Алтайдын Чолмоны

«Баскан кижи јол алар»

27.03.2018

Алтайдыҥ скиф корумдарынаҥ: Пазырыктаҥ, Башадардаҥ, Туйактудаҥ чыккан јебрен эдимдерди Санкт-Петербургтыҥ Эрмитаж музейиниҥ кӧрӱзинде эмес, а кӧмзӧзинде барын кӧргӧн улус тергеебисте ас болор. Олордыҥ бирӱзи — Россияныҥ Jурукчылар биригӱзиниҥ турчызы, Россияныҥ албаты узы Аржан Кухаев.

Гобиниҥ чӧлдӧринде кумакка кӧмӱлген Хара-Хохто («Черный город») деген јебрен калага учурлалган кӧрӱ быјыл кочкор айдыҥ учында Эрмитажта, Меншиковтыҥ ӧргӧӧзинде ӧткӧн. Ондо ороондор ортодо ӧткӧн кӱӱлик јаан фестивальдардыҥ туружаачызы ла лауреады Чейнеш Байтушкина Тӧс Азияныҥ калыктарыныҥ јебрен кӱӱлик энчизи болгон кайдыҥ кайлаар алтай бӱдӱмдерин, комусла ойынды кӧргӱскен. Аржан Кухаев дезе Ӱкектиҥ корумдарынаҥ табылган эдимдерди орныктырган ла бойы эткен иштерин кӧрӱге тургускан, ол тоодо аттыҥ кеелеп јазаган јепселдерин, јарангыштарды, јуу-јепсел эдимдерди.

—Текши бескези 10 килограмм эдимдер апаргам, самолетло оноҥ кӧп апарар арга јок болгон — деп, Аржан айдат. — Кӧрӱлерге јӱрген кандый ла јол-јорык узанган кижиге кӧпти берет. Jе бу јорык сӱрекей солун улусла танышкан, кӧпти кӧргӧн, санаа-кӧгӱске јаҥы ийде кошкон јорык болгон.
Кӧрӱде Аржанныҥ иштерине специалисттердиҥ јилбӱзи јаан болгон эмтир.

«Эрмитажта Пазырыктыҥ коллекциязыныҥ коручызы (хранитель) Елена Владимировна Степановага мениҥ иштерим сӱрекей јараган. Ол ыштаган тередеҥ эткен ноктолорымды, ӱйгендеримди, тажуурды бастыра јанынаҥ тудуп-кӧрӱп, керек дезе јыткарып, канайда эдилгенин лаптап сурап турган. Эрмитажта Пазырыктыҥ јебрен арфа-ойноткызын кӧрӧргӧ Алтайдаҥ улус келип јаткан, олорло иштенерис деп айдып, ол мени бу туштажуга кычырган. Тувада «Аржан-2» деген атту-чуулу корумды каскан Центрально-Азиатский экспедицияныҥ башкараачызы, Эрмитажтыҥ билим ишчизи Константин Чугуновло таныштырган. Алтайдыҥ скиф корумдарыныҥ табынтыларын корыган кӧмзӧни база Елена Владимировнаныҥ шылтузында кӧрдим, бу кӱӱнзеген ле кижи кирип болбос јер, кӧрӧргӧ канча јараду-бичиктӱ болор керек» — деп, Аржан куучындайт.

Скифтердиҥ туулган-чыккан, тарап-таркап барган јери керегинде блааш-тартыштар јӱсјылдыктарга улалып келген. Олордыҥ корумдарынаҥ тапкан улустыҥ бажыныҥ сӧӧктӧрин шиҥдеп, скифтер европей тазыл-тамырлу калдык болгон деген кӧрӱм јуук ӧйлӧргӧ јетире акалаган. Jе Алтайдыҥ ла Тываныҥ скиф корумдарынаҥ чыккан эдимдер Тӧс Азияныҥ эрте чакта јаткан кӧчкӱндери шак Азиядаҥ чыгып барганын јарт керелейт.

—Jебрен ӧйлӧрди шиҥдеген билимчилерге нениҥ учун эмдиги албаты устарыныҥ иштери јилбилӱ? — деп, Аржаннаҥ сурайдым.
«Культураныҥ, тӱӱкиниҥ, музейдиҥ тӧс јери» деген биригӱниҥ башкараачызы Светлана Катыновага баштаткан бир бӧлӱк улус Пазырыктаҥ чыккан јебрен арфа-ойноткыны орныктырарга, Президенттиҥ грант-акчазын ойноп алган. Эрмитажта бу эдимди кӧрӧргӧ республикадаҥ Алтынай Матина (Текенова), Айдар Чурупов ло Никита Константинов бу ла ӧйдӧ барып јӱрген эмтир. Jебрен кӱӱлик ойноткыныҥ кылдары аҥныҥ учугынаҥ каттап эдилген деп бодогонын Эрмитаж музейдиҥ билимчи-специалисттери арфаны кӧргӱзип турар ӧйдӧ айткандар.

Бистиҥ улус мыныла јӧпсинбеген. «Арфаныҥ кылдары бӱдӱн учуктаҥ эдилгени биске иле болгон — деп, Аржан айдат. — Кылдар кой-эчкиниҥ чичке ичегезинде учуктаҥ эдилген, јатка деген бу немени алтай улус билер. Аҥныҥ саныныҥ учуктары кату да, кыска да деп јартаганыс. Албатыныҥ эдинер-узанар јаҥжыгулары чактарга ӱзӱлбей улалып барганы куру сӧс эмес. Оныҥ да учун билимчилердиҥ јербойыныҥ узанар јаҥжыгуларына јилбӱзи јаан болбой».

Скифтердеҥ арткан, «звериный стиль» деп адалган атту-чуулу јайаан энчини ӱч бӧлӱкке бӧлиирге јараар: ол аттыҥ јепсели, јуулажатан јепселдер ле кеендик эдимдер. Олордоҥ эҥ чӱмдӱ-јаражы, эткен узыныҥ эҥ бийик кеми Алтайда ла Тывада табылган эдимдер, олор ӧйиле эрте скиф ӧйгӧ, бистиҥ эрадаҥ озо 4-6 чактарга келижет. Бу јебрен калыктыҥ кӱнбадыш јаар чӧйилип барган изиниҥ темдектерин, кийниндеги чактарда, бистиҥ эра ӧйинде эдилгениле тӱҥейлеп кӧргӧжин, танылу башка.

—Бӱгӱн бойлорын скифтердиҥ ук-тукумы деп аданган калыктардыҥ устары скиф јайаанга тӱҥейлеп эткен эдимдерин кӧрӱлерге улайын чыгарат — деп, Аржан куучындайт. Ол эдимдер чынга келижип турганын эмезе башка-башка ӧйликтердиҥ, башка калыктардыҥ јаҥжыгуларын колый-телий бириктирип, јараш ла болзын деп эткенин специалисттер тургуза ла танып ийет.
«Аржан-2» деп корымды каскан археолог Константин Чугунов, оноҥ-маныҥ ӧткӧнип, бодоп ло иштенип јӱрген улусты «фальшивомонетчиктер» деп адаганын Аржан Кухаев айткан. Бу эки кижиниҥ танышканы да солун эмтир. Елена Степанова олорды таныштырарда, бу билимчи Аржанды баштап јаан керексибеген. «Оноҥ мениҥ адымды укканы, эткен эдимимди кӧргӧни сагыжына кирип келген ошкош. Ӱч-тӧрт јыл мынаҥ кайра Чейнеш Байтушкина Москвадагы Тӱӱкилик музейде ойынын кӧргӱзерде, чачка тагынар мен ого сыйлаган скиф кееркедимди тагынып алган болтыр. Бу кӧргӱзӱде Константин Чугунов база болгон ло ол кееркедимди сӱрекей сонуркап кӧргӧн, оны кем, кайда эткенин сураган эмтир.

Куучындажып турарыста, мыны эске алып, канайда эткеҥ деп мени шылаган. Ташка јурап, удура ла јонып эткенимди айткам. Мен «Аржан 2» чыккан табынтылардыҥ копияларын тыва нӧкӧрлӧриме эдерге болушканымды угуп, ол кижиниҥ јӱреги јарыган…» — деп, ол куучындаган.
Бу кӱн Константин, ады-чуузы телекейлик јарлу билимчи, Аржанды иштеген кыбына кычырып, «Аржан-2» деген корумнаҥ чыккан, Великобританияда кӧрӱге апарып јӱрген алтын-мӧҥӱн эдимдерди кӧргӱскен. Бу да тушта оныҥ бистиҥ уска сурактары кӧп болгон. Эрмитажта табынтылардыҥ копияларын эдер бойыныҥ мастерскойы бар болтыр. Jе албатыныҥ узанар ченемели олорго керектӱ болгоны иле.

«Алтайдыҥ ӧс калыгын скифтерле кандый да колбу јок, бу јерге кийнинде келген, туш албаты деп айдып турган болзо, бистиҥ эткен эдимдеристи скиф ӧйдиҥ јаан билимчилери нениҥ учун танып турган?» —деп, Аржан айдат. Москвада «Времена и эпохи» деген јаан кӧрӱде Кара талайдыҥ јанындагы јерлердеҥ келген устар: «Скифтер — бис!» — деп, тӧштӧрине согунып, Алтайдыҥ устарын баштап кыйалаганы да болгон. «Jе оноҥ, экелген эдимдер, олорды канайда эдип турганы, айыл-јуртта канайда тузаланганы керегинде бистиҥ куучынысты угуп, табыжы јылыйып калган. Олордыҥ бичиктердеҥ кычырып алган куучыны божогон, бистиҥ улуска дезе бу кӧрӱге чыгарган эдимдерис — ӧбӧкӧлӧрис чактарга тудунган, айыл-јуртта, иште-тошто тузаланган неме ине» — деп, Аржан айдат.

—Сен узанар ижиҥди алтай калыктыҥ ат јепселин, тудунган-кабынганын эдеринеҥ баштагаҥ. Скиф эдимдерге јилбӱ кайдаҥ келген? –деп сурайдым.
—Кижиниҥ каны тартып турган болбой — деп, Аржан айдат. — Эмдиги алтай калыкта тудунып ийгедий тыҥ ла неме јок. Казынтылардаҥ чыкканы — байлык, јараш, јилбилӱ. Ол ло «звериный стиль» дегенин алза, Россияныҥ европей талазында табылганы ла бистийи — башка. Эмезе Тываныҥ, Бурятияныҥ устарыныҥ эдимдерин алалы. Олордо буддизмниҥ камааны, оныҥ изи јаан. Бистийи — чик јок јебрен. Мен таш кезери јанынаҥ тыва устарга ӱренип барарымда, ондогы Сергей Куча деген ады јарлу ус меге: «Сен бисти ӧткӧнбӧ. Алтай бойы да бай, бӱткӱл Пазырыкты да алза. Бойыҥдыйына тайан, бойыҥ сананып иште» — деп айткан. Чын, санаа-кӧксиҥди иштетпезеҥ, бир ле таап алган марыҥнаҥ, јолдоп алган јолыҥнаҥ чыгарга кӱч. Ӧткӧнип эткени ле бойыҥныҥ кӧрӱмиҥди, кӧгӱзиҥди, фантазияҥды деер бе, иштедип эткениҥ — эки башка неме.

—Эрмитажтыҥ кӧмзӧзине бурылза, сениҥ кӧргӧн јебрен ээрлер эмдигизине тӱҥей бе?
—Чек башка. Бу — ээрлер јаҥы ла туулган, эдилип баштаган ӧйлӧр ине. Олор агаш јок эдилгени сӱреен солун болгон. Эмдиги токумга тӱҥей эдим тередеҥ кӧктӧлип, ичине аҥныҥ тӱгин суккан болтыр. ²ткӱрген шиҥжӱлер бу «северный олень» деген аҥныҥ тӱги болгонын јартаган. Бу аҥ эмдиги Алтайда јок. Анайда ок ого аттыҥ јалын да, койдыҥ тӱгин де кожуп турган эмтир.

Башадардаҥ, Туйактунаҥ, Пазырыктаҥ чыккан ээрлерди кӧргӧм: канайда эдилгенин, тереле, учукла канайда кӧктӧлгӧнин, аттыҥ јепсели канайда кееркедилгенин… Эрте скиф ӧйлӧрдиҥ ээрлери сӱрекей јараш, кееркедими байлык ла чӱмдӱ болтыр, кийнидеги ӧйлӧрдӧ эдилгени ого јетпес. Тискинди кееркеткен сӱрекей јараш эдимдер кӧрдим, олорды орныктырып, келиштире алтай кееркедимдер эдер керек. Сӧс келижерде, скиф ээрлердиҥ кебис бӱдӱмин бистиҥ Алтайыстыҥ узы Айдана Тадыкина орныктырып эткен, оны «Энчи» деген этногаллереяда кӧрӧр арга бар. Скиф ууламјыла Владимир Моносов једимдӱ иштеп јат, ӧскӧ дӧ устар бар.

Ӧткӧн јол-јорыкта Аржан Москваныҥ ады јарлу Тӱӱкилик музейин кӧрӱп јӱргенин («Кара башту калыктардыҥ тудунган-кабынган эдимдери сӱрекей кӧп болтыр»), Питерде темирле иштеген Жигжит Баясхаланов деген бурят устыҥ мастерскойында болгонын куучындаган. 30 јаштыҥ ичинде бу эрле ол былтыр танышкан.

—Жигжит Питерде иштегени 14 јыл боло берген. Бурят калыктыҥ јаҥжыгуларыла сӱрекей јараш бычактар эдип јат. Арга-чакту, бийик јамылу улустыҥ сурузыла иштеп турган. Керектӱ немези ӱзе јеткил, оны јӧмӧп, болужып турган улус бар ошкош — деп, Аржан айдат.
Аржанга бу не солун болуп турган дезе, ол Алтайда темир кайылтып, оноҥ эдимдер эдер албаты узанышты орныктырар амадулу.

«Темир кайылтары Алтайдаҥ башталган деп, тӱӱкичилер айдат. Бу ишти эткен озогы печкелердиҥ арткан-калган орды тергеебисте кӧп, иштенер рудалар да бар. Якут јеринде нӧкӧрлӧримле, темирле иштеген устарла быјыл Алтай Республикада ӧдӧтӧн Эл Ойында бу узанышты кӧргӱзерге, мастер-класс ӧткӱрерге сананганыс. Бу ӱлекеристиҥ бӱдер-бӱтпези эмдиге јарты јок. АР-дыҥ культура министерствозынаҥ чокым каруу јок. Алтайдыҥ албаты узаныжында бу база бир солун ууламјы болуп ӧзӱп барар аргалу» — деп, Аржан куучындайт.

—Бистиҥ устар солун кӧрӱлерде туружар айтыру алып, бойыныҥ акчазыла јорыктайт деп уккам. Кӧп саба учуралдарда барып та болбойт.
Узаныш ижиҥнеҥ сениҥ иштеп алган акчаҥ билеҥди азыраарга, јорыктаарга једип јат па? —деп, алтай кижиге эби јок суракты сурайдым.

—Мен Оҥдой јуртта јададым, бойым узанар мастерскойлу. Ӱйим Ия Тӱлкӱчиновна, јееним Айсур ӱредӱдеҥ бош ӧйдӧ болужат. Амадулар кӧп, иштеер кол, акча-манат јетпей турганы бар эмей. Jе алтай калыкта «Баскан кижи јол алар» деген сӧс бар. Оныҥ учун арга јеткенче јорыктап, кӧрӱп, ӱренип јадым. Меге бу ижим јарап јат, ол јогынаҥ јӱрӱп те болбос болорым.

Светлана КЫДЫЕВА