Алтайдын Чолмоны

Адаларыс Тарас Бульбадый болгон болзо…

03.04.2018

Jарлу археолог Д. Савинованыҥ шӱӱлтезиле болзо, јебрен тӱрктердиҥ арттыргызып салган археологиялык кереестериниҥ кӧп сабазы Туулу Алтайда, Тывада ла Монгол јериниҥ Кобдинский аймагында болуптыр. Тӱрктердиҥ тӱӱкизиле тереҥжиде таныш билимчи В. Горбуновтыҥ темдектегениле, Туулу Алтай тӱрктердиҥ јеезелӱ јурты болгон. Тӱрктердиҥ государствозы тужында јерис-алтайыс олордыҥ тӧс очогы-турлузы болгон деп айдар керек.

Jеҥдирткен тужында ыжыктанып, ийде-кӱчин алынатан јери (Чабыш-каган, 630-650 ј.ј.). Онойдо ок бут бажына тура чыгып, јуучыл јол-јорыгына атанатандар (Тоньюкук, 710-715 ј.ј.). Бу јӱк ле эки билимчиниҥ темдектегени. Jе кезик билимчилер Волганыҥ ла Уралдыҥ ортодо ло оноҥ до ӧскӧ јерлерди адагылап јат.

Jебрен тӱрктер керегинде кӧп јетирӱлер кыдат јеринде ачылгалак, јарталгалак. Jаш улус тӱӱкизиле јилбиркеп, бийик ӱредӱлӱ заведениелерде ӱренип, шак ол кыдат јериндеги кӧмзӧлӧрдӧги бичимелдерге баштанып, бедиреништӱ-шиҥжӱлӱ ишке ајару салган болзо.
Кыдат албатыныҥ соојындарыла болзо, тӱрк эл Ашинага баштадып, Алтайдыҥ кырларыныҥ куй тажынаҥ чыккан. Бу ла соојынга тайанып, бир бӧлӱк алтай улус 2000 јылдардыҥ бажы јаар тӱрк элге учурлалган кереес-темдекти Оҥдой аймакта Кадын ла Чуй бириккен јерде тургузар деп темдектеген эди. Jе байа ла бистердиҥ бир сӧскӧ келбегенистеҥ улам јакшынак баштаҥкай ол ло кирезинде токтоп калды. Тӧс шылтактардыҥ бирӱзи баштаҥкайды эткен В. Кыдыев ортобыстаҥ ырап калганыла тудуш деп айдарга јараар.

Jебрен тӱрктер керегинде кӧп тоолу билим иштер, ачылталар эдилген де болзо, је бӱгӱнги кӱнге јетире телекейдиҥ билимчилери блааш-тартышта, удур-тедир эрмектӱ. Мыныҥ шылтагы билимге политика кириже бергенинде болор. Темдектезе, ол ло Ӱкектеҥ табылган Каан баланы кара башту албатыныҥ ла болбозын деп, кандый куучын-эрмек айдышпады. Каан балала кожо мӧҥкӱдеҥ чыккан оныҥ эдим-тудумдарын, ичкен-јиген курсак-тамагын бис эмдиги ӧйгӧ јетире, бӱгӱн де тузаланадыс. Бис оны јок јердеҥ, куру кейдеҥ албаганыс ине. Шак бу блааш-тартышту куучынды токтоткон кижи РАН-ныҥ академиги Н. Макаров. Ол 2004 јылда пазырыкчылардыҥ ла эмдиги алтай албатыныҥ генетиказы, угы-тӧзи тудуш болгонын јап-јарт эдип бичиген.

База Цюрих-Ирхельсктеги јаргы-медуниверситеттиҥ (Швейцария) билим докторлоры Р. Хауриниҥ, У. Блаттердиҥ темдектегениле, Каан баланыҥ баш сӧӧк-тайагы монгол укка јуукташ.
Калганчы ӧйдӧ јерлердиҥ аттарын оҥоры-тескери кӧчӱрилгендерине тайанып, там ла ары барып јадыс. Туулу Алтайдыҥ кӧп саба јерлериниҥ ады Джунгар каандык оодылып-чачылып турган ӧйлӧргӧ келижет. Темдектезе, Чибит јурттаҥ ыраак јокто Бельгибаш сууныҥ бажында тӱрктердиҥ Бельге кааныныҥ мӧҥкӱзи болордоҥ маат јок деп айдыжат. Ол эмезе Jал-Мӧҥкӱни тӧмӧн тӱшкен ӧзӧктӧ Солтонныҥ тыны кыйыларда, оныҥ јаан уулы Боор коромјы чыккан јер деп, Короты деп адап салган. Сарлык деген ыйык тайганыҥ чын ады Тарлык (Тарылу) болуптыр. Озодо улус бу тайгадаҥ мылтыктыҥ тарызын јазайтан кошмокты (сера) алып туратан деп уккам. Эмезе Jабаганныҥ ажузы јаар Каҥзалу деп ыйык тайга Чугунка болуп кубулганын не деп јартаар?

Мынаҥ озо Оҥдой аймакта Калининниҥ адыла адалган колхозтыҥ койчы-малчы болгон улузынаҥ, олордыҥ ортозында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јаштары јаанап калган туружаачыларынаҥ укканымды база бичип ийейин. Эмдиги Оҥдойдыҥ ла Ӧлӧ Тууныҥ (Ӧлӧти) ортозында јаан јуу-согуш болгон. Ал-камык албатыныҥ тыны кырылган јерди Кырышкан деп адаган. Ол јуу-согуштаҥ бир бӧлӱк јииттер сууны ӧрӧ тынын алып качкан. Jе тонокчылдар јииттерди эмдиги Шашыкман јурттыҥ бойында турган Сокойок кырга туйуктаган. Бир канчазы ӧштӱниҥ согондорынаҥ корогон. Учы-учында јаҥыс јиит арткан. Ӧштӱлер оны тирӱге олјолоорго турганын ол сескен. Айдарда, јиит: «Jер тӱбине олјого барганчам, сӧӧк-тайагым эне болгон Алтайымда јатсын» — деп кыйгырып, ӱлдӱзиле сайынган. Бу јердиҥ адын Чабышкан деп адаган. Jурттыҥ каргандары јуукка јетире Сокойок кырга кыс улус чыкпазын деп јакыйтан. Jе эмди ончо неме солынып калган. Jердиҥ адын адайтаны, јартайтаны кажы ла кижиниҥ бойында. «Чеден бе» айса «ман ба» деп јартаарын бойы ла башбилинип, јартап берет. Эл-јонныҥ кӧксиндеги соојын куучындары качан да ундылбазы јарт.

Jурттыҥ табыш угар улузы кезикте Сокойок кырда таштыҥ тоолонгонын, темирдиҥ бой-бойына согулганын угадыс дежет.

Текши Алтайды томыра-кечире чийе тартылган суак-арыктардыҥ орды јеткилинче. Кайыҥчыныҥ ичинде кайа-ташты оодып, тоскурлап апарган суактарды бойым кӧргӧм. Jаан калык бисти јаҥы ла кыра ижиле таныш, темир сулаачылар болгон, бичик-биликтӱ эл болуптыр деп јӧпсинип баштаган. Бистиҥ каргандарыс ӱстисте Кӧк Айаста ла алтыгы ороондо улус бар деп айдышса, каткырыжатан јогыс па. Эмдиги телекейлик билим бу айалганы, учуралды НЛО деп јартап јат. Jе бу ла Бичиктӱ-Боом јурттыҥ одожында кырда таштагы јебрен јуруктарды лаптап ајарза, ондо космонавт та, Египеттиҥ абразы да јуралганын не деп јартаар?

Кӧп саба јерлердиҥ аттары Джунгар каандык оодылып-јайрадылып турган ӧйлӧ тудуш. Темдектезе, Кырышкан, Чабышкан, Короты, Сӧӧктӱ Тайга, Шутурлу, Мӧндӱр-Соккон, Корогон ло о. ӧ. кӧп тоолу јерлердиҥ аттары баатыр уулдардыҥ, јалтанбас кыстардыҥ ады-јолдорын эзедет.
Jаламан деп јурттыҥ ады јалама деген сӧстӧҥ табылган деп, јербойыныҥ улузы айдып берди. Азыйда јол бийиктей, Jаламанныҥ бажыла ӧткӧн. Ол айрыдаҥ Кӧксуу-ичи јаар, бери Каракол, Кайырлык-Jоло ичиндӧӧн ууланып келер ле ары Аркыт та јаар сала берер арга бар. Байла, ондо јолдыҥ белтиринде ӧрӧ-тӧмӧн јӱрген улус токтоп, јаҥын јаҥдап, јаламазын буулап, айдынып-алканып јӱрген болор. Онойдо ок Jаламанныҥ быйанду јаан аржан суузын ундыбайлы. Jе Jаламанныҥ тайгаларында аҥдап-куштап, мында јӱретен уулдардыҥ айдыжыла болзо, бийик кыр бажынаҥ кӧргӧжин, оогош то Jаламанла, јаан да Jаламанла агып јаткан суулар бириккен эки ӧзӧк буулап салган јалама-кыйрага бодолду кӧрӱнет. Jараш та, учурлу да. Jерди Jаламан болзын деп абаалар, байла, тегин адабаган болор. Ондый јараш, кеен ле јайым, эптӱ, јымжак јерди Алтай ичинде кӧрбӧдим, туштабадым деп, најым айткан эди.

Калганчы ӧйдӧ улустыҥ кылык-јаҥы кубулган ла. Jербойыныҥ кезик муниципалитеттериниҥ јамылулары чала-была белетелген јасактарга, јӧптӧргӧ тайанып, туура улуска јерлерди садып баштаганы јол алынат деген куучын бар. Мындый јарабас кылык Оҥдой, Улаган, Кош-Агаш, Кан-Оозы ла Чамал аймактарда бар дежет. Бу аймактардыҥ кезик јурт јеезелериниҥ башчы-сайыттары улузын меке-тӧгӱн сӧскӧ кийдирип, башбилинип турган болуптыр. Анчада ла Чике-Таманныҥ ары јанында арбынду јерлер садылган деп табыш бар. Садылган јерлердиҥ тоозында Jайлугуш, Сымылты, Ачык ла о. ӧ. јерлер айдылат. Тууразынаҥ келгендер аларын алып, садарын садып јат. Бу улус ар-бӱткенниҥ, тӱӱки-археологияныҥ байлыгын, энчизин чеберлеерине, корыырына бӱдери кӱч ле керек болбой. Онызын јӱрӱмдик ченемел кӧргӱзет. Онойдо ок тӱрк калыкта карыкчалду соојын барын ундыбайлы.

Бир каан коштой јаткан каанла јуу-чак баштаарга, шылтак бедиреген. Озо баштап минип јӱрген адыҥды бер деген. Бир канча ӧйдӧҥ кожо отурган эш-нӧкӧриҥди алатам деп тапкан. Jаан јуу-согушла кирерге, арга-чыдалы арай ла ас болгонын сезип турган. Jе бир канча ӧйдӧҥ гран-кыйубыста кереги јок сай-кумакту јериҥди аладым деп јеткен. Каан ӧчӧбисти ӧчӧдиҥ, базынбасты базындыҥ деп, јуу-согушка кирип, байагы кӧзи ач каанныҥ каандыгын оодо соккон, эш-нӧкӧрин, аргымак адын кайра ойто јандырып алган. Ол сай кумакту, айакча да јеригерди сатпагар деп, келер ӱйелердиҥ калдыктарына јакыган дежер. Jеригер слердиҥ киндигерле тудуш, јерди байлап, баалап јӱрӱгер деп айтканын ундыбас ла керек. Байла, оныҥ да учун Jер-Энени байлаганы кийип јӱрген кӧм ӧдӱктеристеҥ де кӧрӱнет. Бистиҥ кара башту албатыныҥ ӧдӱктериниҥ бажы — «тумчугы» саҥ ӧрӧ ине. Кандый эптӱ, јараш, тереҥ учурлу кӧктӧгӧн, канча ӱйелерге кайкал, јажыт. Jерге чебер, ајарулу болгоны кайкамчылу.

Jерди јемтиктеп сатканы, байа чычкан јемтийте кемирген курутка бодолду деп кӧрӧдим. Мындый айалгада депутаттарыс нени кӧрӧт, сананат не? Окылу јаҥга баштанып, чынын-тӧгӱнин ылгаштырып, аайы-бажына не чыкпас? Эмезе ол ло кезик јурт јеезелердиҥ депутаттары куурмакчы садынчактарла тудуш болор бо? Jилбӱзи, амадузы бир бе?

Калганчы ӧйдӧ кылык-јаҥыс коомой јаны јаар јайылып, ӧрӧ ӧзӧрдиҥ ордына, тӧмӧн тӱжӱп бараатканыс санандырат, санааркадат. Кезик аразында нениҥ учун бистиҥ адаларыс Тарас Бульбадый болбоды деген карыкчалду санааларга алдыртадым…

А. УРБАНОВ