Ак айдыҥ, ак сӱттиҥ, ак санааныҥ байрамы

27.03.2018

Албатылар најылыгыныҥ байзыҥында тулаан айдыҥ 16-чы кӱнинде боодо јаҥду калыктардыҥ Jаҥы јылына учурлалган јарыктыҥ, јылуныҥ ла јакшыныҥ Сагаалган (Ак ай) деген байрамы ӧтти.

Кочкор айдыҥ 16-чы кӱнинде Кӱнниҥ чыкканыла эл-јонныҥ эҥ сӱӱген ле сакыган Ак айдыҥ байрамы келет. Кирген јаҥы јылдыҥ байрамы туй ла бир айга улалат. Бу байрам јастыҥ, ак сӱттиҥ, онойдо ок ар-бӱткенниҥ ойгонгонын, кижиниҥ кӱӱн-санаазы јарып, ачык-јарык, кӱӱнзек ле кӱндӱзек болуп, келишпестерди туура таштап, сын-арказы сергек, ижемјиниҥ, килемјиниҥ ачык јолын јолдогонын керелеп јат.

Боодо јаҥын јаҥдаган калыктар Ак айдыҥ байрамын јылдыҥ ла энчикпей, ӧкпӧӧрип сакыйт. Бу јаан байрамды Бурятияныҥ, Калмыкияныҥ, Тываныҥ, Монголияныҥ эл-јоны элбеде, бийик кеминде акту кӱӱндеринеҥ бирлик кӱӱн-тапла темдектейт. Сагаалганды — Ак айдыҥ байрамын јыл туркунына сакып турганында бойыныҥ тереҥ учуры бар. Олор бу байрамы ӧйинде бойыныҥ јуук улузына, тӧрӧӧн-тӧркиндерине, јаан ӱйениҥ тоомјылу улузына айылдап, су-кадык, амыр-энчӱ, ырыс-кежик, эҥке-тоҥко јадын-јӱрӱм кӱӱнзеери агару керек деп кабайдаҥ ала, байла, билер.
Акту кӱӱндеринеҥ амадап, сый сыйлаары база азыйдаҥ келген јакшынак јаҥжыгу деп, байрам ӧйинде уткуулду сӧстӧрин айткан улус темдектеди.

Бу албатыларда Jаҥы јылдыҥ байрамында сӱреен учурлу, быйанду сыйды сыйлап јат. Хадак тӧрт ӧҥдӱ болуп јат. Темдектезе, чаҥкыр ӧҥдӱ хадак — теҥери ӧҥи, телекейде најылык болзын деп кӱӱнзегени. Кызыл хадак — оттыҥ ӧҥи, кажы ла айылда, биледе јылу, јымжак јадын-јӱрӱмниҥ, ырыс-кежиктиҥ темдеги. Сары ӧҥдӱ хадак — Кӱнниҥ ӧҥи ле эне кудайдыҥ темдеги болуптыр. Ак хадактыҥ учуры — энениҥ ак сӱдиниҥ ӧҥи, кижиниҥ санаа-кӱӱниниҥ, ич-телекейиниҥ арузын, агын темдектегени.

Jаан байрамныҥ ачылтазында ламалар јаҥжыкканы аайынча байрамдык чӱм-јаҥды ӧткӱрди. Алкышту-быйанду чӱм-јаҥды Мерген лама, Андрей лама ла Галина лама ӧткӱрдилер. Олор кирген јылда јер-телекей, албатылар, бала-барка, мал-аш эзен-амыр, ару кӱӱндӱ, бой-бойлорын тооп, јаандарын јаштары тоомјылап, угы-тӧзин билип јӱрзин деп алкап, судурларын айттылар.

Сагаалган байрамныҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ председатели Динара Култуева, бурят јерлежӱниҥ тоомјылу аксагалы Санжи-Митуп Дамдинов, Галина Темеева, бурят јерлежӱниҥ башкараачызы Долгорма Дамдинова ла оноҥ до ӧскӧ улус уткыды. Байрамныҥ кӱндӱлӱ айылчыларына буряттардыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥыла хадактар сыйлап, ак сӱттеҥ амзаттылар.

Канча албатыныҥ најылыгын керелеген бу байрамда бурят, калмык, тыва, монгол укту-тӧстӱ јииттер солун ойын-концертин сыйлады. Темдектезе, Цырегма Монкожаргалова бурят тилле «Сагаалган» деп ӱлгерди кычырарда, «9 эрдэнийн орон» деген ӱлгерди монгол тилле ГАГУ-ныҥ ӱренеечилери кычырды. Куулар Чодураа, Сереен Долаан тува тилиле «Йорээл» деп ӱлгерди кычырдылар. Калмык калыктыҥ алкыштарын Кару ла Дамир Чакпыртовтор айдып, Дамир комысла ойноды.

Байрамда ГАГУ-даҥ Куулар Чодураа, Чилбак-оол Сайхоо, Херел Буяна, педколледжтеҥ Олчей Саглай, аграрный колледжтеҥ Чамзы Бадыма, Хомушку Анчы, Иргит Долаана, политехнический колледжтеҥ Серен Долаан, Монгуш Айран, Овудан Орлана, Монгуш Чаян, Энхцецег Чулуунбаатар ла оноҥ до ӧскӧлӧри туруштылар. ГАГУ-ныҥ монгол укту ӱренеечилериниҥ бӧлӱгиниҥ башкараачызы Ардабек Ахыт, тыва балдардыҥ башкараачызы Саян Тейнинов. Байрамды Цырегма Мункожаргалова ла Дарима Ойношева ӧткӱрдилер.

Башка-башка калыктардыҥ Ак ай деген байрамыныҥ чӱм-јаҥжыгуларын, кӧгӱс байлыгын, культуразын, аш-курсагыла кӱндӱлеериниҥ чӱмин бу байрам бийик кеминде кӧргӱсти. Туулу Алтайда нак јуртап јаткан калыктардыҥ культуразыла таныштырары Албатылар најылыгыныҥ байзыҥында тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧт. Байрамныҥ учкары ончо улус Ехор деген бијени бијеледи.

Jаҥы јылдыҥ, Ак айдыҥ байрамында карындаш калыктардыҥ јииттери тӧрӧл тилиле бойыныҥ байлыгын башка-башка бӱдӱмдерле кӧргӱзип јатканы оморкодулу. Бистиҥ балдарга мындый туштажуларга јӱрӱп, кӧпти кӧрӧр, таныжар арганы толо тузалангадый. Бу јииттер тӧрӧл јеринеҥ Алтайга ӱренерге амадап келген. Олор бойыныҥ тилин, јаҥжыгуларын, культуразын кандый јакшы билер. Бистиҥ балдар тӧрӧл тилиниҥ учурын ыраада, тереҥжиде кӧрбӧй турганы ачымчылу. Шак бу балдардаҥ јозок алып, алтай тилине бурыларга орой эмес. Кӧксинде, јӱрегинде тӧрӧлчи кӱӱн-тап, ару, ак санаа — бойындыйыла оморкоорго, коштой јӱргендердеҥ јозок алып, ӧрӧ ӧзӧргӧ керектӱ туштажулар, байрамдар.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина