Алтайдын Чолмоны

Ајарузында — аймагыныҥ ӧзӱми

17.04.2018

Jербойында бойы башкарынарыныҥ кӱниле колбой Кош-Агаш аймактыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ председатели Сергей Тордибанович МАЙХИЕВЛЕ эрмек-куучын база ӧтти.

—Кажы ла кижи бойы керегинде куучынды сӧӧгинеҥ, угы-тӧзинеҥ баштаар. Бойыгар, чыккан-ӧскӧн јеригер, эне-адагар керегинде айдып ийзеер?
—Сӧӧгим сагал, чыккан-ӧскӧн јерим Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ јурты. Адам Кӧкӧрӱниҥ, энем Jаан-Чаргыныҥ. Энем 1951 јылда Горно-Алтайсктагы пединститутты божодоло, Кӧкӧрӱге иштеп келген. Мында адамла туштажып, биле тӧзӧгӧн. Энем бастыра јӱрӱмине ӱредӱчи, школдыҥ завучы болгон. Олор јети бала чыдаткан, беш бала бойлорыныҥ, эки бала адамныҥ эјезиниҥ ле аказыныҥ. Балдар ӧскӱс артып каларда, эне-адам алып алган. Олор бистиҥ ле билениҥ балдары болуп, ӧзӱп калган. Мен дезе эне-адамныҥ балдарыныҥ эҥ јааны болгом. Кӧкӧрӱниҥ орто ӱредӱлӱ школын божодоло, черӱге баргам. Келеле, јарым јылга јуучыл керектердиҥ ӱредӱчизи болгом. Jе ӱредӱзи јок кандый ӱредӱчи, Барнаул калага ӱренип баргам. Анайып, Кош-Агаштыҥ улузы ортодо очно милиционерлер белетеп турган училищени божоткон экинчи кижи болгом. 1984 јылда оны божодоло, Кош-Агаш аймактыҥ РОВД бӧлӱгинде иштегем.

—Ол тушта милицияда айалга кандый болгон?
—Ол ӧйлӧрдӧ иштеерге јеҥил болгон, нениҥ учун дезе улус бойы-бойыла јӧптӧжип билетен. Jе кадрлар јетпейтен. Кӧп улус милицияныҥ ижин та нениҥ де учун јаратпайтан.

—Слер канайып бу ишти талдап алдыгар?
—Менде бу ишке барар санаа болбогон. Jайгыда Барнаулдагы пединститутта јаҥы ачылган јуучыл факультетке кирип барарымда, анда рабфак ажыра јӱк ле ӱлӱрген айдаҥ ары ӱренери јарталган. Оноҥ алты јыл ӱренерин сананзам, мен айылду-јуртту кижи, энем де јаҥыскан арткан, тӧрт карындажымды бутка тургузар керек. Сурулазам, милицейский школдо юристтиҥ ӱредӱзин алар арга бар дешти. Jакшы стипендиялу, акча тӧлӧбӧзинеҥ јадарга общежитие берилип турган эмтир. Ого кирдим. Тегин де оогоштоҥ ала погондорлу кижи болорым деп сананган санаам билбес јанынаҥ бӱдӱп калды. Jе јаҥыс јуучыл ууламјы эмес, милициядагы структура келишкен.

— Слер кемге де тӱҥей болорго амадаганаар ба? Кемнеҥ де кӧрӱжип, погондорго кӱӱнигерди салганыгар ба?
—Эйе, мен школдо ӱренип турарымда, М. А. Ерленбаев, мениҥ адама тӧрӧӧн кижи, Кӧкӧрӱде участковый болгон. Ол бойы ак-чек, немениҥ јартына чыгарынаҥ алаҥзыбас, ойгор кижи болгон. Ого тӱҥей болорго, ӱредӱни божодоло, 5 айга Курайда участковыйдыҥ ижин бӱдӱргем. Удабай ла ӱренген ӱредӱм аайынча Кош-Агаштыҥ милиция бӧлӱгиниҥ оперативный ишчизи эдип кӧчӱрген. Анда 15 јылдыҥ туркунына иштедим. Амыралтага чыгар алдындагы јылдарда оперативный бӧлӱктиҥ јааны болгом.

—Бу јеҥил эмес ишти бӱдӱрип јӱреле, кандый кайралдар алдыгар?
—Ведомствоныҥ бир канча медальдарыла, темдектериле кайралдаттым. Анайда ок «Ветеран ассоциации службы судебных приставов» берилген, нениҥ учун дезе пенсияга чыккан кийниде ӱч јылга јаргыныҥ приставтарыныҥ јааны болгом.
Кош-Агашка јаҥы прокурор келип, следовательдиҥ ижине кычырарда, анда база иштейле, эки јылдаҥ прокуратураныҥ пенсиязына чыккам. Оныҥ кийнинде аймактыҥ јааны болгон А. Ж. Джаткамбаев ордынчызыныҥ ижин бӱдӱрерге, алтай кижи керек деп, ишке кычырарда, беш јылдыҥ туркунына оныҥ баштапкы ордынчызыныҥ ижин бӱдӱргем. Оноҥ Ӱкектеги парктыҥ директоры болгом. 2013 јылда депутатка тудулып, баштапкы сессияда председательге кӧстӧлгӧм. Оноҥ бери Кош-Агаш аймактыҥ депутаттар Совединиҥ председатели болуп јадым. Ӱредӱм аайынча юрист болгоным јолымда туштаган кандый ла иште иштеерге јеҥил болгон.

—Бу ишке келип турган ӧйдӧ кандый амаду тургусканыгар?
—Аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы болгон ӧйлӧрдӧ курч сурактардыҥ бирӱзи иш ле ӱредӱ јанынаҥ болгон. Алтай балдар ортодо дипломду балдар ас туштайтан. Мен бойымныҥ алдыма амаду тургускам, оноҥ бистиҥ тергееле јорыктап, Томск, Новосибирск, Барнаул калалардыҥ ӱредӱлик заведениелериле јӧптӧжӱлер тургузып, кӧп балдарды ӱредӱге кийдирер иш баштаганыс. Бӱгӱнги кӱнде олордыҥ кӧп сабазы ӱредӱзин једимдӱ божодып, иштегилеп туру. Эмчилер, ӱредӱчилер ле оноҥ до ӧскӧ кандый ла ӱредӱлӱ балдар кӧптӧгӧн. Оноҥ ойто сурак тура берген — ӱредӱлӱ улус кӧп, иштеер јерлер јок. Оныҥ да учун кезик балдар ӧскӧ јерлерге иштеерге јӱргилей берген. Бир ӧйдӧ талдаштарда мен ӧтпӧй калала, бу иштеҥ јӱре береримде, ончо кубулган болгон.

—Канча јылдарга башкараачы болгон ӧйлӧрдӧ, кажы ла башкараачы, байла, јастырып та турат. Слердиҥ кӧрӱм-шӱӱлтегерле, бойыгардыҥ ижигерде јастыралар болды ба?
—Эҥ ле баштап бис аймактыҥ бюджеди јӧптӧлӧр тушта, аймак тӧлӱлер јок болорын кичееп, аймак ичинде јадын-јӱрӱми кӱч айалгадагы улуска берилип турган акчаны эмеш астадып ийгенис. Эмди сананзам, бис бу учуралда јастырып ийгенис. Кӧп улуста иш те јок, ишјалы да ас улус бар. Ол акчаны астатканыстаҥ улам, јӧмӧлтӧ-болуш сурап келген улус јакшы болуш албай турганы бистиҥ јастырабыс деп билип турум. Ол акчаныҥ кемин карын да эки катапка кӧптӧдип салар керек болгон.

Оноҥ «социальный жиль¸» деп программаны администрация керекке албаган, депутаттар да ајарбаган. А бу суракла тыҥыда иштеер керек болгон. Эмди материальный болуштыҥ акчазын ойто кӧптӧдӧр керек, нениҥ учун дезе бис 2017 јылда аймактыҥ тӧлӱлеринеҥ чыгып калдыс. Оорыган улуска болужарына чыгарылып турган акчаны бюджет јӧптӧӧр тушта оныҥ кемин кӧптӧдӧрине ајару этсин деп кӱӱнземел айдайын.

—Кош-Агаш аймактыҥ мынаҥ ары ӧзӱмин канайда кӧрӱп туругар?
—Аймактыҥ бюджеди јакшы кеминде. Jе тӱҥей ле текши ороонло јӧмӧлтӧ арай ла ас. Бисте ончозын јакшы чоттоп билер кӧп специалисттер иштеген болзо, аймак ӧрӧ ӧзӧр эди. Кош-Агаш аймак бийик ӱредӱ алып тургандардыҥ ла ишјоктордыҥ тоозыла республика ичинде баштапкы јерде туруп јат. Эп-аргалар бедиреп, иштегедий јерлер ачып, ишјоктордыҥ тоозын јоголтор керек.

—Сергей Тордибанович, бойыныҥ ӧйинде ӱредӱлик јаантайын Слердиҥ ајаругарда болгонын уктыс. Эмди јаҥы ӧзӱп, школды божодып јаткан ӱренчиктерге кайда ӱренип барза, јолы ачылар, иштӱ болор деп сананадыгар?
—Бу сӱрекей кӱч сурак. Бистиҥ аймактаҥ болгой, бӱткӱл республикада иш таппай отурган јииттер кӧп. Jе тӱҥей ле кайда да иштеер керек. Кӧрӱп јӱрзем, газовый бӧлӱк ӧзӱм алынгадый. Программированиениҥ ӱредӱлерин талдаар керек. Мениҥ билеримле, бистиҥ ле аймактаҥ барып, газла колбулу ӱредӱде ӱренген балдар тургуза ӧйдӧ јаан калаларда иштеп јӱргилеери. Кийнинде газ Туулу Алтайда кӧндӱре ӧткӱриле берзе, олор биске ченемели јаанап калган специалисттер болуп келеринде алаҥзу јок.

Ӱредӱчилер кӧп дежип јадыс, је олор до талдалып калат. Чикезине ле келер ӧйин талдап турган балдар технический вузтарга барза, кайда ла суруулда болор эди. Бистиҥ республика качан-бирде кандый да јаан производство ачар деп, иженип јадым. Анайда ок албатыныҥ культуразын кӧдӱрерге, культураныҥ ӱредӱзин алган балдар база јакшы иштӱ болор эди. В. И. Чаптыновтыҥ кийнинде кем де фабрика-завод ачарым деп молјонбоды. Онызы коомой. Бистиҥ агаш-ташту јерде, сереҥкениҥ де болзо, фабриказын ачар арга бар деп, сананып турум. Инвесторлорды табар эдис. Jаҥыс эмди тургуза бисте темир јол јок болгоны инвесторлор келбей турганыныҥ шылтактарыныҥ бирӱзи деп бодоп турум.

—Слерде бойыгар сананып јӱрген, кӧксигерди сыстаткан сурактар бар ба?
—Бар, андый сурактар бар. Мен бойым крестӱ кижи. Jаҥ јанынаҥ бир шӱӱлтеге кайдаҥ токтозын. Мениҥ айтканымла кӧп улус јӧпсинбес те деп бодойдым. Jе бистиҥ алтай албаты государствоноҥ берилип турган јаан эмес јеҥилтелерге болуп, ас тоолуларга бӧлӱнип турганы јакшыга экелбес деп бодойдым. Курултайга да јуулышса, блааш-тартышту куучындар бир јӧпкӧ келбестеҥ ле токтоп калат. Кезиги крестӱ јаҥга, кезиги ак јаҥга, артканы база башка јаҥдарга бӧлӱнип калган алтайларыс оныҥ ӱстине куманды, туба, телеҥит, алтай деп аҥыланарга албаданат. Мынайда ла барза, нация јылыйып калардаҥ айабас деп чочыду бар. Арга бар болзо, Алтай јеристе јуртап јаткан ончо албатыны Кемероводоҥ ло алала, Тожоҥтыга јетире эл-јонды бирлик болорын јӧптӧӧр керек деп бодойдым.

База бир курч сурак јерлер јанынаҥ. Аймактыҥ ӧзӱмине ајару эдип, улусла куучындажып, сходтордо јерлерди бойыныҥ адына кӧчӱрзин деп јакылта эткенис. Улуска бу аайыла барза, јазадылбаган јер ойто государствоныҥ јери болуп калардаҥ айабас деп јартамалдар бергенис. Jе олор айыл-тура тудуп алган јеримди кем де алып болбос деп отурып јат. Ол андый эмес. Тууразынаҥ да кем-кем документально јер бедирезе, ол јер ээзи јок деп кӧрӱнер. Оноҥ темдектелген јердиҥ чаазындарын јазадып, мензинип ийзе, тудуп алган айылды кӧчӱрердеҥ башка, бурып алар кандый да эп-арга артпас.

—Келер талдаштарга барар санаа бар ба?
—Кӧрӱп јӱрзем, иштегедий уулдар толтыра. Алдындагы јылдарда иш јок деп шылтактанып, кӧп улус аракыга кирген. Эмди айалга солынган. Jӱрӱмди оҥдоп, ичкери јӱткиген јииттерди кӧрӱп, сӱӱнип јӱредим. Талдаштарга эл-јонныҥ ӱнин угала барарым. Бир јанынаҥ сананза, јиит улуска јол берзе, айса олор бистеҥ јакшы, бистеҥ эрчимдӱ иштеер эди? Jе онызын ӧй кӧргӱскей.

—Эрмек-куучын учун јаан быйан, Сергей Тордибанович.

М. Ябыкова белетеген