Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Мениҥ тӧрӧл Алтайым»

03.04.2018

2018 јылда баштапкы ла катап балдардыҥ јуруктарыныҥ «Мениҥ тӧрӧл Алтайым» деген республикан конкурсы ӧткӧн. Jаан бу конкурсты ӧткӱрер баштаҥкайды Г. И. Чорос Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, «Солнечная энергия+» ООО-ныҥ генеральный директоры А. Н. Ялбаков эткен ле акча-сыйын конкурсты тӧзӧӧрине, ӧткӱрерине ле сыйлардыҥ фондына берген. Конкурсты тӧзӧп ӧткӱреринде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык фонды, «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газет ле А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей турушкан.

Тулаан айда республиканыҥ ончого јуук аймактарынаҥ конкурска келген 117 јурукты жюри кӧргӧн. Жюриниҥ турчыларына тергееде, ороондо ло гран ары да јанында јарлу јурукчылар кирген. Олор АР-дыҥ нерелӱ јурукчызы Вячеслав Торбоков (председатель), РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы, АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреады Валерий Тебеков, РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Амыр Укачин.

Тулаан айдыҥ 30-чы кӱнинде конкурстыҥ јеҥӱчилдери ле јилбиркедиштӱ сыйлардыҥ ээлери эл музейде јуулгандар. Мында кӧрӱде бастыра ла балдардыҥ јуруктарыныҥ кӧрӱзи тургузылган. Балдарга озо баштап јарлу јурукчылар, устар мастер-класстар ӧткӱргени сӱреен солун болгон. Амыр Укачин јиит јурукчыларды холстто јураарыныҥ, будуктарла канайда иштеериниҥ јажыттарына ӱреткен ле балдарга јуранар арга база берген. Онойдо ок Елена Корчуганова чаазында јуранарыныҥ чӱмдӱ эп-сӱмелерин кӧргӱзип, јаскы марал чечектер јураганы јилбилӱ болгон. Ак бӧстӧҥ јараш наадайлар эдериниҥ, эски газеттердеҥ не-немелер эдерге чаазындарла иштеериниҥ јажыттарына балдар база кӱӱнзеп ӱрендилер. Студенттер келип, кӱӱнзеген улустыҥ сӱр-кеберин јурап сыйлагандар.

Оныҥ кийнинде јуулган улус музейдиҥ алтай айыл турган ла балдардыҥ ончо јуруктары тургузылган атриумына тӱшкендер. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреады Болот Байрышев балдарды ла ончо туружачыларды кайыла уткыган. Туштажуны ӧткӱреечилер конкурстыҥ фондын тӧзӧӧчи Андрей Ялбаковко сӧс берген. Кӧп балдардыҥ кару адазы Андрей Николаевич јайалталу, јилбиркек кӧстӧрлӱ мындый кӧп балдарды кӧрӧргӧ сӱӱнчилӱ деп айдып, олорго акту кӱӱнинеҥ бу конкурста турушканы учун јаан быйанын айткан. «Слердиҥ јуруктараарда тӧрӧлигерге, эне јеригерге бастыра сӱӱжигер, тереҥ кӱӱнигер сезилет — деп, ол айткан.—Тӧрӧлӧӧрди сӱӱгер, оныҥ байлыктарын кичеегер, Алтайаар, Тӧрӧлигер учун јӱрӱгер, иштегер». Ол онойдо ок бу конкурсты тӧзӧп ӧткӱреринде јӧмӧшкӧн «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке, эл музейге јаан быйанын айткан.

«Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасова конкурста туружарга кӧп балдар кӱӱнзегенин темдектеп, туружаачыларга быйанын айткан. «Бӱгӱнги кӱнде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык фонды ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы јондык ижиниҥ база бир кемине кӧдӱрилип, јайалталу балдарды јӧмӧӧр учурлу бу керекти ӧткӱрди. Jайалтагарды мынаҥ да ары ӧскӱрип, амадугарга јаантайын јединип јӱрӱгер» — деп, ол кӱӱнземелин айткан.
Туружаачыларга уткуулду сӧзиле А. В. Анохинниҥ адыла адалган музейдиҥ директоры Римма Еркинова база баштанган. «Бӱгӱн аҥылу кӱн — бис баштапкы ла катап «Мениҥ тӧрӧл Алтайым» деген республикан конкурстыҥ турулталарын кӧрӱп, јеҥӱчилдерди кайралдап турубыс. Кажы ла баланыҥ Тӧрӧли билезинеҥ, јуртынаҥ, айландыра суулардаҥ, кырлардаҥ башталат. Слердиҥ јуруктарыгарда Алтайым деген оҥдомолды јакшы билип, сезип турганаар билдирет.

Оҥдой аймактаҥ келген јурукта Умай-Эне Алтайды кучактай алат. Оныҥ колтыгында, эдегинде бастыра тынар-тынду, ол тоодо кижи коруда јӱрет. Кажы ла јурукты башка алып, шиҥдеп кӧрӧр аргалу. Бу кӧрӱ музейде бир ай ӧдӧр, кӧп улус келер, олорды кӧрӧр, оморкоор аргалу болор. Слердиҥ јуруктарыгардыҥ бу кӧрӱзи 100 јылдыгы темдектелип јаткан музейге јаан сый болды. Jуруктарды ончозын фотого согуп, јакшынак альбом чыгарар амаду бар. Онойдо ок слердиҥ јуруктарыгар музейдиҥ фондында арткан болзо, сӱреен јакшы болор эди. Бир канча јылдардаҥ, айса болзо, слер келип, балдарыгарга кӧргӱзер эдигер» — деп, Римма Михайловна куучындаган.
Балдардыҥ јакшынак бу байрамында Москвадаҥ келген Амаду Мамадаков (ол Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреады) база туружып, акту кӱӱнин айткан.

«Мен јуукта Колумбияда алтынныҥ музейинде болгом. Ого кирип ле барзаҥ, эжикте ле бистиҥ таш кезерлердий кезер-баатырлар туруп јат. Онойдо ок бистиҥ алтай орнамент-јуруктарга, кулјаларга тыҥ тӱҥей эдимдер, јуруктар бары база кайкаткан. Слердиҥ јуруктарыгарла мен таныштым, сӱреен јарады. Слер мынаҥ да ары јураныгар, ичкери ӧзӱгер. Айса болзо, кем-кем киноныҥ, театрдыҥ јурукчызы болор. Мен, режиссер кижи, мениҥ санаа-кӱӱнимди тереҥ оҥдогодый јакшы јурукчыны јаантайын бедирейдим. Москвада јуранарыныҥ институттары бар, олордо ӱренип турган студенттерле мен таныш. Jаандазаар, ӱренип келигер» — деп, јарлу јерлежис балдарга баштанган. Римма Еркинова јарлу актерды музейдиҥ 100 јылдыгыла колбой ӧткӱрилетен керектерге кычырып, кереес сый табыштырган.

Жюриниҥ председатели Вячеслав Торбоков балдарга баштанып, јуруктар сӱреен јараш ла јайалталу јуралганын, жюри јиит јурукчылардыҥ башка-башка аргаларын (кайда да јуранарыныҥ школы, кееркедимниҥ школы бар, кайда да јӱк јуранарыныҥ урокторы ӧдӧт), будукла ба, ӧҥдӱ карандашла јуралганын бастыра ла ајаруга алганын айткан. «Мындый конкурс јаҥжыгып, кажы ла јыл ӧткӱрилерине иженип турум — деп, јурукчы айткан.—Слер сакыбагар, озолодо јуранып, иштенип туругар. Керектӱ ле тушта јуругарды аткарып ийереер. Келер ӧйдӧ бу конкурстыҥ јуруктарыныҥ кӧрӱзи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ музей-јуртында тургузылар ла кайралдаштар ондо ӧдӧр деп иженедим. Балдар улу јурукчыныҥ јаткан, иштеген јерин кӧрӱп, оныҥ тынган кейиле тынар эди».

***

Уткуулду баштанулардыҥ кийнинде ӱч бӧлӱкте (оогош, орто ло јаан јашту балдардыҥ ортодо) ӧткӧн конкурстыҥ јеҥӱчилдерин кайралдаары башталган. Сыйларды, дипломдорды табыштырарында «Солнечная энергия+» ООО-ныҥ генеральный директорыныҥ ордынчызы Алексей Кочеков, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык фондыныҥ јааны Аржан Иташев, Болот Байрышев, Амаду Мамадаков турушкан.

Оогош балдардыҥ бӧлӱгинде баштапкы јер алган Аделина Дедееваныҥ «Суу јарадында куулгазынду тӱн» деген јуругында суу агат, от кӱйет, оныҥ јанында эки кыс турат… Jурукта чын ла кандый да куулгазын сезилет. Алтайдыҥ байлу Кадын суузын јураар шӱӱлтени ого Таня јааназы айдып берген эмтир. Аделина Чамалда јуранарыныҥ школыныҥ педагогы И. А. Верхоланцевада экинчи јыл ӱренет. Кызычак јуранарынаҥ башка бијелерин сӱӱйт, кружокко јӱрет.

Василина Карулованыҥ «Jайлуда» деген јуругында кажы ла алтай кижиге сӱреен таныш ла кару јурук: айыл, эне, бала, чакыда ат, кулун, ийт… Урмат Торушевтиҥ ӧҥдӱ карандашла јураган «Камныҥ тӱни» деген јуругында јаан тӱҥӱрлӱ кам камдайт, сары ай теҥеридеҥ карайт. Сойоҥ сӧӧктӱ Урмат Кан-Оозында балдардыҥ јайаандык туразында керамиканыҥ ла скрапбукингтиҥ кружогында ӱренет. Педагогы Т. И. Урелованыҥ айтканыла, Урмат оныҥ кружогына эҥ озо келген ӱренчиги, той балкашла иштенерин сӱреен сӱӱйт. Аймакта ӧткӱрилген «Кызыл јуучылга мак» деп конкурста уулчак 2-чи јер алган. Камды кайдаҥ кӧргӧҥ деген суракка ол мынайда айткан: «Эҥ баштап камды агашла узанаачы адамныҥ агаш скульптуразынаҥ, телекӧрӱде солундардаҥ кам тапканы керегинде кӧргӧм».

Орто бӧлӱкте баштапкы јер алган Вера Каланакованыҥ јуругы «Кӱӱлик кыстар» деп адалат. Ондо эки кыс ойноткыларыла ойноп, кожоҥдожот. «Ай карыккан» деп сӱрлӱ јуруктыҥ ээзи Айнура Кухаева экинчи јер алган. Бу јурукты ол, байла, јуукта болгон ай карыгыштаҥ улам јураган болор. Кызыл теҥериде ай кызарта јажынган, јерде кырлар саҥ башка јӱзӱн ӧҥдӧрлӱ, алтай айылдаҥ узада чӧйилип барган ыш база куулгазын биједе немедий. Ӱчинчи јерде «Алтай той» јурукты Айлана Мундусова јураган. Кайыҥ туткан эки уулчак, эки келин јаҥы келинди кӧжӧгӧ ары јанына отургузарга јат… Орто јашту балдар ортодо туружаачылар кӧп болгон учун, мында јилбиркедиштӱ сыйлар алты балага берилгенин айдар керек.

Jаан балдар ортодо баштапкы јерди Асель Аяшева «Оймонныҥ ӧзӧги» деген јуругыла алган. Бу јурукта кырлар ортозыла агып барган суу чын ла немедий сары-мӧҥӱн ӧҥлӧ јалтырап агат. Jаратта кайыҥдар јараш јыдын јайып, сууга јабыс эҥчейет. Экинчи јерде Давыд Майхиев «Кайчыга айылдап» деген јуругыла чыккан. Ӱч оогош бала айылдыҥ толугында отурып, кайчыныҥ кайын лапту угат. Айлана Иркитованыҥ «Боочыда» деп јуругында Каспаныҥ јаламаларлу боочызы јуралган эмтир. Иркит сӧӧктӱ Айланага Каспа јуртыныҥ боочызын јураар шӱӱлтени энези айдып берген. Айлана Шабалинде школдо экинчи јыл ӱренип јат. Бу ӧйдиҥ туркунына ол педагог Н. Б. Кыдыевада ӱренет. Алдында Айлана культураныҥ ла кеендиктиҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжинде ӧткӧн «Jаскы тамчы» деп конкурста турушкан, Быйанду самара алган болуптыр. Jайалталу кыс школдыҥ кийнинде Томскто архитектурно-строительный институтта ӱренерге амадайт.

Балдардыҥ кӧп лӧ јуруктарын кижи кӧрӱп ле турар кӱӱни келетен болуптыр. Баланыҥ кӧстӧриле кӧргӧн лӧ акту кӱӱнинеҥ чӱмдеген јуруктары јайалталу болгоныла, ару ла бийик кӱӱниле јуралганыла оморкодот. Jуруктарыгар учун, Алтайысты слердиҥ кӧстӧрӧӧрлӧ кӧргӧнис, јаражыла, кеениле, улу бийигиле база катап оморкогоныс учун слерге, балдар, јаан быйаныс! Jайаандыкта јолоор ачык ла узун болзын!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина