Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алып-баатырлар алкыжын берген јурукчы

27.03.2018

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде тулаан айдыҥ 23-чи кӱнинде Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы Игнат Ортонуловтыҥ 85 јажына учурлалган «Мениҥ ӧйимниҥ улузы» деген таҥынаҥ кӧрӱзи окылу айалгада ачылды.

Jуулган кӧрӧӧчилерди, айылчыларды культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ ӱренеечилериниҥ «Шуну» деген јайаан ӧмӧлиги кай-кожоҥыла уткыды.
Ады јарлу јурукчы И. И. Ортонулов 1933 јылдыҥ тулаан айыныҥ 15-чи кӱнинде Улаган аймактыҥ Балыктујул јуртында чыккан. Оогоштоҥ ала шымды, јилбиркек ле керсӱ уулчактыҥ јолына ары јанынаҥ јакшы, ичкери кӧрӱмдӱ, ак санаалу улус учурап, алкыжын-быйанын берген. 1949 јылда Базырыкта ады-чуузы элбеде јарлу билимчи С. Руденко археологиялык казынтылар эткен. Шак бу ӧйдӧ ол кара кӧстӱ алтай уулчакка башка-башка јакылталар беретен. Jураарына јайалтазын сескен чилеп, билимчи кичинек Игнатка корумнаҥ чыккан эдимдерди јурадатан. Билимчи-археолог уулчакты Ленинград јаар кожо алып, ӱредер кӱӱндӱ, амадулу болгон.

Jе јӱрӱмниҥ јолы бойыныҥ ээжизиле барган. Jайалталу јиит јуранарыныҥ Алма-Атадагы училищезин божоткон. Jайаандык јолында база јарлу, ады-јолы танылу јурукчы Н. В. Шагаев јолыгып, јурукчыныҥ јайалтазын кӧнӱ јолына чыгарып таскаткан. Ӱренчиги ӱредӱчизиниҥ ады-јолын, айткан сӧзин јӱрӱминде каруулу, быйанду алып јӱрген ле јӱрет. Телекейде Алтайыныҥ, албатызыныҥ ады-чуузын чыгарган кайчы А. Г. Калкин јурукчы Игнат Ивановичтиҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолында јолыгып, албатыныҥ энчи-байлыгы кай чӧрчӧктӧрдиҥ, калык чӱмделгезиниҥ куулгазын телекейиниҥ эжигин ачып, алтын бозогозын алтаарга алкыш-быйанын бергенин јаан-јаш јакшы билер.

Телекей кеминде је ле деген јурукчы И. Ортонуловтыҥ таҥынаҥ кӧрӱзинде кӧп тоолу улус акту кӱӱндеринеҥ уткууулду сӧстӧрин айттылар. Jакшы кижиниҥ јолына учурлу сӧстӧр, эске алынышытар бойы ла кӧнӱ айдылар, чыгар ине.

Игнат Ивановичти таҥынаҥ кӧрӱзиле Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева, Эл Курултайдыҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов, культураныҥ министри Ольга Антарадонова, республиканыҥ Jурукчылар биригӱзиниҥ председатели Елена Тодышева, РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Владимир Чукуев, јурукчылардыҥ Алтайский краевой организациязыныҥ адынаҥ јурукчы Павел Джура, таланыҥ ветерандар соведениҥ јааны Борис Алушкин, АР-дыҥ кӱндӱлӱ кижизи Фридрих Таушканов, эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова ла тӧрӧӧндӧриниҥ адынаҥ Владислав Ельдепов уткыды.

Эл музейде И. Ортонуловтыҥ таҥынаҥ тогузынчы кӧрӱзи ӧдӱп јатканын куучын айткан улус база аҥылап темдектеди. Бу сӱреен солун кӧрӱ ӱч айдыҥ туркунына иштеер. Республиканыҥ ӱредӱлӱ учреждениелериниҥ балдарын бу кӧрӱге экелери јанынаҥ јолду шӱӱлтелер база айдылды. Келер ӱйениҥ улузын кеендиктиҥ устарыныҥ энчи байлыгы ажыра таскадары керектӱ, тузалу деп, кажы ла кижи јакшы билер.

Наталья Екееваныҥ айтканыла, И. Ортонулов текши ороондо уур-кӱч, кызалаҥду ӧйдӧ чыккан. Ол јуу ӧйиниҥ балазы. Адазы от-калапту јуу-чактыҥ јеринде јыгылган, айдарда, уулчакка оогоштоҥ ала јӱрӱмниҥ катузын кӧрӧргӧ, ӧдӧргӧ келишкен. Jайаан јайалтазы учураган ченелтелерди ӧдӱп, ичкери јолын алган.

Н. Екеева уткуулду сӧзинде: «Игнат Иванович — Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы. Алтайдыҥ комсомолыныҥ, Ленинниҥ сыйыныҥ лауреады, 1991 јылда Туулу Алтайда ӧткӧн кичӱ јайгы Олимпий ойындарды кееркедер ӱлекердиҥ авторы, республиканыҥ гербыныҥ авторы, Алтай Республиканыҥ эл јурукчызы, «Таҥ Чолмон» орденниҥ јолду ээзи, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган эл-тергеелик сыйдыҥ баштапкы лауреады, таланыҥ культуразыныҥ ла санадыныҥ ичкери ӧзӱми учун ак-чек ле једимдӱ ижи учун ол Најылыктыҥ ордениле кайралдаткан. Шак бу кӧп тоолу јолду кайралдардыҥ кийнинде турумкай, ак-чек ле ижине каруулу, керсӱ, јаркынду, тӧп кижи турат. Эл-јонго јозок кӧргӱзеечи алтай алып-баатыр» — деп айтты. Jаан ла нак билениҥ коручылы, куйагы, бажы. Бала-барказы јон ортодо јарлу, танылу. Игнат Иванович ле эш-нӧкӧри Валентина Ивановна Ортонуловтор ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге јозок болуп јатканын ол база темдектеди.

Игнат Ортонулов тӧрӧлчи кӱӱн-тапту, ороондо, республикада болуп јаткан керектерди, онойдо ок айалганы сӱреен јакшы билер. Билери, билгирлери бастыра јанынаҥ тыҥ болгонын Н. Екеева база аҥылап айтты.

Jурукчыныҥ «Мениҥ ӧйимниҥ улузы» деген кӧрӱзиниҥ ачылтазында куучын айткандар оныҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолы, ижи керегинде бастыра јанынаҥ айттылар.

И. Ортонулов 1971 јылдаҥ ала Россияныҥ Jурукчылар биригӱзиниҥ турчызы. 1988 јылда Горно-Алтайский автономный областьта јурукчылардыҥ биригӱзин тӧзӧӧри јанынаҥ баштаҥкайлу иштегендердиҥ бирӱзи болуп јат. Ол совет, монгол јурукчылардыҥ «Алтай-Баганур-Гоби» деген јайаандык бӧлӱгиниҥ турчызы. Оныҥ јайаан иштери 1984 јылда Улан-Батордо, Москвада, Барнаулда кӧргӱзилген.

Оныҥ јайалтазы башка-башка ууламјылу. Jурукчыныҥ иштеринде ар-бӱткен, улус, кай чӧрчӧктӧр, калык чӱмделгези, тирӱ тынышту, ийделӱ графика, тӱӱки ле эмдиги ӧй. Ол онойдо ок станковый ла бичик графиказында, живописьте мӧрлӱ, тыҥытту иштеп јат. Jайаандык јолыныҥ бажында Горно-Алтайсктыҥ бичик басмазыла једимдӱ иштеген. Алтай авторлордыҥ 150-неҥ ажыра бичиктерине јуруктар јураган. Олордыҥ ортозында «Алтай баатырларга» (тӧртинчи томынаҥ ала онынчы томына јетире), «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧккӧ. Шак бу ижи учун Игнат Иванович 1982 јылда СССР-дыҥ ВДНХ-зыныҥ мӧҥӱн медалиле кайралдаткан.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда божогон солдаттыҥ уулы Игнат Ортонулов Улаган, Балыктујул, Чибилӱ ле Паспарты јурттардагы кереестердиҥ авторы. Тӧрӧл јурты Балыктујулда 1983 јылда краевед музей ачкан.

Алтайдыҥ улуркак кеенин, байлыгын, ийдезин бойыныҥ јуруктарында сӱреен чындык кӧргӱзеечи ус. Поэт кӧгӱс байлыгын ӱлгерлеринде, јурукчы дезе јуруктарында чӱмдеп, кижиликке сыйлайт. Jурукчыныҥ су-алтай ӧзӧги, байлык тили, ич-телекейи, ойгорлыгы оныҥ јайаан иштеринде. Игнат Ивановичтиҥ јуруктарынаҥ Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизиле, улузыла элбеде таныжар арга бар. Кӧрӱге јурукчыныҥ 90-ноҥ ажыра јуруктары тургузылган. Jуруктардыҥ јарыгы, јаркыны, јылузы кӧрӧӧчини куулгазын телекейге апаргандый. Калыктыҥ јаҥдаган јаҥы, темдектезе, «Сары бӱрде Алтайын алкаганы» деген јурукта сӱреен чындык кӧргӱзилген. Алтай кижиниҥ ӧзӧги, кӧрӱми кажы ла ижинде ийделӱ, тынышту. Кӧрӱдеги јуруктардаҥ биске јуук ла таныш улус јымжак, јылу кӱлӱмјизиле кӧрӧт. Кажы ла кижиниҥ сӱр-кебериниҥ, кылык-јаҥыныҥ, кӧрӱминиҥ, јӱрӱминиҥ эҥ ле тӧс учурын јурукчы чыгара тартып, јуругында кандый чындык ла билгир кӧргӱзет. Jаҥыс ла кайкаары, оморкооры артат. Кӧрӱде, темдектезе, С. С. Суразаковтыҥ, А. Адаровтыҥ, Л. Кокышевтиҥ, Э. Палкинниҥ, Максим Горькийдиҥ ле Павел Кучияктыҥ, М. В. Чевалковтыҥ, П. Елбаевтиҥ, А. Манзырованыҥ ла ӧскӧ дӧ улустыҥ сӱр-кеберлери ӱргӱлјик ӱлгерде, кожоҥдо. Jе ол ӱргӱлјик јурукчыныҥ јуруктарыныҥ кожоҥына, ӱлгерине бодолду. Jарлу јурукчы-ус, ӱредӱчи, таскадаачы И. И. Ортонуловтыҥ јайаан иштери Россияныҥ, Монголияныҥ, Кореяныҥ, Финляндияныҥ, Японияныҥ ла Американыҥ музейлеринде, галереяларында…

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина