Алдыста јаскы кыра ижи

20.03.2018

Ээчий кыштыҥ айлары тӱгенип, јастыҥ тулаан айы келди. Андый да болзо, кар јаары токтобойт ло сооктор барарга меҥдебейт. Мал-ашты кыштаҥ чыгарары аайынча айалга кандый деген суракла Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозына баштандыс.

Оноҥ алган јетирӱлерди кӧрзӧ, Алтай Республиканыҥ мал-аш ӧскӱреечилери 2017-2018 јылдардыҥ кыш ӧйине 455 муҥ тын малла кирген эмтир. Бастыра ээлемдердиҥ ӧткӧн кышка белетеп алган азыралыныҥ текши кеми 153,7 муҥ тонна болгон. Эмезе бир тын малга 3,7 центнер азыралдаҥ келишкен. 2017 јылдыҥ сыгын айынаҥ ала республикадагы ээлемдер ӱзеери 30,3 муҥ тонна азырал садып алган. Азыралдыҥ једишпей турган кеми концентрированный дейтен азыралла толтырылат.

Азырал садып ла тартып алганы, анайда ок азыралдыҥ кеми канча кире резервный фондын тӧзӧгӧни керегинде јетирӱлерди муниципал тӧзӧлмӧлӧр кажы ла неделеде АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозына јетирет. Тургуза ӧйдӧ мал-ашты кыштаҥ чыгарарына једишпей турган азырал алылат. Ол тоодо ӧлӧҥ, азырал аш ла кошмок азырал. Олорды садып алары ла тартары улалганча.

Кандый бир кызалаҥ айалгалар тӧзӧлӧ бербезин деп, јурт ээлемниҥ 23 предприятиезинде азыралдыҥ байа страховой деген резерви тӧзӧлгӧн (4187 тонна ӧлӧҥ лӧ 1500 тонна сенаж).
Jурт ээлемниҥ предприятиелери ле КФХ-лар кыш ӧйинде мал-аш тургузатан 3567 кажаан белетеп алган болгон. Олордоҥ 1617-зи уйларга, 316-зы бозуларга, јаҥы чыккан бозуларга 50 кажаан ла о. ӧ. Малды искусственный эп-аргала ӱрендейтен 11 пункт, мал-ашты тургузып, семирте азырайтан јабынтылу 86 площадка тӧзӧлгӧн.

Кыш башталганынаҥ ала тӧрт айдыҥ туркунына 147,7 тын мал корогон. Эҥ кӧп мал-аш корогон аймактардыҥ тоозында: Кӧксуу-Оозы — 99,5, Кош-Агаш — 14,1, Шабалин — 31,1 условный тын мал. Мыныҥ тӧс шылтагы — бӧрӱлер ле југушпас оорулар.

Майма, Турачак, Чой ло Шабалин аймактарда мал-аш кыш ӧйинде кӧп лӧ сабада чеденде турган деп айдар керек.

Республиканыҥ ӧрӧги аймактарында мал-аш одорлордо турган учун андагы ээлемдер азыралды кымакайлап алган. Оныҥ да учун арткан азырал кышты чыгарына једер керек.

Тулаан айдыҥ 12-чи кӱнинде болгоныла, республиканыҥ кезик аймактарында кардыҥ калыҥы 0,5 метрге једип турган.

Майма, Чой, Турачак, Чамал, Шабалин ле Кӧксуу-Оозы аймактар азыралла кем јок јеткилделген. Азырал чек једишпей барза, ондогы ээлемдерди азыралла јеткилдейтен улусла озолондыра јӧптӧжӱлер тургузылган.

Улаган, Кош-Агаш, Оҥдой аймактарда бойлоры белетеп алган азырал эм тургуза бар. Jе олордо азырал кандык айда тӱгене берердеҥ айабас.

Тыҥ карлай берзе, тууразынаҥ экелип турган азыралга эл-јонноҥ ла кезик ээлемдердҥҥ суру тыҥый берердеҥ айабас. Андый азыралдыҥ баалары бийиктеген учуралдар темдектелбеген.
Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ администрацияларыла кожо товарэдеечилерге ајаруны эне малдыҥ тоозын чеберлеерине этсин деп јартамалду ишти јаантайын ӧткӱрет. Онызы јурт ээлемниҥ ӧзӱминиҥ государственный программазыныҥ кӧргӱзӱлерин бӱдӱрерине керектӱ болуп јат.

Алтай Республиканыҥ эт садып алып ла эттеҥ аш-курсак белетеп турган предприятиелерине эл-јонноҥ ло ээлемдердеҥ садып алып турган эттиҥ баазын јабызатпазын деген баштанулар аткарылган. Бу баалардыҥ мониторинги кажы ла неделе сайын ӧткӱрилет.

Ар-бӱткенниҥ уур-кӱч айалгалары боло берзе, ээлемдерде кар арчыырына керектӱ 527 техника, ол тоодо гусеничный ла кӧлӧсӧлӱ тракторлор, экскаваторлор, погрузчиктер ле автогрейдерлер бар. Кӧп саба ээлемдер ГСМ-ла јеткилинче јеткилделген.

Мал-ашту турлулардыҥ бастыразында аш-курсак бар, малчылар јадып турган тураларыныҥ одынын белетеп алган. Республиканыҥ аймактарында мал-ашты кыштадарыныҥ, јастаҥ чыгарарыныҥ айалгазын ајаруда тудар штабтар иштейт. Бу иш АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ аҥылу ајарузында турат.

Jаскы кыра ижине белетениш
Кар кайылып, јалаҥдарда кӧк чыгарына јетире узак ӧй артпаган. Удабастаҥ ла кышты чыккан мал-аш јалаҥдарда тура берер, республиканыҥ ээлемдери јаскы кыра ижине кирер. Jурт ээлем бӧлӱгинде јаан учурлу бу ишке республика канайда белетенип турганы керегинде база бичиир деп санандыс.

АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ јетиргениле, республикада 2018 јылда текши кеми 48,7 муҥ гектар кыра ӱренделери темдектелет. Мынызы, ӧткӧн јылдыйына кӧрӧ, 5 процентке кӧп.

Ээлемдерде 473 гектар јерде картошко (2017 јылдыйына кӧрӧ, 370 процентке кӧп), 159 гектар јерде маала ажы (2017 јылдыйына кӧрӧ, 250 процентке кӧп) отургызары темдектелет.
Анайда ок јурт ээлемниҥ товарэдеечилери 75 гектар јерге алама-јиилектиҥ агаштарын отургызарын темдектейт.

2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнине јетире Алтай Республикада аштыҥ ла ашмырчак культураныҥ 5,5 муҥ тонна ӱрени бар болгон. Бастыра 10,1 муҥ тонна керек болуп јат. Айдарда, керектӱ ӱренниҥ јарымызы бар. «Росјуртээлемтӧсјер» ФГБУ-ныҥ јетиргениле, ӱрендердиҥ чыҥдыйы шиҥделген, ӧткӧн јылдыҥ кӧргӱзӱзине кӧрӧ, чыҥдыйдыҥ кеми 15 процентке бийик болгоны темдектелген.

Ээлемдерге белетеп турган азыралыныҥ чыҥдыйын бийиктедер амадула јакшы ӱрендер алар керек. 2018 јылда чыҥдыйы бийик ӱрендерле 950 гектар кыралар ӱренделер.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы минеральный удобрениелерге баалардыҥ мониторингин база јаантайын ӧткӱрет. Министерство анайда ок јурт ээлемниҥ товарэдеечилери канча кире удобрение алганын ајаруда тудат.

Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јурт ээлем аайынча бӧлӱктериниҥ јетиргениле, 2018 јылда јаскы кыра ижин ӧткӱрерге 400 тонна минеральный удобрение садып алар керек. Тургуза ӧйгӧ јетире алылган удобрениениҥ кеми 58 тонна. Ӧлӧҥ-чӧпти оорулардаҥ ла курт-коҥыстаҥ корыыр химикаттар ла минеральный удобрениелер олорды тузаланар ла алдында алылар. Не дезе, Алтай Республиканыҥ јеринде кӧп саба ээлемдерде олорды чеберлеп салар јерлер јок.

Тергеебистиҥ аграрийлери јылдыҥ ла азотно-магниевый ла карбамидный минеральный удобрениелер садып алат. «Бийскагрохимия» ООО-ныҥ јетиргениле, 2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинде азотно-магниевый удобрениениҥ баазы 16300 салковой (2017 јылда 15750 салковой болгон), карбамидтийи — 18350 салковой (2017 јылда — 19350 салковой) болгон.

Алтай Республикада јаскы кыра ижин ӧткӱреринде кӧлӧсӧлӱ 1480 трактор, гусеничный дейтен 235 трактор, дисктерлӱ 838 агрегат, 138 культиватор ло 361 сеялка тузаланылар. Тулаан айдыҥ 12-чи кӱнине јетире кӧргӱзӱлерле, ӧрӧ темдектелген техниканыҥ 72 проценти ишке белен деп чоттолот.
Jаскы кыра ижин ӧткӱрерге текши кеми 2,7 муҥ тонна ГСМ, ол тоодо 2,3 муҥ тонна солярка, 319 тонна бензин ле 124 тонна дизельный сӱркӱш керек болор.

Тулаан айдыҥ 12-чи кӱнинде болгоныла, республиканыҥ ээлемдери 776,3 тонна одыру-сӱркӱш материалды садып алган. Мынызы керек болгоныныҥ 32 проценти. 2017 јылдыҥ јаҥар айынаҥ ала солярканыҥ баазы 1,8 процентке, бензиндийи 1,6 процентке бийиктеген.
Jаскы кыра ижин ӧткӱрерге 374,3 миллион салковой акча керек.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина