Алтайдын Чолмоны

Jылыйган јоло кужыс — Сайлугемде

03.04.2018

Jаан куш удура турган јылым кайадаҥ учуп чыгала, ӱстибисле араай айланып, кырды ажа берген. Ак-сур ӧҥиле, канадыла бир де талбынбай кайыганыла ол самолетко тӱҥей болгон.
Jоло куш!.. Jоголып калган, ады јӱк чӧрчӧк-куучында арткан деп сананган кайкал куш. Оны кӧрӧр ырыс келижер деп кем бодогон…

Чыннаҥ айтса, мен бу јол-јорыкка барбаска санангам. Кече-јаҥы ла Кош-Агаштаҥ келип, кӱн бажында ойто ло бу алтайга, Сайлугемниҥ эл паркы тӧзӧгӧн пресс-турга барарга кӱчсингем. Jе, озолодо јӧптӧшкӧн јорык учун, чачынаҥ тудунала, јиткек састаҥ чыгара тартынган Мюнхгаузен чилеп, јалкуурыштыҥ ла кӱчсиништиҥ «сазынаҥ» чиректей тартынып, јолго атанган эдим. Эмди сананзам, јоло кушты кӧрӧриҥ деген болзо, јойу да болзо, барар эдим.

Сайлугемниҥ эл паркыныҥ Чаган-Бургузыдагы турлузына бис орой эҥирде јеткенис. Эртен тура, келген јеристи кӧрӱп базып јӱрзем, ӧзӧк ӧрӧ эки саҥыскан учуп барааткан. «Бистиҥ ӧзӧк јерде јылыйып калган саҥыскандар бу јерге келген эмтир не» — деп, Кӧкӧрӱниҥ Чага байрамында танышкан, Сайлугемниҥ эл паркында иштеген Валерий Оргуновко кокыр айас айдарымда, «ол кырдыҥ ӱстиле јоло куш та учуп јӱрет» деген.

Баштап јастыра уккам деп санангам: «Кандый јоло куш!?». Мен Оҥдой аймакта Jоло јурттаҥ јети беристе јерде, Коркобы јуртта чыккан-ӧскӧн кижи, јаштаҥ ала јоло — чӧрчӧк-куучынныҥ кужы деп сананып јӱретем. Кийнинде, бу куштыҥ адыла алтайыстыҥ башка-башка јерлеринде кайа-таштар, сӱмер-туулар адалганын угуп, В. И. Вербицкийдиҥ «Алтайские инородцы» деген бичигинде ол керегинде бичилгенин кычырып, јоло куш бистиҥ јеристе чыннаҥ болгонын билгем. Jе эмдиги ӧйдӧ?!.

«Jоло! — деп, Валерий бир де серемји јок айткан. — Эртен Кам-Тыттукемге барзаас, оныҥ уйазын кӧрӧрис».

Тургуза ӧйдӧ республикада чыгып турган кезик бичиктерде јолоны «тас куш» деп кӧчӱрип турганы јастыра болгонын айдар керек. Билимде оныҥ ады — орел-бородач (ягнятник). Бу барынтычы куш ла корулу болгон тындулардыҥ Кызыл бичигине кирген тынду. СССР ӧйлӧрдӧги јетирӱлерле, бистиҥ ороондо эжер 150 ле кире јоло куш бары темдектелген. (Бу куштар уйа тартар эжерин таап, јажына кожо јуртайтан эмтир). Алтай-Саянныҥ туулык јерлеринеҥ ӧскӧ јоло Европаныҥ туулык јерлеринде (Пиреней ортолыкта, Балкандарда ла Корсика ортолыкта), Тӱштӱк Азияда ла Африканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш ла кӱнчыгыш талаларында бары айдылат. Олордыҥ эмдиги айалгазы керегинде јетирӱлер ас.

Эре-Чуйдыҥ албаты-јоны јоло кушты јаантайын билген деп, Валерий Оргунов куучындаган. Олор бу јерде 1940-чи јылдарда кӧп болгон деп, јаан јашту улус куучындайт. Оныҥ кийниндеги јылдарда астап, ойто 1990-чы јылдарда кӧрӱнип келген. Ӧлгӧн јоло кушты таап, оныҥ канаттарын јайып кемјиирде, текши узуны 3 метр 10 см болгонын Валерий Оргунов айдат. «Jоло тӱлкӱни тепкенде, тӱлкӱ кӧрӱнбей турар јаан куш» — деп, Валерий айдат.

Jоло куштыҥ Кам-Тыттукем ӧзӧктӧ уйазын јууктаҥ Сайлугемдеги парктыҥ ишчилери кӧргӧн эмтир. Jылым кайага алдынаҥ ӧрӧ чыгар арга јок болгон учун, армакчыла бууланып, ӱстинеҥ 3 метрге Сайлегемдеги эл парктыҥ билим ишчизи Алексей Кужлеков тӱшкен. «Куштыҥ уйазыныҥ бийиги јарым метрдеҥ бийик. Ондо аҥдардыҥ сандары, тарбаган ла о. ӧ. аҥдардыҥ баштары, сӧӧк-тайагы јаткан — јылу ӧй болгон, јыдыган эттиҥ јыт-талы коркышту» — деп, ол куучындаган.
Чаган-Бургузы ӧзӧктӧ јаткан, Сайлугемеги эл паркта иштеген Сергей Тадыров: «Jоло куш кижиниҥ ӱстиле айланып, кайлап турар…» — деп айдат. Угар болзо, бу куштыҥ ӱни кай ошкош эмтир. База, јоло — аҥныҥ-малдыҥ јилигин сӱӱр куш болгоны солун. Тепкен јаан сӧӧктӧрди кайа-ташка согуп, оодылза, јилигин јигенин Сайлугемдеги эл парктыҥ ишчилери јаҥыс катап эмес кӧргӧн. Айла, јоло аҥдардыҥ јаан арка сӧӧктӧрин ажырып јигенин, балдары 20 см кире кабыргаларды јип ийерин билимчилер темдектеген — олордыҥ карды мындый сӧӧктӧрди кайылтып салар аргалу болтыр.

Jоло куштыҥ адыла бистиҥ тергеебисте Оҥдой аймактыҥ Jоло јурты, Чуйдыҥ јолында Барсуган деген кафениҥ јуугында, Себи сууныҥ оҥ јарадында азыйда альпинисттер тазыктыранган кайаныҥ ады (эмди бу кайа-ташты «Шаман-камень» деп бичип салганын кӧргӧм), Аркыт сууныҥ ӧзӧгинде сӱмерлердиҥ бирӱзи адалган. Jабаганныҥ боочызыныҥ алдында Улукум деген кырдагы кайа-ташта Jолоныҥ уйазы деген куй таш бар.

Бодогондо, бу куштыҥ Алтайда астаганыныҥ, јӱрген јерлеринде јылыйганыныҥ тӧс шылтагы — кижиниҥ ачыназы. Миссионер В. И. Вербицкийдиҥ 1893 јылда Москвада чыккан «Алтайские инородцы» деген бичигинде (оны «Ак Чечек» бичик чыгарту 1993 јылда такыптаҥ кепке базып чыгарган) јоло куштыҥ бир јуҥ-канады (перо) мӧҥӱн 1 салковой 50 акчала садылганы бичилген. Бу ол ӧйлӧрдӧ јарым торбоктыҥ баазына бодолду. Ачына-тородо јаткан албаты азыранарга бар-јок байлыгын саткан, аҥ-кужын кырган ӧйлӧр тӱӱкиде улайын болгон. Jе тӱбектӱ ӧйлӧрдӧ Алтайыстыҥ эрјине болгон байлыгын сатканыстыҥ турултазы эмди аҥ-кужыс астаганыла, ар-бӱткенис кунураганыла, бала-баркабыс ада-ӧбӧкӧниҥ чактарга јаҥдап келген јаҥын ундып, аайы-бажы јок јӱргениле бурылып турган болор бо? Кем оны билер…

Jоло куштыҥ бажын, сагал тӱгин айыл-јуртын, бала-барказын корыган эрјине деп, чак кире ӧйгӧ, бӱгӱнге јетире байлап-чуулап корып јӱрген улус бар. Олор ады-јолын адабазын деп сураган учун, адабай јадым. Jе бу — республикада ады-јолы јарлу, тоомјылу улус.
Jоло куш керегинде кеп-куучындарды айдар болзо, олор кӧп эмес. Ол кураандарды тажыган, јаш малды тееп апаратан јаан куш деп, јашта угуп туратаныс.

Jоло куш керегинде солун куучынды Jоло јуртта јаткан Штан Бабаков деген кижидеҥ 1970 јылдарда Урсул сууныҥ бажында археологиялык казынтылар ӧткӱрген Витольд Славнин деген билимчи бичип алган.

Штан Бабаковтыҥ айтканыла, озо чакта Алтайда Айды ла Кӱнди канаттарла бӧктӧгӧн Кан-Кереде ле Jоло деген јаан куштар болгон. Кан-Кереде ончо куштардыҥ кааны болордо, Jоло куш јолдорды коруда туткан. Бу куштардыҥ ээленген јерине — Кадын сууныҥ сол јанына, Урсул ӧзӧгине ӧштӱ кирбейтен. Эмдиги Кайырлык јурттыҥ јанында, Семис-Артта ӧскӱс барказыла кожо јаткан бир карганактыҥ ас-мас малы Кайырлыктыҥ суузын кечип, Jоло куштыҥ јерине кирген. Jоло карганакты тееп апарган. Уулчак дезе чыдап, ӧчин алып, Jоло кушты ӧлтӱрген. Мыныҥ кийнинде Алтайдыҥ Кан-Кереде ле Jоло куш ээлеген јерлерине кандый ла јерлердеҥ, ол тоодо туура да, келген туш улус јайым јадып баштаган. Байагы уулчак дезе Алтайда Ирбизек баатыр болуп ады чыккан. Ол ады јарлу Аргымай байдыҥ болушчызы, кийнинде Манјыла кожо монгол гран-кыйуда ӧткӧн тартыжуларда турушкан деген куучындар албатыда арткан.

База бир кеп-куучында айдылганыла, «Карындаштыҥ карды сасу» деген озогы алтай кеп сӧс база јоло кушла колбулу. Бу кеп-куучынды бойыныҥ ӧйинде билимчи К. Э. Укачина Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртында јаткан 69 јашту А. Адарова деген кижидеҥ бичип алган.

Ондо айдылганыла, Jоло сууныҥ оозында јаан боом бар, ондогы кайа-ташта Jоло куш уйалу болгон. Бу јердиҥ јуугында агалу-ийиндӱ улус јаткан. Ийнизи јеҥезине кӧзин салып, оны айрып аларга, аказын јоголторго сананган. «Jоло куштыҥ балазын кӧрӧк» — деп сӧскӧ кийдирип, аказын јылым кайадаҥ куштыҥ уйазына тӱжӱртип, армакчыны кезип ийген. Бу кижи јоло балазына экелген эттиҥ арткан-калганын јип, уйада јажынып отурган. Jолоныҥ балазы јаанап, ӧзӧккӧ учуп тӱжерде, армакчыныҥ ӱзӱгиле бууланып, кожо тӱшкен. Айылына једип келзе, ийнизи де, ӱйи де качып јӱре берген. «Карындаштыҥ карды сасу» деген кеп сӧс мынайда табылган.

Сайлугемдеги эл парктыҥ јааныныҥ билим иш аайынча ордынчызы Денис Маликовтыҥ айтканыла, тургуза ӧйдӧ Эре-Чуйда јоло куштыҥ уйалу эки јери темдектелген — бирӱзи Уландрыкта ла экинчизи — Кам-Тыттукемде. Алтайда, Россия ичинде эмдиги ӧйдӧ канча кире јоло куш бары керегинде окылу јетирӱлер јок, олорды бу ӧйгӧ јетире кем де чоттобогон.
Эре-Чуйдыҥ јаан јашту, тоомјылу кижизи, Алтайдыҥ ар-бӱткенин корыырында јаантайын јана баспай турушкан Владимир Кучукович Сабинниҥ айтканыла, јербойыныҥ улузы куштарга качан да аҥдабаган. Бу байлу-чуулу неме болгон.

Мениҥ бодогонымла, јоло кушты таныганыс, Алтайыста ол бар болгонын билгенис — республиканыҥ ӧс калыгына јаҥыс та јаан сӱӱнчи эмес, је бис бойыс бу јерде јоголбогоныстыҥ, јылыйбазыстыҥ кереези.

Светлана КЫДЫЕВА