Алтайдын Чолмоны

«Бис бир канча программаларда туружадыс…»

27.03.2018

2018 јыл учурлу ла юбилейлӱ керектерле бай јыл. Тергеебистиҥ калыктарыныҥ сӱӱген бир канча байрамдары быјыл јайгыда ӧдӧри темдектелген. Онойдо ок бистиҥ республика культураны ла кеендикти јӧмӧӧри аайынча бир канча федерал программаларда туружат. Бистиҥ бӱгӱнги эрмек-куучыныс олорго учурлалып, Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри Ольга Юрьевна Антарадоновала ӧдӱп јат.

—Ольга Юрьевна, быјыл јайгыда Улаган аймакта ӧдӧтӧн Эл Ойын керегинде куучын ӧткӱрели. Бу байрам озо баштап кӧчӱп јӱрер болгон. Оноҥ бир канча катап ол бир ле аймакта ӧдӧр боло берген. Эмди оны ойто кӧчӱп јӱрер байрам эдер деген шӱӱлте бар…
—Тулаан айдыҥ 7-чи кӱнинде республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ јакааныла 2018 јылдыҥ Эл Ойыны Улаган аймакта Межелик деп јерде ӧдӧри јарадылган. Ол кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱнинеҥ ала јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнине јетире ӧдӧр. Тургуза ӧйдӧ тергеелердеҥ, ӧскӧ дӧ ороондордоҥ туружарына угузулар келип туру. Jуукта Эл Ойын белетеп ӧткӱретен тӧзӧмӧл комитеттиҥ јууны республиканыҥ башчызы Александр Бердниковтыҥ башкарганыла ӧткӧн. Ол јуунда АР-дыҥ башчызыныҥ угусканыла, јондыктыҥ, аксагалдардыҥ, Эл Курултайдыҥ депутаттарыныҥ, онойдо ок Улаган аймактыҥ администрациязыныҥ ла депутаттарыныҥ баштанузыла Эл Ойынды ойто кӧчӱп јӱрер байрам эдери јӧптӧлгӧн. Эл Ойынды ӧткӱрерин јаҥы ла баштап турарда, ол кӧчӱп јӱрер учурлу болгон.

Бу јуунда Эл Ойынды јеткери јок ло бийик кеминде ӧткӱрери јанынаҥ эрмек-куучын ӧткӧн. Ол тоодо Акташ-Улаган јолдыҥ айалгазына ајару эдилер, спорт ло культура аайынча солун керектерди ӧткӱрерин кичеер керек. Культураныҥ министерствозыныҥ јанынаҥ текши план тургузылган, каруулу улус, эдетен керектер јарталган. Онойдо ок байрамныҥ сценарийи ле режиссуразы аайынча иштеп турубыс.

Быјылгы Эл Ойында баштапкы ла катап «Энчибисти корыйлы» деген конкурс ӧткӱрилер. Ол А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ 100 јылдыгына учурлалар. Республикада сӱреен кӧп музейлер иштейт, эл музейде музейлердиҥ академиязы тӧзӧлгӧн. Олордыҥ иштерин, керектерин шиҥдеп, бириктирер амадула ондый конкурс ӧткӱрип, практикумдар, семинарлар база ӧткӱрер деп турубыс.

Бистиҥ республикада ӧткӱрилип турган ӱч јаан байрамдар, ол тоодо Эл Ойын Россияныҥ национальный керектериниҥ тоозына киргенин уккан болбойоор. Онойдо ок Чага байрам, «Ак-Талай Маргаан» «Национальный керектер-2018» деген тооломдогы 200 ӱлекердиҥ тоозына кирген. Россияныҥ 74 тергеезинеҥ 1600 угузу болгонын ајаруга алза, бистиҥ бу керектериске бийик баа берилгени оморкодулу. Бу керектер јетирӱлик јанынаҥ јӧмӧжӱ алар ла олор окылу порталда, социальный сетьтерде, онойдо ок турист-јетирӱлик тӧс јерлерде, турфирмаларда отельдерде, гран ары јанында национальный турофистерде јарлалар. Айдарда, биске некелтелерди тыҥыдып, бу байрамдарды бийик кеминде ӧткӱрерине јӱткиир керек.

—Былтыр баштаҥкайлу бир канча улустаҥ «Ирбизектиҥ ойындары» деп беш бӱдӱм маргаандар ӧткӱрери ле алтай баатыр Ирбизекке кереес тургузар деген шӱӱлте болгон. Маргаандар сӱреен солун маргыштарла ӧдӱп калды. Кереес тургузары јанынаҥ айалга кандый не?
—Тӧрӧлчи кӱӱндӱ, эрчимдӱ јерлештеристеҥ ондый јакшынак баштаҥкайлар болуп турганын јакшы керек деп бодойдым. Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников јондыктыҥ, эл-јонныҥ баштанузы аайынча алтай баатыр, калыктыҥ кезери Ирбизекке кереес тургузарына эл-јонноҥ акча-манат јуурына чот ачар јакылта берген. Онойдо ок АР-дыҥ башкарузы Ирбизекке кереестиҥ эҥ артык эскиз-ӱлекерине ачык конкурс јарлаган. Конкурска материалдар аларын кандык айдыҥ 5-чи кӱнинеҥ ала баштаар. Онойдо ок Эл Ойынныҥ логотибиниҥ ӱлекер-јуругына конкурс база јарлаганыс.

—Алдында ӧйлӧрдӧ кажы ла јурттагы клубтарда совет те, ӧскӧ дӧ ороондордыҥ эмди классика болуп калган јакшынак кинолорын кӧргӱзетен эди. Ороонныҥ јурттарында кинолор кӧргӱзер кинозалдар, кинотеатрлар ачар иштер кӧндӱккен. Бистиҥ республикада кандый иштер ӧдӧт?
—РФ-тыҥ культура министерствозыныҥ баштаҥкайыла 2015 јылдаҥ бери ороонныҥ јурттарында национальный фильмдер кӧргӱзер айалга тӧзӧӧр амадула программа тургузылып, јӱрӱмде бӱдӱп туру. 2016 јылдаҥ бери ороонныҥ 69 тергеезинде 422 кинотеатр ачылган, база 378 кинотеатр ачары пландалат. 2018 јылда бу керекке 850 млн салковой чыгарылган. Киноныҥ фонды ажыра јазалган, јаҥыртылган кинотеатрларда јылдыҥ кажы ла кварталында тӧрӧл фильмдердиҥ 50 проценттеҥ ас эмес сеанстары ӧткӱрилер учурлу.

Бистиҥ Горно-Алтайск калада П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ кичӱ залында јаҥы 3D-кинотеатр ачылган. Ол Россияныҥ ондый јепсел тургузарына конкурсла талдалган 202 кинотеатрыныҥ тоозына кирген. 3D-јепсел тургузарына јӧптӧжӱге кол былтыр кӱчӱрген айда салылган, јаҥар айда дезе, ол тургузылган ла иштеерине белен болгон.

Кинотеатрлар Кӧксуу-Оозы аймакта ла Горно-Алтайсктагы «Чаҥкыр Алтай» кинотеатрда (кеендиктердиҥ тӧс јериниҥ дирекциязы) ачылары темдектелет. Келер ӧйдӧ кинотеатрлар ончо аймактарда ачылары керегинде айдылып калган. Эмди олордоҥ угузулар келип баштады.
Быјыл наадайлардыҥ театрын ачарына субсидия чыгарылган. Аймактардаҥ кӧп угузулар келип јат. Бис олорды кӧрӧрис, јӧмӧжӧрис.

—Ольга Юрьевна, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ 100 јылдыгы темдектелер. Ого учурлай кандый јаан керектер ӧдӧри пландалат?
—Бистиҥ тергеениҥ оморкодузы болуп турган музейдиҥ тӧзлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын темдектеер ӧйдӧ он кирези керек ӧдӧри пландалган. Ол тоодо јаан изӱ ай кирезинде калыктар ортодогы билим-практикалык конференция ӧдӧр. Онойдо ок ӱлӱрген айда кӧдӱриҥилӱ эҥир-јуун ӧткӱрилер. Ондо фестивальдардыҥ, конкурстардыҥ јеҥӱчилдери, культураныҥ ишчилери кайралдадар. Бу керектерге ӧскӧ дӧ тергеелердеҥ, ороондордоҥ айылчылар келер деп иженедис.
Кунсткамерала, Эрмитажла, Елабугада И. Шишкинниҥ музей-туразыла бисте кӧрӱлер ӧткӱрери керегинде јӧптӧжӱлер бар. Тургуза ӧйдӧ олорго белетенери јанынаҥ јаан иш ӧткӱрилет.

—Кайчылардыҥ база калыктар ортодогы статусту боло берген курултайын ӧткӱрер ӧй јеткен. Кайчылардыҥ курултайынаҥ башка «Ээлӱ кай» деген фестиваль былтыр Кӧксуу-Оозы аймакта бир канча улустыҥ баштаҥкайыла ӧткӧн лӧ ондо эпостор бӱткӱлинче айдылган эди. Культураныҥ министерствозы мынаҥ ары «Ээлӱ кайды» јӧмӧӧр бӧ?
—Кайчылардыҥ курултайын кайда да куран айда ӧткӱрери пландалат. Оны бис Чой аймакта Н. У. Улагашевтиҥ музей-туразында ӧткӱрер деп шӱӱшкенис. Кайчылардыҥ курултайында баатырлар керегинде чӧрчӧкти бӱткӱлинче айдар ба, бӧлӱктей айдар ба деген башка-башка куучындар јӱрет. Jе курултайда бӱткӱл эпосты кайлаарга ӧй јетпези јарт. Онойдо ок јиит кайчыларга курултайда туружып, бойлорыныҥ арга-кӱчин ченеери, ченемел алары база учурлу деп бодойдым. «Ээлӱ кайды» јӧмӧӧри, јӧмӧбӧзи јанынаҥ айдарга эмди тура эрте. Ончо кайчыларды јууп, шӱӱжер, куучындажар керек. Бу сурак эмдиге ачык артканча…

—Республикада јаҥжыгу алынып, ӧткӱрилип турган керектердиҥ бирӱзи — ол балдардыҥ килемјилӱ «Солоҥы» фестивали. Быјыл бу фестиваль ӧткӱрилер бе?
—Килемјиниҥ «Солоҥы» фестивали бистиҥ тергеениҥ ӱредӱлӱ лу су-кадыкты корыыр учреждениелеринде, балдардыҥ садиктеринде јаан байрамдый ӧдӱп јат. Ондо ороондо јарлу улус, артисттер, ол тоодо бистиҥ де јерлештерис эрчимдӱ туружып турганы оны јилбилӱ ле сакылталу байрам эдип туру. Быјыл «Солоҥы» фестиваль кичӱ изӱ айда ӧдӧри темдектелет.

Быјыл ӱлӱрген айда база бир јаан керек пландалган. Ол балдардыҥ спектакльдарыныҥ тергеелик фестивали болуп јат. Бу керектиҥ федерал кеминдеги кураторы јарлу актер Сергей Безруков. Фестивальда балдар ойынын кӧргӱзип, артист болгон јайалтазын ачар деп бӱдедим. Бистиҥ тергеениҥ балдары кандый јаан јайалталу болгонын јӱзӱн-башка кӧрӱлерде, фестивальдарда, конкурстарда кӧрӧргӧ келижет ле онызы сӱреен оморкодулу, сӱӱнчилӱ. Jаҥыс ла олордыҥ ӧзӱмине јакшы айалгалар тӧзӧп, ондый керектерди кӧптӧҥ ӧткӱрип, јайалталарын ачып, ичкери ӧзӧргӧ јӧмӧжӧр керек.

—Республиканыҥ бастырага јуук јурттарында Культураныҥ туралары јаҥыртылган, јаҥыдаҥ тудулган. Jуукта Кош-Агаштаҥ кычыраачыдаҥ Кош-Агаш јуртта Культураныҥ туразы јок болгоны керегинде самара келген. Культураныҥ туралары јанынаҥ нени айдарыгар, Ольга Юрьевна?
—Культураныҥ туралары, олордыҥ јепселгендери керегинде сӱреен кӧп баштану-угузулар болуп јат. Кош-Агаш јуртта Культураныҥ туразы келиштире јазалган турада иштеп јат. Олордоҥ кӱӱлик јепселдер јанынаҥ база баштану келген эди. Ороон кеминде культураныҥ учреждениелерин јазаары, тудары ла јепсеери аайынча программалар иштеп јат. Бу суракка јаан ајару эдери, бар программаларды улалтары керегинде Президенттиҥ Федерал Jуунга Баштанузында, РФ-тыҥ культуразыныҥ министриниҥ куучынында база айдылган. Быјыл Кош-Агаш аймактыҥ Телеҥит-Сортогой јуртында Культураныҥ туразына акча-манат чыгарылган. Улаган аймактыҥ Кара-Кујур, Чамал аймактыҥ Онос ло Шабалин аймактыҥ Каспа јурттарында Культураныҥ јурт тураларына база акча-манат берилген. Онойдо ок кажы ла аймакта культураныҥ тураларына кӱӱлик јепселдер аларына, олордыҥ материально-технический айалгазын јарандырарына база акча-манат чыгарылар.

—База кандый солун керектер бисти сакыйт, Ольга Юрьевна?
—Быјыл культурага камаанду кӧп учреждениелердиҥ юбилейлӱ јылы. Ол тоодо культураныҥ ла кеендиктиҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ 15 јылдыгын ӧткӱрдис. АР-дыҥ башчызында государственный оркестрдиҥ 15, республикан филармонияныҥ 25 јылдыгы темдектелер ле П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ 40-чи сезоны ачылган. Биске Тувадаҥ, Калмыкиядаҥ театрлар гастрольдорго келерге јат. Бистиҥ эл театрдыҥ артисттери Калмыкия јаар барарга пландайт.

Алтай ла орус тилдердиҥ кӱндерин ӧткӱреринде бистиҥ министерство база камаанду болуп јат. Онойдо ок агаш ишчилерге учурлай «Чаҥкыр тайга» деген фестивальды ӧткӱреринде бис база туружарыс. Тастаракайлардыҥ «Сыр каткыда» деген шоузы ӧдӧр. Щепкинниҥ театрлык училищезин эҥ баштап ӱренип божоткондордыҥ јылдыгына учурлай Амаду Мамадаковтыҥ јайаандык эҥири ӧдӧр.

Келер јылда М. Чевалковтыҥ адыла адалган эл бибиотеканыҥ 100 јылдыгы, 2020 јылда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгы темдектелер. Бис бу керектерге эмдигештеҥ белетенип јадыс. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ музей-туразында бир канча иштерди бӱдӱрер, садта алдында болгон кемине јетире ӧзӱмдер, агаштар отургузар керек.

Республикада кажы ла ай, кажы ла кӱн кандый да керектер ӧдӱп туру. Министерство олордо туружып та јат, јӧмӧжип те јат…

—Эрмек-куучын учун быйан,Ольга Юрьевна. Культурада ла кеендикте темдектелген ончо керектер једимдӱ ӧтсин!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА