Алтайдын Чолмоны

Алтайыныҥ јаркынду јылдызы

26.03.2018

Мен бу јуукта ады-чуузы Алтай ичинде јарлу, калыгыныҥ сӱӱген, чындык кызы, РСФСР-дыҥ нерелӱ артизи Анна Балинаныҥ орус тилле чыккан «Путеводная звезда» деген јилбилӱ бичигин бир ле тынышла кычырдым.

Бичикте бистиҥ алтай театрга Павел Кучияктыҥ ады-јолы канайда адалган, театрдыҥ тӱӱкилик јолы керегинде элбеде айдылат. Театр кандый айалгада тӧзӧлгӧниле, јайрадылганыла, такып ойто орныгып, колго-бутка турганыла таныштым. Театрды ачарга кӧп ӧй барган. Он беш јыл кирези ижемјилӱ, сакылталу ӧй болгон. Jайаан јайалталу Анна театрдыҥ ачыларын, иштеерин недеҥ де артык сакыган. Шак ол ӧйдӧ облисполкомныҥ председатели М. В. Карамаев театр ачылардаҥ ла ала ого театрда иштеерге бастыра јанынаҥ болушкан. Бойы ойын-кӧргӱзӱлерге келер, кӧрӧр. Артисттердиҥ ижин баалап, олорго иштеерге јаан јӧмӧлтӧ-болужын јетирген. Театрда ол ӧйдӧ Анна Балинала кожо јайалталу артисттер Сергей Санашев, Власта Тысова, Жанна Эндокова, Валера Тюхтенев, Табару Чекурашев, Александр Майманов, Ирина Майманова, Антон Юданов, Нина Юданова, Ираида Охрина ла оноҥ до ӧскӧлӧри эрчимдӱ иштегендер.

Актриса Анна Чекчеевнаныҥ јӱрӱми театрда ӧткӧн. Ол бастыра бойын театрга, ижине учурлаган. Айлы-јуртына, бала-барказына да ӧй артпайтан. Ыраак-јуук талаларла гастрольдоп јӱретени кайда.

Ижине чындык, турумкай, учураган уур-кӱчтерди јана баспай ӧдӧр, бир эбин таап ла ийер кайкамчылу актриса. Мынаҥ бис оныҥ ичкери јӱткимелин, јайаандык иш ле дезе кӱйӱп чыгарын јакшы кӧрӧдис.

Кеберкек, шымды, јалакай Анна оогоштоҥ ло ала јайааннаҥ јайылып тӱшкен јайалталу болуп ӧзӱп чыдаган. Кожоҥдоор, бијелеер, недеҥ де тура калбас болгон. Jиит кыс кемниҥ де болужы јогынаҥ Москва јаар барып, ГИТИС-ке ӱренерге кирген ле оны једимдӱ тӱгескен. Ол кӱч ӧйдӧ Москвада ӱренер ле кижи ӱренер ине. Аннала кожо ӱӱре-јелези Клара Ченчаева ӱренген. ¯ренерге кӱч ле болгон. Jе артист болорго амадаган кӱӱн-тапту алтай кыс ончо буудактарды јеҥӱлӱ ӧдӱп чыккан. Артист болотон јайалтазы кыска адазы Чокчой Балевич Балиннеҥ тӱшкен. Адазы бастыра јанынаҥ јайалталу кижи болуптыр. Ол алтай кӱӱлик ойноткыларла, темдектезе, икилиле, комусла, топшуурла, домбрала, баянла, гармошкала сӱреен тыҥ ойнойтон. Избач болуп, ойын-концерттер де кӧргӱзип јӱретен. Аткан огы јерге тӱшпес чечен аҥчы да кижи болгон. Jуу-чактаҥ јанып келеле, јылкычы болуп иштеген. Сӱреен кӧп бӧрӱ де ӧлтӱрген болуптыр. Jуранар да јайалтазы болгон. Ол эрке кызы Аннаны артист болзын деп кӱӱнзеген. Кызычак та сӱреен адазак, адазына кару болгон деп кычырдым. Адазы јуу-чакка атанарда, ижемјилӱ узак сакыган. 1957 јыл кирезинде адазы јеткердеҥ улам божогон.

Аннаныҥ энези ак кӧбӧк сӧӧктӱ Анастасия Кармановна (алтай ады Ботпонош) Алексеевтер уйазынаҥ. Энезиниҥ адазы Карман Алексеев сыны узун, јарындары јалбак, бойы кату кижи болгон. Бастыра јӱрӱмине јылкычы болуп ак-чек иштеген. Jуу-чак ӧйинде Кызыл Черӱге канча эрјине малды белетеген алтай эр. Бӧрӱлер оныҥ огынаҥ јалтанып, малга кӧп табарбайтан. Аннаныҥ јааназы Jаманай кам кижиниҥ балазы болгон. Анна јааназын тыҥ сӱӱген. Jаманай јааназы чӧрчӧк куучындаза, табышкактар айтса, барказы дезе оны угар, табышкактардыҥ карууларын табарга јакшызынатан. Курсак-тамак јок, кӱч ӧйлӧрдӧ согумга карган малды садып алар. Jаан казанга этти, ич-карынды јык толо салып кайнадатан. Оноҥ 40-50 кирези улусты јууп, тойо азырап салатан саҥ башка јаан кӱӱндӱ улус болгон. Шак мынаҥ ол ӧйдӧги улустыҥ буурсагы, килеҥкейи јарт кӧрӱлет. Адазы јуу-чакта болгон, энези дезе кӧп лӧ саба ӧйдӧ иште. Ол уй саачы да, сельсоветтиҥ председатели де болуп ак-чек иштеген. Айдарда, Анна кӧп лӧ јаны јааназында ла таадазында јӱрген. Аннаныҥ база бир јуук ла кару кижизи Петке таайы (энезиниҥ карындажы) болгон. Ол јаантайын Петке таайыла ойноп, кожо ӧскӧн. Jе таайы 19 ла јаштуда божоп калтыр.

Анна Чекчеевна Москвада ӱредӱзин божодып, Туулу Алтайына јанып келеле, 1972 јылдаҥ ала КЭБ-те (областьтыҥ концертно-эстрадный бригадазы) иштеген. Ондо ло Сергей Санашев база иштеген. Оноҥ 1977 јылда сакылталу театр ачылган. Эҥ ле баштапкы тургузылган ойын-кӧргӱзӱ «Дамка-Невидимка» болгон. Оныҥ режиссеры Анатолий Никитин. Чингиз Айтматовтыҥ «Ай карыккан тӱнде» деген ойынды режиссер Ногон Шумаров тургузарда, мында Танкабикениҥ сӱр-кеберин Анна Балина Жанна Эндоковала кожо ойногон. Jайалталу режиссер М. Назарова театрда 3 ойынды мӧрлӱ тургускан. Павел Кучияктыҥ «Чейнеш» деп ойынында Анна Чекчеевна Чейнештиҥ энези Баланканы ойногон.

Jе мен ол јылдарда театрда тургузылган ончо ойын-кӧргӱзӱлерди бичиктеҥ тоолоп бичибейин. Бир сӧслӧ, А. Балина бойыныҥ сӱр-кеберлерин бийик кеминде ойноп, јаан једимдерге јеткен баштапкы алтай актриса болуп јат. Ол Чингиз Айтматовтыҥ база бир јарлу «Энениҥ јалаҥы» («Материнское поле») деген ойынында Толгонайдыҥ сӱр-кеберин база ла Ж. Эндоковала кожо ойногон. Ол такып бу сӱр-кеберди он сегис јылдыҥ бажында ойноп јат. Оноҥ ары А. Балина театрдыҥ художественный башкараачызы болуп узак ӧйдиҥ туркунына ак-чек иштеген. Ченемелдӱ актриса «Байлыгым» деген ойынды тургускан. Ойын-кӧргӱзӱ ажыра Анна алтай албатыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥжыгуларын, јӱрӱмдеги байланатан чӱм-јаҥды, темдектезе, баланыҥ байын, койу кӧчӧзин ле оноҥ до ӧскӧ јаҥжыгуларды ӧткӱрериниҥ аайын, ээжилерин кӧргӱскен. «Байлыгымда» режиссер јаанактыҥ сӱр-кебери ажыра бойыныҥ Jаманай јааназын јарт кӧргӱскен. Ойын-кӧргӱзӱни кӱӱле кееркедери јанынаҥ јаан болушты композитор В. Кончев јетирген болуптыр. Бије јанынаҥ керектӱ-тузалу болужын балетмейстер А. Шинжина јетирген. Оноҥ ары С. Санашевтиҥ «Ырысту» деген ойынын јаҥыдаҥ тургускылаган. Лазарь Кокышевтиҥ «Туба» деген ойынында С. Санашев Тубаныҥ сӱр-кеберин јакшы ойногон.

Театр «Байлыгымды» Москвада кӧргӱзерде, оны анда бийик баалагандар. Алтай балдарды мактаган, акча-манатла да болушкан деп бичикте айдылат. Онойып, берилген акчаныҥ кезигиле олор ижине керектӱ кӱӱлик аппаратура садып алган.

Анна Балинаныҥ Алик уулы бастыра ӧйдӧ јанында кожо болтыр. Гастрольдорго барза, бойыла кожо апарар. Артыргызып салар кижи јок болгон. Кийнинде Алик чыдап-јаанап, ада-энезиниҥ јолыла артист болуп бартыр. Jе јеткер болуп, эрте божоп калган. Уулыныҥ кызы Есения арткан. Ого болуп јӱрер, болужар керек. Онойдо ок кызы Алена бар. Jеен кызы Лена. Ленада эки бала, Эвелина ла Данилка. Эмди Анна Чекчеевна эки баркалу, эки баркачакту бай јаана.

Аннада кӧктӧнӧтӧн јайалта база бар. Чӱрче ле отурган јерде, кандый бир кепти кӧктӧп ийет. Студент ӧйлӧринде јиит кысты бу јайалтазы аргадаган ла. Сыйса-эш бӧсти алып, бойына, ӱӱрелерине јараш, эптӱ платьелерди кӧктӧп ийетен. Бойыныҥ ӧйинде ӧӧй адазына костюм да кӧктӧгӧн эмтир.

Слерге јаан быйан, Анна Чекчеевна. Мынайда калыгардыҥ адынаҥ бойоорды бийик кӧдӱрип, јана баспай, ичкери јӱткип, јаан једимдерге јеткенигер учун. Театр учун оорып, јӱрӱмерди ондо ӧткӱрип, тыҥ тартышканар. Слер кӧрӧӧчилердиҥ сӱӱген артизи болуп јадыгар.

Амыр-энчӱ, оорыбай-чылабай, јакшы ла јӱрӱгер. Бала-баркагардыҥ јолы ачык болзын. Айса болзо, бала-баркагардыҥ ортозынаҥ Слерди уктап, тӧзӧп, база јаан јайалталу артист чыгардаҥ маат јок.
Меге «Путеводная звезда» деген бичикти «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» газеттердиҥ 95 јылдыгына учурлай калада эл театрда ӧткӧн кӧдӱриҥиде туружарымда, Экинурдыҥ база бир јайалталу кызы Эмма Иришева акту кӱӱнинеҥ сыйлаган. Jерлежиме газет ажыра баалу сый учун јаан быйанымды айдып турум.

Ирина САДАНОВА,
журналист