Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Кеп-куучындарыстыҥ каандары — тӱӱкиде…»

10.04.2018

Бурятияда буркан јаҥдулардыҥ Агадагы дацаныныҥ ламазы, Алтайдыҥ хамбо-ламазыныҥ ордынчызы геше Арам Кыпчаковло бистиҥ эрмек-куучыныс ойроттордыҥ калганчы кааны Амыр-Санааныҥ тергеебисте табылган сӱлдезинеҥ башталган болгон.
Тӧс Азияныҥ кӧчкӱндериниҥ калганчы империязы — Ойрот каандык (Джунгарское ханство) керегинде тӱӱкилик шиҥжӱлер де, бичимелдер де бӱгӱн кӧп. Кӱӱнзеген кижи олорды Интернеттеҥ кандыйын ла таап, кычырар аргалу. Алтай калыктыҥ кеп-куучындарына кирген бу керектер керегинде Арам Кыпчаковтыҥ кӧрӱми кычыраачыларыска солун болор деп санандым.

Кӧгӱс-ойдыҥ, мӱргӱӱл јаҥныҥ јолын бойыныҥ салым-јолы деп талдап иштеген улус калыгыста кӧп эмес. Олордоҥ јаҥыс та бисте эмес, је ӧскӧ дӧ эл тергеелерде ады-јолы тоомјылу адалган, јарлу болгон алтай эрлер оноҥ ас. Олордыҥ бирӱзи — Арам лама.

Ол 1979 јылда Оҥдой аймактыҥ Кайырлык јуртында чыккан. 1996 јылда областьтыҥ национальный школын божодоло, буркан јаҥныҥ Агадагы кӱрее-дацанына ӱренип барган. Буддизмниҥ государстволык аккредитациялу, ижи казнадаҥ јеткилделген вузтары бистиҥ ороондо эки ле — Агадагы ла Иволгадагы духовный академиялар.

Арам Кыпчыков Агадагы академияныҥ бакалавриат ла магистратура ӱредӱзин божодып, оноҥ буркан мӱргӱӱл јаҥныҥ билим-билгиринде «геше» деген ат аданар ченелтелерди јеҥӱлӱ ӧткӧн. Бу ат бисте философия билимдердиҥ кандидадына тӱҥей.

Алтайлардыҥ кеп-куучындарыныҥ јаштаҥ ала угуп јӱрген каандары ла баатырлары, олордо айдылган керектер чӧрчӧк эмес, јӱрӱмде чын болгоны ого кайкал ла ачылта болгонын Арам лама айдат. Бу ӧйлӧрдӧҥ ала тӱӱкиге јилбӱ оныҥ јӱрӱминде јаан учурлу керек болуп јат. «Кайда ла јӱрзем, јаан јашту улустыҥ куучындарын угуп, билимчилерле куучындажып, бар-јок иштерди таап кычырадым — деп, ол айдат. — Алтайдыҥ тӱӱкизин кӧрзӧ, тӱрк те, ойрот то ӧйликтердеҥ кӧрӧр-тудар, кычырып, билер кӧп керелер арткан. Кыдат, Монгол јериниҥ, Орус каандыктыҥ озогы документтеринде бистиҥ ӧбӧкӧлӧрис керегинде јетирӱлер улайын туштайт. Совет идеологияныҥ муҥјылдыктарга Алтайдыҥ койнында кыймык јок отурган, јокту-јойу кичинек албаты болгоныс деген кӧрӱми кӧрӱм-санаабыска шиҥип калган. Чингис-каанныҥ империязы јайрадылган кийнинде, 600-700 јылдарга кожо јаткан монгол телекейди туура таштап ийерге ченежедис…

Эмдиги алтайлар озо чактарда Азияныҥ телкемдеринде јаткан јаан эл-калыктардыҥ Алтайда арткан оодыктары болгонын, олор бу талада болгон ончо калапту керектерде турушканын тӱӱки документтер керелейт. Бу эзем алтай албатыныҥ тӱӱки куучындарында арткан».

—Тӧс Азияныҥ калыктары сӱттеҥ эткен сӱӱген суузынын нениҥ учун кезиги чеген (цегее), кезиги айрак деп айдып турган, билеригер бе? —деп, Арам лама менеҥ сураган.

—Jок. Бу јербойыныҥ албатызыныҥ тилиле колбулу болбой: кайда да чеген, кайда да айрак деп айдары јаҥжыккан…
—Бу Ойрот каандыктыҥ тӱӱкизинде болгон бир учуралла колбулу. 1470-чи јылдар киреде Чингис-каанныҥ ач-ӱрени — чингизидтер монгол империяны ойто орныктырар деген јаан кыймыгу баштаган. Калка-монголдор Тӧрбӧн-Ойрот деген каандык тӧзӧгӧн, таҥынаҥ бойы јаткан ойротторды јуулап, эл тергеезине ойто кийдирерге амадаган. Бу ӧйлӧрдӧ ӧткӧн јаан јуу-согуштардыҥ бирӱзинде ойроттор калкаларды оодо согуп, каанын ӧлтӱрген. Ол каанныҥ ӱйи, Мандукай-хатун, 7 јашту уулчагыныҥ адынаҥ каан болуп отурган. Тӱӱкиде ол бичикчи ле јуучыл ӱй кижи болгоны арткан. Камык черӱ јууп, бир-эки јылдаҥ ол ойроттордыҥ черӱзин оодо соккон. «Слерди бактырганымды ундыбазын деп, ӱч ээжи-јаҥ тургузып јадым — деп, Мандукай-хатун айткан эмтир. — Слер мӱргӱӱр тушта байдастанып отурбазыгар, тизе бажына отурып мӱргӱӱригер. Айракты цегее (чеген) деп айдарыгар. Этти бычакла кезип эмес, челдеп јииригер».
Ойрот тайшилер каан-абакайдыҥ бу айтканын угуп, бир немени солыгар деп калактаган.
«Нени солыырга турганар?» —деп, Мандукай сураарда, «Этти, ийт чилеп, канай челдеп јийтен?! Бычакла кезип јиирин артырыгар» — дешкен. Каан-абакай мыныла јӧпсинип, этти бычакла кезип јиирин артырган, је арткан эки ээжини буспай бӱдӱрерин некеген.

—Бу чын ла болгон неме бе айса чӧрчӧк-куучын ба?
—Чын болгон. Бу учурал монголдордыҥ 16-чы чакта бичилген «Сары-туджи» деген летопись-бичигинде арткан. Мен монгол јерине јӱрзем, ондогы улус чегенди «цегээ» деер ле бис, ойроттор, айрак эмес, чеген деп айдып јадыс деп айдыжар.

—Ойроттор деп айдарыста, бу не калык болгон?
—«Ойрот» деген сӧсти билимде јуук ӧйлӧргӧ јетире «агаш ортозында јаткан албаты» («лесной народ») деп кӧчӱрип келген. Монгол билимчилердиҥ айтканыла, «ойрот», «ойрат» — «ойр» деген сӧстӧҥ бӱткен ле «бой-бойына најы болгон, ӧмӧлӧжип, јӧптӱ јаткан јондор дегени». Ойрот каандык — ӧмӧ-јӧмӧ јаткан монгол ло тӱрк ук-јондордыҥ бирлиги болгон.

Тӱӱкиде Ойрот каандыкты тӧзӧгӧн кижи Эсен-тайши деп чоттолот. Эсен-тайшиниҥ черӱзи 1449 јылда кыдаттыҥ эл тергеезин јуулап, јарым миллион черӱзин оодо согуп, императорын олјого алганы тӱӱкиде арткан. Jе бу јаан ороонды бийлеп болбозын оҥдоп, оныҥ каанын јӧптӱ божодып ийген.

Бойыныҥ ӧйинде ойроттордыҥ эл тергеезине Тибеттеҥ ала Китайга јетире, Сибирьдеҥ ала Уралга јетире, анайда ок Калка Монголдыҥ, Орто Азияныҥ јерлери, Балкаш ла Кукунор кӧлдӧр, Тянь-Шаньныҥ кырлары, Алтай, Или сууныҥ ӧзӧги кирген.

Алтайлардыҥ «Алып-Манаш» деген кай чӧрчӧгинде Кара-Кула деген каан адалат. Ол Эсен-тайшиниҥ ук-тукумы, база чорос укту каан болгон. Ол бистиҥ кеп-куучындарга кирген Калдан-Бошокту каанныҥ улдазы (адазыныҥ адазы) болор.

—Ойроттордыҥ тӱӱкизин кычырзаҥ, оныҥ башчылары тайшилер, хунтайшилер, кезиги каандар деп адалат. Башказы неде?
—Калкаларды да, казахтарды да, ӧскӧ дӧ калыктарды Чингис-каанныҥ ач-ӱрени, чингизидтер башкарып, каандар деп адалган. Ойрот каандыкта башчылар тайши деп адалган, каандар болбогон. Хунтайши дегени — ончо албатыныҥ каан бодолду бийи.

—Jе Калдан-Бошокту каан болгон ине?
—Калдан-Бошокту јаан ӱредӱлӱ лама кижи болгон. Ол Тӧбӧт јеринде, Талай-ламада 20 јылга ӱренип, буркан јаҥды башкаратан улустыҥ бирӱзи деп чотолгон. Jе Ойроттыҥ тергеезин башкарган тайши-бий божоп, оныҥ ширеезин блаашкан ӧлӱмдӱ тартыжу башталарда, Калдан-Бошокту монах болгон јаҥ-тудууларын табыштырып, тӧрӧлимди барып башкаратам деп јанган. Келеле, каандыкты колго алып, кыдаттарла, калка-монголдорло, одоштой јаткан ӧскӧ дӧ јондорло јуулажып, эл тергеезин элбеткен. Ол ичкери кӧрӱмдӱ, тыҥ кижи болгон. Каандыгында јес, мӧҥӱн, алтын акча чыгарган.
Калдан-Бошоктуга каан болгон јаамыны Талай-лама берген.
Сӧс келижерде, бистиҥ Сартакпай керегинде чӧрчӧгис, Алтайыстыҥ јер сугарар озодоҥ арткан арыктарыстыҥ истери ол ӧйлӧрлӧ колбулу.

—Оҥдойдо Кадын сууныҥ ӧзӧгинде, Аркыт ичинде озодо суу агыскан арыктардыҥ изи эмдиге иле кӧрӱнип јат. Слер олор керегинде айдып турганыгар ба?
—Бу арыктарды сарт деген улус эткен. «Сарт» индий тилдеҥ садучылар дегени. Бу Орто Азияныҥ аш, маала ӧскӱрген улузы болгон.
Калдан-Бошокту манјы-кыдаттарла кырлу јуу ӧткӱрген ӧйлӧрдӧ кыдаттар грандарын бӧктӧп ийген. Рис, арба, буудай ла ӧскӧ дӧ аш алар јер јок боло берген. Калдан-Бошокту, албаты-јонын азыраарга, Орто Азияныҥ јуулап бактырган јерлеринеҥ муҥдар тоолу билелерди кӧчӱрип, тергеезинде аш ӧскӱрерин баштаган. Алтайда јер сугарар арыктар шак бу ӧйлӧрдӧ тудулган. Мыны монгол документтер керелейт. Сарттар мусульман јаҥду улус болгон. Ойрот каандык чачыларда, олордыҥ кӧбизи тӧрӧлине јана берген. Jе бу јерде артып та калгандары болгон, олордыҥ ады-јолы чӧрчӧктӧрдӧ, јерлердиҥ, улустыҥ ады-јолында арткан.

—Алтайлардыҥ ойрот ӧй керегинде кеп-куучындарыныҥ эҥ јарлу геройы — Шуну баатыр. Адазы Калдан каан оны, јарындарын алала, ордына ийттиҥ јарынын кондырып, кӧзиниҥ ордына ийттиҥ кӧзин кондырганы, јер-тамыга тӱжӱргени керегинде куучындар кӧп. Бу айдылганында, Слер сананзагар, кандый бир тӧзӧлгӧ бар ба?
—Калдан-Бошокту каанныҥ кийнинде оныҥ ширеезине Цэван-Рабдан отурган ла Ойрот каандык бу ӧйдӧ оноҥ тыҥ тыҥыган, бу 1697-1727 јылдар. Jеринде заводтор тудуп, уй- мылтыктар урган, кырлу мылтыктар эткен. Манјы-кыдаттарды канча катап чаксырадып, калкаларды колго туткан. Ойроттыҥ черӱзи тоозыла јаан эмес, 60 тӱмен де кире болгон болзо, је тӧзӧлгӧн ээжизи, јепселгени јакшы учун, јуу-согуштарда јеҥип чыгатан. Кажы ла 20 айыл-јурт бир јылга бир черӱчилдиҥ темир куйак јепселин бӱткӱлинче эдер учурлу болгонын да сананза. Темир коркышту баалу ӧй ине.
Цэван-Рабданныҥ јаан уулы Калдан-Церен, кичӱ уулы Шуну болгон. Ол ӧйдӧги кажы ла каан-бий чилеп, Калдан-Церен канча ӱйлӱ, ойношторлу, олордоҥ база балдарлу кижи болгон. Адазы божоордо, ширеезине јаан уулы Калдан-Церен отурган. Шуну дезе канча јуу-согуштарда туружып, јаркынду јеҥӱлер алган атту-чуулу черӱ-башчы болгон ады чыккан. Шуну баатыр деп, оны бу ӧйдӧ адап баштагандар.

Шуну баатыр Орто Азияны јуулап, оноҥ сӱреен јараш бала экелгени керегинде кеп-куучын бар. Калдан-Церен, бийи, аказы болуп, бу баланы блаап алган. Олор ортодо ӧӧн-бӧкӧн мынаҥ башталган дежет. Бу чын болгон керек пе, јок по — кем билер.

Каан-бийдиҥ ширеезин блаажып, ага-карындаш бой-бойын ӧлтӱрижетени ол ӧйлӧрдӧ улайын болуп турган керек. Мыны Ойрот каандыктыҥ тӱӱкизи јарт керелейт. Адазы божогон кийнинде, Шуну тӱймеен кӧдӱрип, оны аҥтарарга ченежер деп, Калдан-Церен коркып-чочып јӱрген болор. Шунуныҥ черӱде, албатыда тоомјызы сӱрекей бийик болгон ине. Оныҥ учун оны јайладарга, јӱзӱн-башка керектер эткен. Корондоорго до ченешкен. Шунуга берген суузынды ӱйи ичеле божогоны керегинде учурал тӱӱкиде айдылат. Калдан каан Шунуны кыйнаганы, ӧлтӱрерге сананганы керегинде бистеги тӱӱкилик куучындар бу керектердиҥ јаҥылгазы болбой.
Шунуныҥ энези калмыктардыҥ Айуке кааныныҥ кызы болгон. Калмыктар 1600 јылдарда бу јердеҥ кӧчӱп барган ла Орус каанныҥ эл тергеезине кирип, ондо јуртай берген. Шуну таайларына качып барган ла 1732 јылда ондо божогон. Шуну баатырдыҥ ады-јолы кӧп калыктардыҥ кеп-куучындарында, тӱӱкилик документтерде арткан.

Манјы-кыдаттар Шунуныҥ болужыла Ойрот каандыкты јуулаарга амадап, калмык јерине элчилерин де ийген. Эм сананзаҥ, ол ончо улуска эби јок, јеткерлӱ, јуучыл кижи болгон — оны божодып та салган болордоҥ айабас.

—Табачы ла Амыр-Санаа керегинде алтайлардыҥ, кемизи калыгы учун турушкан баатыр, кемизи садынчык деген, эмдиге јетире аайлашпасту-јӧпсинишпестӱ куучындарын алза, бу улустыҥ тӧрӧӧн-јиги кандый? Ойрот каандыкты јоголткон ӧлӱмдӱ јуу-чактыҥ шылтагы не болгон?
—Калдан-Церен божоордо, ороондо оныҥ ширеезин блаашкан тӱймеен-чаксыраш, 10 јылга улалган граждан јуу ӧткӧн. Калдан-Церенниҥ ӱч уулы ондо бой-бойыла јуулажып божогон. Ойроттыҥ атту-чуулу черӱзи удур-тедир кырыжып, кӧп сабазы кырылган. Одоштой јаткан элдердиҥ тонокчылдары анаҥ-мынаҥ табарып, мал-ажын айдап, албаты-јонын тоноп, олјолоп турган.

Циндердиҥ каандыгы эл тергеезине јаантайын чочыду болгон, јуу-чак баштаган Ойрот каандыкты оодор-бузар амдузына једерге, јӱсјылдыктарга бир де ӱспей иштегенин айдар керек. Мыны ол ӧйдиҥ кӧп документтери керелейт. Манјылардыҥ кайучы-шпиондоры садучылар, элчилер, јорыкчылар болуп ла о. ӧ. эп-аргаларла ойроттордыҥ тергеезинде јӱрӱп, мындагы айалганы јетирип, нойон-јайзаҥдарды бой-бойына тукурып, чылаазыны јок иштеген. Олордыҥ бирӱзине бирди берер, экинчизин јӧмӧӧр, ӱчинчизин јаҥга отургызар деп сӧстӧгӧн «ижиниҥ» шылтузында Ойрот каандыкта бой-бойыла кырлу јуу башталган.

1753 јылда Ойрот каандыктыҥ ширеезине Табачы отурган. Кара-Куланыҥ ӧйлӧринеҥ ала ойротторды чорос укту каан-бийлер башкарып келген ле Табачы олордыҥ ук-тукумынаҥ чыккан база чорос кижи болгон. Бӱткен кылык-јаҥыла, јон башкарар јайалтазыла уйан да кижи болзо, каан-бийдиҥ јамызы учун тартыжуда оны Ойроттыҥ арга-кӱчтӱ нойондоры, јайзаҥ-бийлери, ол тоодо Амыр-Санаа јӧмӧгӧн.

Амыр-Санаа чагандык укту кижи болгон: энези чорос — Цеван-Рабданныҥ кызы, Калдан-Церенниҥ сыйны, адазы — јарлу черӱ-башчы. Эмди бодозоҥ, ол ӧйдӧ Ойрот каандыктыҥ бажына Амыр-Санаа отурган болзо, ойрот элдиҥ салымы чек башка јолло барар эди…

—Таайлу-јеендӱ ортодо не аайлашпас чыккан, каан-бийдиҥ ширеезин блаашкан ба?
—Ойрот каандыктыҥ ширеезине отурарга, Табачыга атту-чуулу черӱбашчы Амыр-Санааныҥ јӧмӧлтӧзи сӱрекей керектӱ болгон. Оныҥ учун Табачы, Амыр-Санаа оны јӧмӧзӧ, ого Ойроттыҥ эл-тергеезиниҥ тӱндӱк јанын, Алтайды берер сӧзин берген.
Jе Ойроттыҥ каан-бийи бололо, Табачы «Каандыкты бӧлӱбезим. Бий — мен!» — деген. Амыр-Санаа баштап јарбынала, јӱре берген. Ол тӱймеен кӧдӱрер деп коркып, Табачы оны истеп баштаган.
Орус билимчилердиҥ темдектегениле, ол ӧйлӧрдӧ эл-тергеелер ортодо ӧткӧн јуу-согуштарда јеҥдирткен бийлер албаты-јоныла качып, кӱчтӱ айылдажына кирери, оноҥ айалга кубулып, эптӱ ӧй боло берзе, јӧптӧжӱлерин бузуп, ӧскӧ калыктарла биригип, јуулажып баштаары тегин ле керек болгон. Омбо-јайзаҥ бойыныҥ ӧйинде Цин тергееге багып киргенин де алза…
Амыр-Санаа казахтарга, оноҥ манјы-кыдаттарга барган. Цин император «сен Табачыны јеҥзеҥ, Ойрот каандыктыҥ бий-кааны болорыҥ» деп сӧскӧ кийдирип, ого черӱ берип, Табачыны јуулаарга ийген. Jе бу меке эрмек болгон.
Ойроттыҥ эл тергеезинде ӧткӧн јуу-чакка шыралаган улус Амыр-Санааны кӱӱнзеп уткыганы керегинде тӱӱкилик јетирӱлер билимчи В. А. Моисеевтиҥ шиҥжӱ бичимелдеринде бар. Ойрот каандыктыҥ јеринде «Амыр-Санааны кайда ла сӱттӱ ле аракылу уткыганы, келген черӱ эл-јонныҥ јӧӧжӧзин тонобос, албаты-јонды ӧлтӱрбес де сӧзи бергени» керегинде монгол тӱӱкини шиҥдеген Н. И. Веселовский бичигени тӱӱкиде арткан. Jуу-чактаҥ шыралаган эл-јон Амыр-Санаа јаҥга турза, амыр јадарыс деп иженген.

—Ойроттыҥ тайши-бийи Табачы бу јууларда олјого кирген бе?
—Или сууныҥ ӧзӧгинде ӧткӧн јаан јуу-согушта Табачыныҥ одус тӱмен черӱзи оодо соктыртып, ол бойы олјого кирген. Оны Пекин јаар Циньлун императорго аткаргандар. Манјылардыҥ ӧргӧӧзинде бу ӧйдӧ јӱрген иезуит Аммиоттыҥ јетиргениле, Табачыны Цин каандыкка «албан јогынаҥ бойы багынган ӧскӧ тергеениҥ башчызы деп уткыгандар. Пекинде ого јадарга тӱрме эмес, ӧргӧӧ берилген».

Табачы цинь-ван деп јамылу болуп, јалчыларлу јатканы, кӱнӱҥ ле императорды кӧрӧр тап-эриктӱ болгоны, оныҥ уулы Даваци Лубджа императордыҥ јеенин алганы керегинде тӱӱкилик документтер јетирет.

1759 јылда Табачы божоордо ло, Ойрот каандыктыҥ керектеринде оны тузаланар аргалар јоголордо, Амыр-Санааныҥ ойрот элдиҥ башчызы болор санаазы јарт чыгып келерде, Цяньлун император Амыр-Санааны ӧлтӱрер эмезе олјолоп, Пекинге јетирер јакылта берген.
Цин башкарту Ойрот каандыкты провинцияларга ӱлеп, бажына бойыныҥ улузын тургузарын озолодоҥ темдектеп алган болгон. Амыр-Санаа оны ӧлтӱрери керегинде јакару чыкканын билип, циндерге удурлашкан тартыжуны баштаган. Бу керегинде 1755 јылда бригадир В. В. Якоби Петербургка јетирген бичимел бар.

Амыр-Санааныҥ Цин империяга удура туруп чыкканы манјы-кыдаттарга Ойрот каандыкты јоголтор сӱреен эптӱ айалга болгон. Не дезе, бу одоштой јаткан эл тергееле јуулажып турган јуу эмес, баккан ла оноҥ ичбойында тӱймеен кӧдӱрген «бойыныҥ» улузын кезедип турган деп айдар шылтак табылган. Оныҥ учун Ойрот каандыкты јоголтор, албаты-јонын карамы јогынаҥ кырар, Амыр-Санааны ӧлтӱрер јакылта берилген.

Бу Ойрот каандыктыҥ бой-бойы ортодо јуу-согуштарда черӱзи корогон, тыны-каны чыккан ӧй. Джунгарияныҥ албаты-јонын кырганы тӱӱкиде кижиликтиҥ тӱӱкизинде эҥ коркышту геноцид болуп арткан: јер-алтай ӧлгӧн улустыҥ сӧӧгиле бӱркелген, суулар канла аккан, миллион кире улус кырылган…

—Амыр-Санаа Алтайдаҥ барып јадала, ойто јанзам, кыпчактарды, кергилдерди, база кемдерди де кезедип, баштарын кезерим деген куучын албатыда арткан.
—Бу Амыр-Санаа Табачыла тартышкан баштамы ӧйлӧрди эзеткен куучын. Ол тушта Алтайдыҥ јайзаҥдары Табачыны ширееге отургызарга јӧмӧп, Кан-Чарастаҥ, Урсул ичинеҥ 8 муҥ черӱ јууп, Амыр-Санааныҥ тӧс јуртына (ставказына) сакыбас јанынаҥ табарган. Бу јорыктаҥ торко-маҥдык јӧӧжӧ, олјолоп экелген улус керегинде јетирӱлер орус документтерде айдылат.

—Ойрот каандыктыҥ калганчы бий-кааны Амыр-Санаа болгон деп айдадылар, је бу шӱӱлтеле јӧпсинбеген де улус бар. Бу керегинде Слердиҥ санаа-шӱӱлтегер кандый?
—Цин империяныҥ Ойрот каандыкты јоголторго келген черӱзиле учына јетире тартышкан кижи — Амыр-Санаа. Jерин тоноп, јонын кырып баштаарда, олорго удура турар сок јаҥыс кижи Амыр-Санаа деп оҥдоп, Алтайдыҥ јайзаҥдары оны јуулажар улусла, мылтык-јепселле, аш-курсакла, мал-ашла јеткилдеген, ол ӧйдиҥ орус документтеринде бу керегинде јетирӱлер бар.
1756 јылда ойрот тайши-бийлер ле јайзаҥдар, Ойроттордыҥ кааны деп, Амыр-Санааны окылу јӧптӧп, ак кийиске кӧдӱрген, таҥма-јамызын ого табыштырган. Бу тӱӱкилик документтерде бичилген керек. Jуу-чактыҥ ӧйинде ончо калык бу кӧдӱриҥиде туружар аргазы јок болгон јарт. Jе, ондый да болзо, Амыр-Санаа ойроттордыҥ калганчы бий-кааны деп чотолып јат.

—Окылу јетирӱлерле, Амыр-Санаа Тобольск калада оспа оорудаҥ божогон. Мӧҥкӱзин јууган јери — Бурятияда…
—Амыр-Санаа јуулажа-јуулажа, арга-чагы чыгып, Россияныҥ каанына баккан. Ойроттордыҥ јуулажар черӱзи де, кӱчи де јок, кыдат-манјы олорды килебези јарт болгон. Ойрот каандыктыҥ адынаҥ ол Россияныҥ эл тергеезине кирери јанынаҥ јӧптӧжӱлерди баштап, Петербургка элчилерин ийген. Ол ӧйдӧ эмдигидий самолет-поездтер бар эмес, канча айларга барар керек. Оныҥ ийген Даба деген јайзаҥы Бала каанга једип турганча, Амыр-Санаа божой берген.

—Ого бу ӧйдӧ 35 ле јаш болгон деп јетирӱлер бар…
—Бодогондо, ол ло кире. Манјы-кыдаттар Амыр-Санааныҥ сӧӧгин олорго берзин деп некеген. Ойроттыҥ тергеезинде кыдаттарла јууны ойто баштаар, ӧчин алар, јана баспай тартыжар сок јаҥыс кижи Амыр-Санаа болгонын олор билген.
Орус јаҥдар, бу бистиҥ эл тергеениҥ кижизи болгон деп, мойноп ийген. Слер оны јажырып турганаар, ӧлгӧн болзо, сӧӧгин кӧрӧтӧнис деп, манјылар некеген. Тобольсктоҥ Амыр-Санааныҥ мӧҥкӱзин ӱрелбезин деп јазайла, Бурятияда Селенга деген јерге јетирген. Орус эл тергеениҥ Цин империяла окылу граны, таможня аайлу неме бу јерде болгон.
Амыр-Санааныҥ сӧӧгин таныырга баштап, азыйда бу кижини кӧрӱп јӱрген, билер болгон калкалар келген. Олор чын, Амыр-Санаа эмтир деп танып, айдып барган. Амыр-Санааныҥ сӧӧгин бу јерде јажытту кӧмӱп салгандар. Jе циндер калкаларга бӱтпей, бир канча ӧйдӧҥ бойыныҥ элчилерин таныырга ийген. Сӧӧкти такып казып, кӧргӱскен. Бу улус база чын, Амыр-Санаа эмтир деп таныган. Мӧҥкӱни казала, уурдап апарбазын деп, тӱнде катап јажытту јуугандар. Амыр-Санааныҥ сӧӧги кайда јатканын эмдиге јетире кем де чокым билбес…

—Бу не керектӱ чаксыраш болгон, Амыр-Санаа эзен деп коркып турган ба?
—Бурятияныҥ краеведи, билимдердиҥ кандидады Эдуард Демин деген билимчи бу керекле јилбиркеп, Селенгадагы кӧмзӧдӧ орус документтерди канча јылдарга казып иштеген. Бу керегинде оныҥ статьязы да чыккан, јилбиркеген улус Интернеттеҥ таап алар болбой. Мен ого канча катап јолыгып куучындашкам, тапкан документтерин кӧргӧм.
Озодо кресттӱ улустыҥ Селенга деген јерде сӧӧксалгыжы ла «инородецтерди» јууган јер башка болгон. Амыр-Санааныҥ сӧӧги кырдыҥ ортозында јаан эмес јалаҥда јуулган деп, ол чотоп чыккан. Чокым кайда болгонын эмди табар арга јок. Бу јерде јаткан улустыҥ сӧӧк-тайагын чыгарып, экспертиза-шиҥжӱ ӧткӱрери айдары јок баалу иш…
«Коркыганы» керегинде айдар болзо, Цин империяныҥ да, ойрот каандыктыҥ да албаты-јоны буркан јаҥды јаҥдаганын ундыбайлы. Бу јаҥла дезе божогон кижи ойто туулып чыгар, ӧчин алар аргалу. Мындый учурал Цин императордыҥ билезинде ол ло ӧйлӧрдӧ болгон: Амыр-Санааныҥ черӱбашчыларыныҥ бирӱзи Шидр-ванды торко учукла кејирин бууп ӧлтӱргендер. Удабай императордыҥ билезинде мойнында кызыл чийӱ-темдектӱ уул бала чыккан. Мӱргӱӱл јаҥ Шидр-ван ойто туулып чыкканын керелеген…
Мындый неме болбозын, божогон кижи бу јерге ойто келбезин деп, оныҥ сӧӧк-тайагын сындырып, оодып ла быртыдып, аҥылу чӱм-јаҥ ӧткӱрип туратан эмтир. Амыр-Санааныҥ мӧҥкӱзин быртыдып, мындый да неме эдерге сананган болордоҥ айабас.

—Алтай Республиканыҥ јеринде Амыр-Санааныҥ маанызыныҥ сӱлде деген јазалы табылганы керегинде солун јетирӱлик сайттарда јуукта чыккан. Бу табынты слерде деп уккам.
—Эйе. Оны «Ак Буркан» кӱрееге билимчи Василий Ойношев берген. Бис оны шиҥжӱчи специалисттерге, мындый немелерди аайлаган, билер улуска кӧргӱзерге турус.
Амыр-Санаа деп айдарыста, бир канча јыл мынаҥ кайра «Ак буркан» кӱреениҥ турчылары, 5-6 кижи, Амыр-Санааны јууган јерге барып јӱргенис. Сарымай лама (Урчимаев Сарымай) ол тушта эзен болгон ло бисле кожо јӱрген. Кӱӱк айдыҥ бажы ӧй, Селенга деген јаан суу кӧпшиген тужы. Ончобыс јалдап алган јаан кемеле кечкенис. Сууныҥ ортозына једип келзеес, баш болзын, чек аҥданып јаткан талай! «Сен, талайчы кижи, эжинип билериҥ бе?» — деп, Сарымайдаҥ суразаас, ол: «Jок, билбезим — дийт. — Мындый соок сууда эжинип билери де туза јок, јаскы суу тӱҥей ле тарта берер».
Кӱӱнзеген јаратка једеле, айдынып, мӱргӱп јатканысты. Оноҥ Амыр-Санааны мӧҥкӱзи јуулган јалаҥга барганыс. Буркан јаҥла хадак табыштырар чӱм-јаҥды ӧткӱрип ле турарыста, теҥери «Jызы-ы-ы рт!» ла эткен. Айас ла кӱнде кӱкӱрт кайдаҥ келген деп, кожо јӱрген орус улус кайкашкан. «Кӱлӱк канча кире сакыган» —деп, бис бой-бойыска кӧрӱжип, сӧс јогынаҥ оҥдошконыс. Оноҥ, узак болбой, јанып ийгенис.

—1904 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Тӧрӧм деген јеринде канча муҥ алтайлар јуулып, мӱргӱп, Ойрот каанды сакыганын сананза. Ойрот каан (кезик куучындарда Шуну баатыр, Амыр-Санаа) барып јадала, «аттыҥ торсук тужынаҥ кескен куйругы кажыгына јетире ойто ӧссӧ, јапкан аржандар ойто ачылза, Кадын-Бажы — Ӱч Сӱмердиҥ ӱч мӧҥкӱзи јыгылза, келерим. Улу јылда 12 јашту чагандык бала келеримди айдар» деген беди.
Мыныла колбой, бу јӱрӱмге ойто туулып келген кижи мынаҥ озо јӱрген јӱрӱминде этпеген керектерин эдерге келип јат па? Озо болгон санаа-кӧгӱзиле, билгирлериле, ченемелиле? Эмезе бу ончозы ундылып, јылыйып калат?
—Кандый ла болор аргалу. Jаан намалар, йогиндер кандый да ижин эдерге, бу јӱрӱмге, биле тура, ойто келер аргалу. Каандар-баатырлар ойто туулза, мынаҥ озо јӱрӱмде не болгонын кӧбизинде билбей јат. Jе олор јарлу јондык ишчилер, ӧскӧ дӧ ууламјыларда јарлу ишчилер болуп, кӧгӱс-ӧзӱминиҥ јолыла барар аргалу. Кӧп неме кижиниҥ бу јӱрӱмде канайда јӱргенинеҥ, эткен керектеринеҥ камаанду.
Алтайдыҥ улузы Ойрот каандыкта јадарда, буркан јаҥду болгон. Бу — јуукта, 300-400 јыл мынаҥ озо болгон керектер учун, албатыныҥ эземинде ундылбаган. Алтайлар ойто туулатан Ойрот-каанын Тӧрӧмдӧ сакыган болор.
—Слер судур айландырган лама кижи болуп јадыгар. Кижиниҥ јӱрӱми, ол кандый болоры недеҥ камаанду? Буркан јаҥ бу керегинде нени айдып јат?
—Бу суракты туштажуларда јиит улус меге јаантайын берет. Сананзам, кижиниҥ салым-јӱрӱми кандый болорына ӧскӧн-чыккан јери де, ада-ӧбӧкӧзи де, оноҥ озо болгон ӧбӧкӧлӧри де камаанын јетирип јат. Бала ичте тууларда, адазыныҥ ӱрениле, энезиниҥ каныла, салым-јолыла јӱрӱмге келет. Jе оноҥ — канайда јӱрери, канча јаш јажаары, нени эдип јӱрери — бойынаҥ јаан камаанду.
Биске јӱрӱмниҥ кӱч айалгаларына кирген кӧп улус келип јат. Судурларды ачып, канайда јӱрер керек болгонын кӧрӱп, мынайда эдер керек деп айткажын, кезик улус керектебей јат. Jе карган тӧбӧт ламалардыҥ, бурят-монгол јериниҥ јаан ламаларыныҥ санаа-кӧрӱмин кӧп јылдарга угуп, бу керегинде бичиктерди кычырып, салым деген неме бар деп сананадым.
Мен бойым ондый кижи: бичилгени эмезе айтканы чын ба, јок по деп, акту бойым кӧрӧр, билер керек. Буркан Бакшы да (Будда) айткан ине: «Мениҥ сӧстӧриме бодоп бӱтпегер. Чын-јастыразын, келижип-келишпей турганын озо ченегер, бастыра јанынаҥ кӧрӱгер, ширтегер ле чын болгонын јӱк бойыгар билип кӧрзӧгӧр, ол тушта бӱдигер» — деп.
—Бистиҥ эрмек-куучыныс тӱӱки јаар јайыла берди ошкош.
—Биске тӱӱкибисти билерге, ӱредӱлӱ, кыдат, монгол ло оноҥ до ӧскӧ тилдерди јакшы билер, ондогы документтерле иштеер тӱӱкичилер, шиҥжӱчилер керек.
Бис ончобыс јаҥыс мӱргӱӱл јаҥду болор керек деп, мен айтпай јадым. Бу кажы ла кижиниҥ бойыныҥ кереги.
Буркан јаҥныҥ ӱредӱзиле, бу јӱрӱмде ончо неме эбирилип барып јат. Бӱдӱрилген, сайылган тырмуушка ойто баспаска да, тӱӱкини билер керек.

Светлана КЫДЫЕВА

(Кожулта)
Буркан јаҥда мынайда ла болотон деген бузулбас кату ээжилер јок, кандый ла кижи серенгенин, бӱтпегенин, алаҥзыганын айдар аргалу ла мындый, јӧсинбеген санаа-шӱӱлтелерин угушкан, чынын-тӧгӱнин јарташкан эрмек-куучындар (диспуттар) ӱренчиктер де, ӱредӱчи-билимчилер де кеминде јаантайын ӧдӱп јат.
* * *
Буркан мӱргӱӱлдиҥ бир ле јолдык сӧстӧри амырымды астыктырган, шыралаганду тӱштердеҥ айрыыр ийделӱ болгоны — баштапкы кайкал болгон.
Мен јаштаҥ ала кӧс кӧрӧр, кулак угар, тӱниле јӱзӱн-базын неме кӧрӧр бала болгом. Jаандарым мени неме билер улуска кӧргӱзип, арчындап-аластап, аржандарга апарып, баскан ла. Jе буркан јаҥныҥ Агадагы кӱреезине ӱренип келген ӧйдӧ, тӱштеримниҥ каразы бир катап ӧлтӱрип базарга једе берерде, бир карган наманыҥ айдып берген мӱргӱӱл сӧстӧрин айдып та эмес, сананып ла ийеримде, ол неме божодып ийген.
***
Бистиҥ карган энебистиҥ адазыныҥ адазы Абам деген кижи болгон. Бу бай ады, чын ады — Амыр Тогочоев. Оныҥ кожо чыккан аказы — албатыда јарлу Учар деген кижи.
Абам Аргымай байдыҥ керектериле иштенип, монгол јеринде канча јыл јаткан. Jанып келерде, эртен тура чайын азала, айлыныҥ ӱсти јанда тургускан тагылына «Маани…» деп кыйгырып, мӱргӱп туратан эмтир.
«Абам ойто ло маарап јат» деп, јурттыҥ улузы каткырар дежер.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина