Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кларнет ӱни — јӱткиген кӱӱни

02.04.2018

Jайаандыкты ширтеп кӧрзӧ, ол андый кӧп ууламјы-јолду, кайкамјык ла саҥ башка куулгазынду телекей. Кезик улустыҥ јайалтазы јаштаҥ ала иле кӧрӱнер, кем де јаанаган сайын амыры јок бедиренип, тӱҥей ле јайаандыкка јӱреги ачылар.

Самыр Ойношев талдап алган јайаандык јолын кӱӱле колбогон. Jиит уул кларнет деп солун кӱӱлик ойноткыла школ туштаҥ бери ойноп јат. Ого јол баштаган баштапкы ӱредӱчилери М. М. Хабибуллин ле П. П. Каверин болгон. Таныш эмес ойноткыла ойноп кӧндӱгерге база кӱч ле болгон деп, Самыр куучындайт. Баштапкы ӧйлӧрдӧ јӱк ле таныштыру аайлу ӱренеле, эки јылга бу ойноткы керегинде ундыган да ӧйлӧр болгон. Jе кажы ла катап кларнетле туштажып ла калар, ойноорго ло келишкен турар. Тургуза ӧйдӧ Самыр Москва калада Чайковскийдиҥ адыла адалган кӱӱлик консерваторияда ӱренет.
—Самыр, бистиҥ тергееде кларнетле ойноочы улус кӧп туштабай турганын билерис. Слер бу јолго канайып келгенигер?
—Чын, бистиҥ республикада кларнетле кӧп улус ойнобой јат. Мениҥ бу ойноткыла јилбиркеп ӱренген јолым тапту удай берген. Школды божоткон кийнинде кандый јолло барар деп сурак турган. Физикала колбулу технический вуз эмезе Новосибирск каланыҥ кӱӱлик колледжи деп санангам. Учында турулталарла ӱч технический вузка конкурсты ӧдӧ береле, узак ла санангам. Бу вузтарда ӱрензем, нени ӱренеримди мен билерим, а колледжте кӱӱге ӱредип турганы меге табышкактый јаан сурак болгон. Анайып, кӱӱниҥ јолын талдаганым ол. Оноҥ Новосибирскте ӱч јыл ӱренеле, ӱредӱчиниҥ ижи меге база јарабагадый деп сезип, Санкт-Петербургтыҥ кӱӱлик колледжине кӧчӱрингем. Оны божодоло, бу ла јаан каланыҥ консерваториязына ченелте экзамендер табыштыргам. Ол тушта канайып та јолым келишпей калган, бир экзаменге оройтыганыма санааркайла, тӱниле уйуктабагам. Эртенгизинде устный экзаменде оноҥ улам маҥзаарала, конкурсты ӧдӧ бергедий баллга менде бир ле балл јетпеген. Эмди сананар болзо, Питерде мениҥ јолым јок болгон эмтир.

Бир јыл белетеништӱ курстарда ӱренип ийеле, база катап ченелтелер ӧттим. Экзамендер алдында бир кӱн эҥирде кларнетле ойноп, белетенип отурарымда, трость тудуп турган машинка сына берген. Ол тушта энем мениле кожо болгон. Мастерге тӱрген-тӱкей телефон согуп, јаҥы машинка алдыс. Jе јаҥызы та кандый да саҥ башка јазалган, ойноорго эптешпедим. Ойто ло эскизиниҥ сыныгын тургузып, ойноорго келишти. Оноҥ не болор, јакшы ла сӧс укпадым.

Бу эки јыл меге эҥ кӱч јылдар деп билдирди. Jердиҥ ӱстинде керектиҥ аайын, кижиниҥ айалгазын оҥдобос улус бар болгонын билдим. Улус бир тӱҥей эмес, ылгап, бийиксинип турар улуска туштадым. Оноҥ Интернетти кӧрзӧӧс, Россияда бир ле кӱӱлик вуз документтерди эмдигенче алып турган эмтир. Анайып, энемле экӱ тудунчагысты алып, Петрозаводск калага једип барганыс. Петрозаводск Питердеҥ тыҥ ыраак эмес эмтир, поездле бир ле кӱнге једип калдыс. Ченелтелерди база бир ле кӱнде табыштырып ийеле, калала таныжып, ајыктанып бастыс. Баштапкыда Петрозаводск кала меге тыҥ ла јарабаган. Jе оноҥ кӧрӧр болзо, сӱрекей јараш кала, Онега деп јаан ла јараш кӧлдиҥ јарады. Карелияныҥ улузы «тӱндӱк» кылык-јаҥду, јымжак, јалакай улус эмтир. Группада кожо ӱренген студенттер ончозы ачык-јарык, јакшы балдар болгон. Карелия меге кӧп јакшы санаалар, токунал берген. Су-кадыгым да орныккан. Анда ла кӧлӱкле маҥтадарына кере бичик алгам. Эмди сананзам, меге ээлӱ јаан Онега кӧл болушкан болгодый. Кезик ӧйлӧрдӧ, качан кларнетле ойноп турзам, уйуктаарга јадып алзам, ол кӧл бу ла јанымда шуулап јат деп сезим келип турар.

Jе Петрозаводскта кандый да јакшы болзо, профессиональный јанынаҥ оноҥ артык ӱредӱ берип турган јер бедиреп, Москва ла Казань калаларга барып туратам. Мен ол јылдыҥ тал- ортозын поездте ле ӧткӱрип салган ошкожым. Финляндияныҥ Хельсинки калазындагы Сибелиустыҥ Академиязына да барып келдим. Эҥ ле тыҥ Казаньда јараган. Анда Тимур Альбертович Гильфановло, Артур Шакирович Мухаметшинле таныжып, олорго прослушиваниеге јӱргем. Бу эки ӱредӱчи меге кларнетле ойнооры јанынаҥ кӧп јаҥы билгирлер берген, кӱӱчи болорым деген кӱӱнимди оноҥ тыҥ кӱйбӱреткен. Олор јайгыда Казаньга кел, ӱредӱге аларыс деген. Мен бу ӧйлӧрдӧ бойымныҥ аргаларыма бӱдӱп, Москваныҥ консерваториязына база документтер табыштырдым. Тимур Альбертович ле Артур Шакирович эмес болзо, консерваторияга кирерге мен тидинбес те эдим. Jайды сакып, јаҥыдаҥ ӱредӱге кирерге белетенип ле турдым.

Москвадагы консерваторияга прослушиваниеге барарымда, преподаватель јаскыда не келбегеҥ деп сурайла, консультацияга кел, анда Багдасарян нени айдар, андый ла болор деген. Эмди онызы не кижи болотон деп кайкап, Интернеттеҥ бедирендим. Оноҥ билдим — ол кижиниҥ толо ады-јолы Рафаэль Оганесович Багдасарян эмтир. Кандый јараш атту кижи деп сананып калдым.

Прослушивание ӧдӧри темдектелген кӱнде он кире кларнетист келген. Ончобыс тышкартында ӱредӱчилерди сакып турзаас, кайда да јаан ӱндӱ кижиниҥ куучыны угуларда, армян акцент иле танылып турды. Бу ӱн меге база озодоҥ ло бери таныш немедий билдиргенин кайкадым. Ол кижи бойы бистиҥ јаныска базып келерде, јаан јашту эмтир, је јиит тушта ийде-кӱчтӱ, кеберкек кижи болгоны кӧрӱнип турды. Бу ла баштапкы тушташканыстаҥ ала Рафаэль Оганесович меге јуук болгон. Ол кӱн ойногоным да јакшы болгон, оныҥ учун ӱредӱге кирип аларым деп билип турдым. Jе кӱӱлик вузтардыҥ экзамендерин бир ле кӱнге тургузып салган учун санааркап баштадым. Бу прослушиваниенеҥ чыгала, экзаменниҥ ӧйин куучындажарга ойто Казань јаар ууландым. Анда ӱредӱчилер Москвадагы экзамендерге барарга јӧпти берип ийерде, тӱниле ойто самолетко отурып, Москва јаар учкам.

Таҥ эртен ойто ло экзамен. Санааркашка ла тӱниле уйуктабаган учун ченелте-экзаменде кирелӱ ле ойногон болгом. Экзаменниҥ кийниде Рафаэль Оганесовичке келеримде, јастыраларыҥа кӧсти јумуп, ӧрӧ тартарга келишти, ойыныҥ не кирелӱ болды деп сурады. Керектиҥ аайын куучындаарымда, калас јолго божотпойтон немени деп айтканын эмди эске алып јӱредим. Бир канча кӱннеҥ теорияла экзаменге барып јадала, ойто ло бу кижиге јолыктым. Куучын бажында ады-јолымды сурап, угуп алды. Ончо ченелтелерди ӧткӧн кийнинде бир кӱн телефон сокты: «Самыр, керектериҥ кандый?» — деди. «Ӱзе јакшы табыштырып ийдим» дедим. Оноҥ ол бистиҥ јолдорысты салым бириктирген, менде ӱренериҥ бе деерде, коркышту тыҥ сӱӱндим. Ӱредӱге барала, Рафаэль Оганесовичте ӱренерим деп угузу бичик табыштырып ийдим. Jолымды мынайып ачкан ӧрӧкӧн Алтайды кӧрӧргӧ кӱӱнзеп јӱретен. Jе ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында кайран ӱредӱчим јада калды. Меге бу коромјы сӱрекей ачу болгон, ӧскӧ дӧ студенттер бу кижини јоктоп арткан.
Кижини кижи кӧдӱрер деп, энем айдып јат. Кӧрӱп турзам, јӱрӱмде чын ла андый. Бу ла ӱредӱликтиҥ јолын ӧдӱп јӱргенчем, кандый ла улус туштаган. Jе јакшы улус тӱҥей ле кӧп. Бу сӧстӧрлӧ кожо анчада ла јаан быйанымды акту јӱрегимнеҥ Айсулу Михайловна Чининага айдып турум. Ол ӱредӱге ууламјылап, јаан јӧмӧлтӧ эткен улустыҥ бирӱзи. Кӱӱлик школдо ӱренип турарымда, теорияла белетеп салган ӱредӱчим Раиса Васильевна Филимоновага база быйанду јӱредим.

—Консерваторияда база кандый укту студенттер ӱренет?
—Кайдаҥ ла келген студенттер бар, ол ороондордыҥ тоозында Корея, Китай, Япония, Португалия, Колумбия, Турция, Казахстан ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

—Башка-башка укту јииттерле нӧкӧрлӧжип јӱрген кижиге алтай албатыныҥ келер ӧйи канайда кӧрӱнет?
—Ары-бери јорыктап, ыраакта ӱренип јӱреле, јанып келгеҥде, айдары јок јакшы, сыныҥ сергип, кӱӱниҥ кӧӧрӧп чыккан турар. Jе алтай тилле куучындабай турган алтай чырайлу балдарды, јииттерди кӧрзӧм, ичим ачыыр боло берди. Тил јоголып калбазын деп, чочып баштадым. Бӱгӱн Арасей ичинде кӧп албатыларда бу сурак курч туруп јат. Та нениҥ де учун орус тилдеҥ ӧскӧ тилдерге Россия ичинде ајару јок, оны корыыр, јарандырар, ӧскӱрер деп амаду тургузылбаган.
Алтай улус балдарын тилине ӱретпес боло берген. Керек бу аайыла барза, бир канча ӧйдӧҥ алтай тилле тоолу ла болчок кижи куучындажар болбой… Бу суракла колбой, философ Мераб Мамардашвилиниҥ совет јаҥныҥ ӧйлӧринде берген интервьюзында «грузиндер тилин садып ийген» деп айткан сӧстӧри санаама кирет. Мен сананзам, алтай тилдиҥ сурактарын казып, оныла иштеер керек. Оогош балдарга ӧйгӧ келиштире јараш јурукту чӧрчӧктӧр јазаза, јакшы болор эди. Бала јаштаҥ ала алтай тилине чӧрчӧк ажыра каруузыырына јакшы таскамал деп сананып турум. Карындаштык та албатылардыҥ чӧрчӧктӧрин кӧчӱрзе, балдарга јилбилӱ ле болор. Анайда ок аудиобичиктер, мобильный приложениелер ачканы јарамыкту болор эди. Jе бу ончо јаҥыртуларды јӱрӱмге кийдирерге, акча-манат керек болоры јарт. Jӱткиген, эдейин-тудайын дегенде, нени ле этпей, онызы эне-аданаҥ, јаандардаҥ камаанду туру.

«Канча тил билериҥ — сен ол кирезинче кижи» деп айтканы меге алдынаҥ бери јарап јат. Ого ӱзеери бӱгӱнги кӱнде билингвтарла колбулу шиҥжӱ иштер ӧдӧт. Билингв — кичинектеҥ ала эки тил билер кижи. Андый улустыҥ интеллектуальный аргалары кӧп болуп, карыганда, меениҥ оорулары ас туштайт. Баштапкыда балдарга эки тилге ӱренерге айса кӱч те болот, је келер јӱрӱминде олордыҥ аргалары јаан болгонын шиҥдеген иштер чокым кӧргӱзип салган. База ӧскӧ тил ӱренери олорго јеҥил берилет. Кӧп тилдер билер улусла камаалажып-куучындашсаҥ да башка болот. Олордыҥ јӱрӱмге, телекейге кӧрӱми элбек, јайым.

Эмди анчада ла калада јадып турган улус балазы балдардыҥ садына барза, ого анда јӱрерге јеҥил болзын деген амадула башкарынып, орус тилге јайылат. Мениҥ шӱӱлтемле болзо, алтай тилис — ол бистиҥ ада-энелерис берген алтын јӧӧжӧбис. Ол јӧӧжӧни јылыйтса, кайра кайдаҥ да садып та алар арга болбос. Тил јоголзо, оны канайып та тирилтер де сӱме табылбас ине. Израильтяндардаҥ кӧрӱжип, тилди бек тудуп алар керек. Кем билер, база 100 јылдаҥ политикалык айалга кандый болорын, је тилис керек ле болор.

Jӱрегимди «кемирип» турган база бир сурак бар — ол бистиҥ албаты бӧлинижип турганы. Алтай, телеҥит, Чуйдыҥ улузы дежип, бойы-бойысты сабарла кӧргӱспей турган болзоос, кӧдӱрилер де эдис. Ӧрӧ тартынып јатканын ийде салардыҥ ордына, тӧп куучындажып, јӧптӧжип турзаас, бирлик, кӱчтӱ албаты болор эдис. Оныҥ да учун Алтай јерим амыр турзын, аҥы-кужы астабазын, аржан суулары, агын суулары ару аксын, агаш-тажы бек тазылданып, јум турзын. Jаткан албатызы су-кадык јӱрзин, алтай јерин тооп, чеберлеп турзын.

М. ЯБЫКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина