Алтайдын Чолмоны

Алтай чӱм-јан: јашоскӱримниҥ шӱӱлтези

20.03.2018

Алтай чӱм-јаҥ керегинде блааш-тартышту сурактар мынан да озо кӧп кӧдӱрилген, куучын-эрмек эмди де улалганча. Онызы јакшы. Кажы ла керектиҥ чындыгы бастырајандай шӱӱжуниҥ кийниҥеҥ билдирет ле јӱрӱмде чыду алынат. Оныҥ чынын, јастыразын ӧй кӧргӱзет. «Алтайдыҥ Чолмоны» газет калганчы ӧйдӧ чӱм-јаҥдарла колбулу ижин база эрчимделтет. Эл-јонго јартамалду јетирӱлер эдип, танынаҥ бичиктер чыгарып, јаҥыс ла јербойыныҥ эмес, анайда ок айылдап келген јорыкчыларга таскамал иштер ӧткӱрип турганын јашӧскӱрим база ајарып ийди.

Jондык ижим аайынча бу сурак меге база сӱреен јакшы таныш. АР-дыҥ Jондык палатазына келип турган самаралардыҥ јарымызы шак ӧрӧги айдылган чӱм-јаҥдарла чике колбулу. Сурактар башка-башка ууламјылу: кудалаш ла оныҥ ээжилери, шаалта шаары, тойдыҥ ээжилери, аҥчылардын байы ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Улустыҥ ачык айдыныжына бир ле уунда танынаҥ каруу берери тегин иш эмес, оныҥ да учун элдеҥ озо келген самараларды ууламјылар аайынча собырып, алтай газет ажыра јартамалду статья бичиир деген санаа туку мынданаҥ бери амыр бербей турган.
²йлӧ кожо чӱм-јаҥдардыҥ ээжилери канайда солынган? Тургуза ӧйдӧ аймактар чӱм-јаҥдарын тузаланат па, ол эмезе ээжилери бузулып, солынган ба? Jашӧскӱримниҥ шӱӱлтезин ајаруга алар ба, ол эмезе јок по? Бӱгӱнги бичимелде куучын кӧпјандай тойдыҥ чӱм-јаҥдары керегинде ӧдӧр. Нениҥ учун дезе палатага келген самаралардыҥ кӧп сабазы шак бу темага учурлалган.

Самараларда бичилгениле
«…Ал-камык айылдар айдып бергенин бис кайкап кӧргӧнис. Кӧрӧр болзо, куда тӱжӱретен улустыҥ тоозында ыраак тӧрӧӧн улустыҥ ады-јолы база бичилген. Чыныча айтса, мен олорды јӱрӱмимде кӧрбӧгӧм дӧ, тӧрӧӧнзишпегем де. Меге эш-нӧкӧрим болотон кижимниҥ алдына уйатту болгон, оныҥ учун эртезинде ада-энеме телефон согуп, тӱзедӱлер эдип, айылдардыҥ тоозын 30-ка тӱжӱрткем…». Эркелей Н., Кан-Оозы аймак.

«Кан-Оозыныҥ кызыла узак јылдарга кожо јӱрӱп, биле тӧзӧӧр деген шӱӱлтеге келгенис. Бисте, Кӧксуу-Оозы аймакта, ӱзеери чала оруссып калган јер болзын, кӧп лӧ салза, 20 айыл айдып берет. Jе 55 айыл, мен сананзам, ӧйинеҥ ӧткӱре». Николай П., Кӧксуу-Оозы аймак.

«…Мениҥ бодогонымла, чӱм-јаҥдар бузулбас учурлу, је ӧйлӧ теҥ алтап, јаҥжыгулардыҥ учурын буспай, некелтелерин кубултса, артык эмес пе?…» Аткыр М., Шабалин аймак.

Кудалайтан айылдардыҥ тоозын 70-ге чыгарары аайынча баштапкы јерде — Кан-Оозы аймак турат. Тӱжӱмиле, мал-ажыла, јадын-јӱрӱмиле бай алтай. Jе аймак ичинде алышкан јииттерге ӧрӧги айдылган тоо тыҥ ла коркымчылу эмес болзо, ӧскӧ аймактардыҥ уулдарына — јалкын кептӱ болоры јарт. Кудалаш — эки јииттиҥ биле тӧзӧӧр амадузын керелеген кыймыгу. Оныҥ ижин «ууры» эткен уулдыҥ тӧрӧӧндӧри бӱдӱрет, јартап айтса, адазы, карындаштары, јеҥелери. Jииттердиҥ айтканыла, кудалайтан айылдар ӧйлӱ-кемдӱ болор учурлу. Онызын кыстыҥ ада-энези ајаруда тудар керек. Айдарда, куда ичетен айылдар — ол адазы ла энези, олордыҥ кожо чыккандары. Адазы јанынаҥ канча ака, карындаш — ончо айылга куда тӱжӱп јат, андый ок некелте энезиниҥ кожо чыккандарына. Бу јанынаҥ кӧрзӧ, айылдардын тоозы кӧп лӧ салза 25-30-ка чыгар аргалу. Айса болзо, јӧпсинереер, је кудалап јӱрген улуска бу сӱреен јарамыкту да, кемдӱ де. Jурттар сайын мантадатан кӧлӱктердиҥ тоозы да кирелӱ болор, чыгымдайтан бензин де ас болор. Шак мында Аткырдыҥ сурагына јакшынак каруу: јаҥжыгуныҥ учуры бир де јылыйбаган, ӱзеери оны јииттер де јазымы јоктоҥ јӧмӧӧр. Бу шӱӱлтени бис, АР-дыҥ Jондык палатазы, база јарададыс ла мынаҥ ары аймактар сайын таркадар ишти шӱӱжедис.

Кудалаш јаҥынаҥ айалга аймактар сайын база башка. Кош-Агаш, Улаган аймактарда куда бир ле айылда, бир кӱнде ӧдӧт. Ончо тӧрӧӧндӧр јуулыжып, эки јииттиҥ ырысту јӱрӱмин кӧдӱрип саладылар. Тӧмӧнги аймактар керегинде айдылып калды. Шак бу аймактар Кош-Агаш ла Улаган аймактардаҥ тем алза, артык болор эди деген куучындар, керек дезе, јииттердиҥ ада-энелеринеҥ де чыгып баштады. Ол керегинде кычыраачылар бойлоры шӱӱп кӧргӧй.

Ачу аш — кажы ла байрамныҥ бажы болуп браатканын јашӧскӱрим база чын темдектейт. Бир канча јииттер јаҥжыгулар ӧйинде ачу ашты чек токтодып салар деген шӱӱлтеге келет. Онызы, бир јанынаҥ чын, јииттер ачу ашка бажын сукпас, келер ӱйе су-кадык ӧзӧрине јарамыкту айалга тӧзӧлӧр, је кезик јиит улус бу кӧрӱм-шӱӱлтеле чала јӧпсинбей, бойлорыныҥ јартамалын мынайда бергилейт. Олордыҥ айтканыла, кандый бир байрам ӧйинде, анчада ла чӱм-јаҥдарла колбулу, ачу ашты чек јок эдип салары јастыра кылык. Сурак аракы болор учурлу деп турбай јат ла оны кычыраачылар чын оҥдозын. Мында тӧс ајару — эл-јонныҥ јӱрӱмиле колбулу. Ачу ашты кезем токтотконы — јииттер туйказынаҥ чыҥдыйы јабыс аракы ичер деген чочыду бар. Оныҥ учун бу айалгада, аракыны той-јыргалда араайынаҥ кирелендирип, бир кичинектеҥ кемин астатканы чик јок артык эп-сӱме.

Шаалта
Бу учуралда база бир јаан сурак — шаалта шаары. Шаалтаны кижи бойыныҥ кӱӱниле шаар чӱм-јаҥ кайдаҥ келген? Ол эмезе шаалтаны шаар тушта ого јӱк ачу аш шаарын канайда токтодор деген суракту самаралар база ас эмес. Jӱрӱмди алза, учуралдар башка-башка, кажы ла аймакта бойыныҥ аҥылузы. Кезик улус бӱткӱл арчымак та шааган учуралдар бар. Jе кӧп лӧ сабада ачу аш шаагылайт деп, улус айдыжат. Бу сурак аайынча јашӧскӱримде бойыныҥ шӱӱлтези бар. Олордыҥ айтканыла болзо, шаалта — ол качыра берген кызы учун алымдап јаткан калым. Jииттердиҥ айтканыла, шаалтаныҥ учуры бӱгӱнги кӱнде јабызап калган, анайда ок чындык учурын јылыйтып та салган деп айдарга јараар. Jаштаҥ ала ӧскӱрип, бажына кыл кожуп, балтырына эт кийдирип, эр кемине јеткенче азыраган кызын учы-учында келеле, эки шил коньякка эмезе бир кайырчак кабака толуп ийгенин ада-энелер оҥдоп турган ба? Ол эмезе куда ла тӱжӱрген айыл шаалта шаар јаҥжыгуны токтодып салза кандый? Той эдетен уулга да, оныҥ ада-энезине де чик јок јеҥил, чыгымнаҥ кымакайлап чыгарга да эптӱ болор эди. «Ол эмезе ого јӱк шаалтага ачу ашты шаарын токтодып, оныҥ ордына кандый бир оок кеп не шаабас?» деген самара база учурайт.

Мынайда кӧрзӧ, јашӧскӱрим бойыныҥ чӱм-јаҥын ундыбаган ла оны улалтарына бастыра айалгаларды бойлоры тӧзӧйт. Темдектезе, 90-чы јылдарда эмезе 2000 јылдардыҥ бажында јииттер бойыныҥ чӱм-јаҥдарын там ла там ундып брааткан учуралдарды «Алтайдыҥ Чолмоны» газет улайын бичип, бу суракты ӧҥзӱре дегендердиҥ тоозына кийдирген болзо, эмдиги јииттер ортозында јаҥжыгулар аайынча бир де сурак курч кеминде турбай јат. Чӱм-јаҥдарга учурлалган бичиктер де, јетирӱлер де бӱгӱнги кӱнде јеткилинче. Эмди јашӧскӱрим бойыныҥ калыгыныҥ чӱм-јаҥдарын јаҥыс ла јакшы билериле эмес, је эмдиги ӧйгӧ келиштире канайда эптеп улалтса јакшы деген суракла кӧп јилбиркейт. Бир канча јииттердиҥ кӧрӱмиле, чӱм-јаҥдарды улалтары – ӧйдиҥ некелтези, је бу ла ӧйдӧ эки јиитке јарамыкту эдип салары арга база бар.

Jӧӧжӧнӧҥ баштайлы. Jаҥы тӧзӧлгӧн билелерде «Jӧӧжӧ биске не керек?» деген сурак база ачык турат. Кезик јииттер айыл-јурт тӧзӧп турар ӧйдӧ, бойлорында јадар јери де, от одурар печкези де јок болот. Jаҥы тӧзӧлгӧн биле тура тудуп турганча, сыйлалган јӧӧжӧ эмдиги ӧйдиҥ «модазынаҥ» чыгып калат, ол эмезе канча катап кӧчӱшке ээлентизи једип калат. Анайып, јаҥы айыл тудулган кийнинде тӧрӧӧн-туугандар јиит билеге база катап јӧӧжӧ аладылар. Бу учуралда чыгымныҥ кеми эки катапка кӧптӧйт. Акчазыла не бербес деп кӧп билелер ачык сурак тургузат. Jӧӧжӧ ӧйлӧ кожо ээлентизи једип калар, акча-манатла бис бойыска керектӱ не-немени садып алар эдибис деп, јиит билелер бойыныҥ кӱӱнин база чыгара айдат. Jаандар јаратпазы јарт. Ончо немени акчага кӧчӱрзе не болор деген сурак мында ла тура берет. Бу айалганаҥ чыгар арга барын јашӧскӱрим база айдат.

Айса болзо јӧӧжӧни сыйлабай, ада-энези сӧслӧ ончо јуулган улуска јарлап койзо кандый? Темдек эдип, Кан-Оозы аймактыҥ бир јаан деген јуртында ӧткӧн той-јыргалды кӧрӱп ийели. Кыстыҥ ада-энези белкенчек тушта, ончо чӱм-јаҥдардыҥ ээжилерин буспай ӧткӱрип, јӧӧжӧ садар јаҥжыгу тужында, чокымдап айтса, баш кайырчакты садар тушта, мынайда айткан эди: «Эки јиит биригип, јурттаҥ јаан јурт болзын, эки турун биригип, оттоҥ јаан от болзын, јадатан турагар тудулза, айыл-јуртка керектӱ јӧӧжӧни бойыгардыҥ кӱӱнигерле садып алзын деген амадула, балдарымга акча-манат сыйлап јадыбыс». Кӧп лӧ саба јииттер бу темдекти јакшызынып, эске аладылар. «Бис, јиит улус, јӧӧжӧгӧ тыҥ ла јӱткибей јадыс, оныҥ учун акчазыла берген болзо, бис телекей ичин эбирип, ӧскӧ талаларла таныжар эдибис» деп айткан јиит билелер база ас эмес.

АР-дыҥ Jондык палатазына келген самаралардыҥ тоозында анайда ок баланыҥ чӱм-байы ла той ӧткӱрери јанынаҥ сурактар база бар. Jе ол керегинде ӧскӧ куучын. Озо баштап ӧрӧги бичилген сурактардыҥ аайына чыгып аларга кичеенектер. Айса болзо, кандый бир шӱӱлтеге келерис эмес пе?

Артур САБИН,
АР-дыҥ Jондык палатазыныҥ культура,
экология, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар ла јондык биригӱлер аайынча камызыныҥ башкараачызы