Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Тазыктырынар кӱӱн керек…»

02.04.2018

Калганчы ӧйдӧ Алтай Республикада окјаачылар Сибирь кеминде ӧдӱп турган маргаандарда јеҥӱлӱ јерлер алар боло берди. Бир сананзаҥ, мында кайкаар неме јок. Не дезе, спорттыҥ бу бӱдӱминиҥ тӧс эп-сӱмелери калыгыстыҥ канында салынган болуп јат. Кай чӧрчӧктӧрди кычырган улус алтай баатырлардыҥ окјаадаҥ чеченине ле ыраагына адарына маргышканын билер эмей. Ада-ӧбӧкӧлӧрис окјааныҥ шылтузында јерлик аҥдарга аҥдап, азыранган да ине.
Бӱгӱн бис кычыраачыларысты окјаадаҥ адарында спорттыҥ узына кандидат тоҥжаан сӧӧктӱ Судур Владимирович Бекеневле таныштырадыс.

—Jаҥжыкканы аайынча бойор керегинде элбеде куучындап ийзеер?
—Мен 1997 јылда Шабалин јуртта чыккам. Калада И. З. Шуклинниҥ адыла адалган 6-чы таҥмалу лицейде 9-чы класска јетире ӱренеле, экономический техникумныҥ юридический бӧлӱгине ӱредӱге киргем. Оны ӱренип божоткон соҥында, черӱчил молјумды бӱдӱргем. Бир јылдаҥ черӱдеҥ јанала, потребительский кооперацияныҥ Новосибирсктеги институдына заочно ӱредӱге киргем. Эм тургуза бийик ӱредӱ алар амадула анда ӱренедим.
—Окјаадаҥ адар спортло качаннаҥ ала тазыктырынып баштаганар?
—2010 јылда. Спорттыҥ бу бӱдӱмине мени таадам Александр Альчинович Сельбиков экелген. Ол меге ле база бир барказына, мениҥ таайым Кару Сельбиковко, јиит ӧйиндеги фотојуруктарды кӧргӱскен эди. Ол фотојуруктарда таадам канчын јиит тужында окјаадаҥ адар маргаандарда туружып турган ӧй. Каруга ла меге спорттыҥ бу бӱдӱми керегинде узак куучындаган ла кӱӱнер бар болзо, тазыктырарым деген. Ол ло тушта бис экӱ бу јараш спортло тазыктырынар деп кӱйбӱреп баштаганыс.
Оныҥ кийнинеҥ, качан мен окјааны колыма баштапкы катап аларымда, оноҥ адарга ченежеримде, кӧксимде та не де ойгоно бергендий билдирген. Мен спорттыҥ бу бӱдӱмиле чындаптаҥ ла «оорып» баштагам деп айдарга јараар. Согонныҥ таҥмага баштапкы катап тийген кийнинде кандый сезимдер болгонын айдарга да кӱч. Ол бир де ундылбас сезимдер. Мынайып, бис тазыктырынып баштаганыс.
—Удабай ла маргаандарда туружып баштаган болбойор?
—Эйе, озо баштап бойлорыс, јаҥы тазыктырынып тургандар, ортодо маргаандар ӧткӱргенис. Оныҥ кийнинеҥ база да тазыктырынып, окылу маргаандарда туружып баштаганыс. Бир кезек ӧйдӧҥ јакшы једимдер кӧргӱзип, Алтай Республиканыҥ первенствозы, Эл Ойын, Олимпиада ла оноҥ до ӧскӧ јаан учурлу маргаандардыҥ јаантайынгы туружаачылары боло бергенис. Олордо база јакшы кӧргӱзӱлерге јеткенис ле Алтай Республиканыҥ јуунты командазына кирип, Новосибирск, Барнаул, Бердск, Томск, Кемерово ло Красноярск калаларда ӧдӱп турган маргаандарга барар боло бергенис. Кӧп тоолу маргаандарда таҥынаҥ да, јуунты команда да учун туружарга келишкен.
—Спорттыҥ бу бӱдӱминде кандый једимдерге јеткенер?
—Окјаадаҥ адарында республика ичинде де, Сибирь кеминде де ӧткӧн маргаандарда кӧп једимдерге јеткем. Jе эҥ учурлузы деп, быјыл кочкор айда Бердск калада ӧткӧн маргаанда спорттыҥ узына кандидаттыҥ нормативин бӱдӱргеним деп айдар эдим.
Мен бу једимге јаҥыс ла таҥмага чечен адарга тазыктырынганымныҥ шылтузында эмес, је анайда ок тренажерный залда тазыктырынганымныҥ шылтузында јеткем. Мында эҥ учурлузы кижиде јаантайын тазыктырынар кӱӱн болоры.
—Тазыктыраачыдаҥ база кӧп неме камаанду болбой?
—Онызы чын. Бисти таадам тазыктырганы кӧпти берген. Ол бис экӱниҥ кылык-јаҥысты оогоштоҥ ала јакшы билер ине. Оныҥ да учун кайда да јымжада айдар, кайда да некелтелӱ боло беретен. Байа окјаадаҥ адарыныҥ техниказын, теоретический де, практический де бӧлӱгин бастырајандай ӱредип салган. Кыскарта айдар болзо, бойыныҥ билерин биске берген ле оноҥ ары ӧссин деп айалгалар ла аргалар тӧзӧгӧн.
—Спорттыҥ бу бӱдӱминде алган ченемелерле јаҥы тазыктырынып јаткандарла ӱлежедер бе?
—Тазыктыраачыныҥ учуры јаан деп оҥдоп јадым. Мен тазыктыраачыныҥ ижин бӱдӱрбейдим, је качан ӱренчиктер окјаадаҥ адарыла колбулу сурактар бергенде, билеримди айдып, јартайдым.
—Мынаҥ ары бойыгарга кандый амадулар тургузадар?
—Окјадаҥ адарында спорттыҥ узыныҥ нормативин бӱдӱрер керек. Кыш ӧйинде толо тазыктырынгадый јерлер јок болгоны качалаҥын јетирет. Jе тазыктырынатан кӱӱн јаантайын бар. Кажы ла ай сайын ӧдӱп турган маргаандар бош салынарга бербейт. је олордыҥ бастыразында ла туружар арга болбой јат. Кажы ла јол-јорыкка акча-манат керек ине.
—Айса болзо, качан бирде јерлештеристеҥ спорттыҥ бу бӱдӱмиле Олимпий ойындардыҥ јеҥӱчили чыгар болор бо?
—Сӱрекей тыҥ болор эди. Jе андый јаан једимге једерге, бастырајандай јеткилделген тӧзӧлгӧ болор учурлу. Эҥ учурлузы – кижиде окјаадаҥ адарыла тазыктырынатан кӱӱн, јӱткимел болор керек.
—Кычыраачыларыска, јашӧскӱримге нени кӱӱнзеерер?
—Спортло тазыктырынзын, ол тушта ӱзе јакшы болор!
—Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан болзын.

* * *

Окјаадаҥ адарыла тазыктырулар Туулу Алтайда 1970-чи јылдардыҥ учкаары башталган. Ол тушта окјаадаҥ адары спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ чемпионадыныҥ программазына буряттардыҥ ээжилери аайынча кийдирилген эди. Баштап тарый јерлеш окјаачыларыстыҥ једимдери бийик эмес болгон.

Оогошто бастыразы ла бойы эткен окјаалардаҥ адып, бойлорын тыҥ ла устар деп сананган. Jе белетениш јогынаҥ, Бурятияныҥ, Якутияныҥ, Туваныҥ јаҥы окјааларла јеткилделген устарыла маргыжатаны кӱч керек болгон. Ол тушта Горно-Алтайскта 1977 јылда «Урожай» деп јондыкта окјаадаҥ адарыныҥ секциязын тӧзӧгӧндӧр. ¯ч јылдыҥ бажында Горно-Алтайсктыҥ окјаачылары баштапкы једимдерине једип, јаан маргаандарда туружып баштаган. Кезиктери спорттыҥ узына кандидаттардыҥ нормативтерин де бӱдӱрип ийген. Олор спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ зоназыныҥ чемпионадында Туулу Алтай учун једимдӱ туружатан.

1990-чы јылдарда, орооныс јайрадылып турган ӧйдӧ, окјаадаҥ адары аайынча тазыктырулар республикабыста токтогон. Калыгыстыҥ сӱӱген байрамы Эл Ойын ӧткӱрилип башталарда, спорттыҥ бу бӱдӱми экинчи тыныжын алган деп айдар керек. Баштапкы Эл Ойынныҥ программазында бойлоры јазаган окјааларлу спортчылар маргышкан. Олор фанерадаҥ јазалган тийиҥдерге, койондорго ло эликтерге тийгизе адар учурлу болгон. Шыргайтыда ӧткӧн экинчи Эл Ойыннаҥ ала спортивный окјааларлу спортчыларга маргаандарда туружарга јараар боло берген. Оныҥ кийнинде ӧткӧн Эл Ойындарда баша-башка таҥмалар тузаланылган. Jе 2006 јылдаҥ ала спортчылар спортивный таҥмалар тузаланат.

2008 јылда Пекинде ӧткӧн Олимпиадада Россияныҥ окјаачызы Баир Баденов орооныска кӱлер медаль ойноп аларда, республикабыста спорттыҥ бу бӱдӱми ӱчинчи тыныжын алган. Ол Олимпиаданыҥ кийнинеҥ бир канча энтузиаст тергеебистиҥ тӧс калазында окјаадаҥ адарга сӱӱп тургандардыҥ клубын тӧзӧгӧн. Оны Александр Альчинович Сельбиков башкарган. 2013 јылда «Окјаадаҥ адары аайынча Алтай Республиканыҥ федерациязы» деп тергеелик јондык организация тӧзӧлгӧн.

Бу ӧйдиҥ туркунына бистиҥ спортчылар Сибирьдеги федерал округтыҥ чемпионаттарыныҥ ла первенстволорыныҥ кӧп катап јеҥӱчилдери ле призерлоры болуп чыккан.
Бӱгӱн спорттыҥ бу бӱдӱмиле окјаачылар Оҥдой, Кош-Агаш, Чамал аймактарда ла Горно-Алтайскта јаантайын тазыктырынат. Улаган, Кан-Оозы, Майма, Шабалин аймактарда окјаачылар каа-јаада ла тазыктырынып турган. Андый да болзо, Эл Ойындарда ла республикан олимпиадаларда бу аймактар толо командаларын тургузат.

Турачак, Чой, Кӧксуу-Оозы аймактарда спорттыҥ бу бӱдӱми ӧзӱм алынбаган, је таҥынаҥ тазыктырынып турган спортчылар бар.
Окјаадаҥ адары аайынча спорттыҥ ӧзӱмине республикан, текши государство кеминде јӧмӧлтӧ керек.

К. ЯШЕВ белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина