҥдаачызы Дмитрий Путинцевке кӧдӱриҥилӱ айалгада Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ Быйанду самаразы ла акчала сый табыштырылган. Башчы Д. Путинцевке баштанып, акыр-акыр ӧбӧгӧн, чын ӧбӧкӧҥ Путин болбозын деп, кокырлаган эди. Удура дезе јир-р каткы. Кӧдӱриҥиде А. Бердников анайда ок Кӱпчегендеги орто ӱредӱлӱ школдыҥ 11-чи клазыныҥ эҥ артык ӱренчиктериниҥ бирӱзи Анжела Емикеевага планшет сыйлаган. Кайрал алатаны сӱӱнчи эмей. Ӱстине айландыра кӧкӱмел-кӧӧрӧмдӱ кӧдӱриҥилӱ айалга болзын, а келип јаткан јаска сӱӱнген кӱнниҥ чокторы ол кӱн канайып јылу тийген эди. «Jӱрӱмде јӱс јол, бирӱзи — сенийи» дегени база бар јокпо. Jаан јӱрӱмге јол кичинек тӧрӧлдӧҥ башталып јатканы ол база оморкодулу керек эмес пе.

Бат, мындый санааларга, айса болзо, бого јуукташ сезимдерге кӧмӱлген ӱренчик кыс, јерлештериниҥ айылдарына суу келген сӱӱнчизиле ӱлежип, элес туштажуда ӧкпӧӧрип, мынайда куучындаган эди: «Бойым коштой Хабаровка јурттаҥ болорым. Кӱпчегенде интернатта јадып, ӱренип турум. ЕГЭ-ге белетенип јадырыс. Экзамендерге тӱӱкини, математиканы, орус тилди талдап алгам. Jе уроктордоҥ эҥ ле тыҥ математика јарап јат. Кыдат тилге јилбӱлер база бар. Школды божодоло, Горно-Алтайсктагы университеттиҥ тюркология аайынча бӧлӱгине кирип, ӱренерге турум». Кӧрзӧгӧр дӧ, бу кичинек јуртта болуп јаткан учурлу керек Толгой кобыныҥ тоҥмок суузыла, тӧрӧл јердиҥ ӧзӱмиле, јаанду-јаштуныҥ бу керекке сӱӱнген кӱӱниле, ӱренчик кыстыҥ ичкери јӱткиген јап-јарык амадузыла канайып кӱрмей согулган.

«Горизонт» ООО-ныҥ гендиректоры Сурдаш Текеновтыҥ айтканыла, олордыҥ организациязы тудум иштерди Алтай Республикада 2008 јылдаҥ ала ӧткӱрип јат. Кӱпчегенде иштер ӱлекер-проект аайынча ӱч јылга темдектелген. Бӱгӱнги кӱнде мында 18 колонка, 15 гидрант ла 30-ка јуук колодец тудулган. Jурттыҥ турган јери чындап та, кату ла кайыр. «Jердиҥ алдында корым таштар учураар деп јалтанып, суу агызатан чоргоныҥ траншеязын озо баштап 2 метрдеҥ тереҥ каспаска сананганыс. Мындый учуралда чорго-труба кышкыда јара тоҥбозын деп, оныла коштой јылыдатан кабель салар керек. Jе бис јӧптӧжӧлӧ, быжу болзын деп, траншеяныҥ тереҥин 4 метрге јетире касканыс. Бистиҥ строительдер бастыра ишти чыҥдый бӱдӱрген деп бӱдӱмјилеп айдар аргам бар. Мениҥ билеримле, Оҥдой аймакта бу тоозыла суу ӧткӱретен тогузынчы мындый јазал».

Владимир Мандаев олордыҥ јеезезине Кӱпчеген ле Jаан-Jаламан јурттар кирип јат деп куучындады. Jурт јеезениҥ турган јериниҥ текши кеми — 2709 гектар. Мында бӱгӱнги кӱнде 1060 кижи јуртап јат. Кӱпчегенде балдардыҥ «Кӱничек» деп садиги, орто ӱредӱлӱ школ, интернат, эмчиликтиҥ амбулаториязы, культураныҥ туразы, библиотека, почта, ӧрт ӧчӱреечилердиҥ 3-чи таҥмалу бӧлӱги, албаты эдимдериниҥ тӧс јери, Jаан-Jаламанда дезе ФАП, клуб ла библиотека иштеп јат. Владимир Павловичтиҥ айтканыла, Культураныҥ туразы улуска эмди арай ла тапчы болуп калган. Бу ӧҥзӱре суракты республиканыҥ ла аймактыҥ јаандары јакшы билер. «Оны јаҥыртатан ла чыныктайтан ӱлекер-проектти бис белетеп алганыс, шиҥжӱниҥ јараткан чаазын-документтери база белен. Jуртыста бийик культуралу (каткырат) ӱйе ӧскӱретен байзыҥысты јада тура јазап аларыс деп, база иженип турум. Балдардыҥ садигине бисте јылдыҥ сайын 45-55 баладаҥ ас эмес јӱрет. Бӱгӱнги кӱнде балдар мында 4 группага бӧлӱлген. Садикти база ла тапчы деп айдарга келижип јат.

Интернатта дезе Кӱпчегенниҥ школына келип ӱренип турган Jаан-Jаламанныҥ, Ийинниҥ ле Хабаровканыҥ балдары јадат. Аймактыҥ акчазыла быјыл ого јылу суу ӧткӱрилер деп иженип турус. Jе интернаттыҥ бойын чыныктап јазаарына јурт јеезениҥ ле аймактыҥ акчазы арай ла јетпес. База ла аргалар бедиреер керек. Кайа-ташту јердиҥ јети кат тӱбинеҥ адылып чыккан тоҥмок суу улустыҥ айылдарына келгени биске, чындап та, јаан сӱӱнчи. Трубалардыҥ темдектелген бастыра он километриниҥ тӧрт јарым километри бӱгӱнги кӱнде салынып калды.

Республиканыҥ башчызы А. Бердниковко учурлу бу керекти јӧмӧгӧни учун јаан быйанысты айдып турубыс. Толгойдо башталган иштер јаҥыс јылулар келзе тӱгенер. Бу да, темдектеп алган ӧскӧ дӧ керектерис кыйалтазы јогынаҥ бӱдер деп иженип турубыс» — деп, ол айткан.
Jакшыга иженбесте, кижи ак-јарыкка айса не келип турган деп айдары артып јат. Айдарда, ар-бӱткени кату јерде турган Кӱпчегенниҥ иштеҥкей эл-јоны ӧктӧм лӧ эрчимдӱ башкараачызыла кожо темдектеп алган иштерин бӱдӱрип, сананган амадуларына јазымы јогынаҥ једер деп айтсабыс, байла, бир де јастыра болбос.

П. КАБАР