Алтайдын Чолмоны

Баштапкы Эл-Ойынды эске алынып…

17.04.2018

Эл-Ойын байрамыс быјыл Улаган аймакта ӧткӱрилетен деп јӧп јарадылып калды. Эмди ого белетенер иш кӧндӱге берген. Бис бӱгӱн албатыныҥ бу байрамын тӧзӧӧринде баштапкы алтамдар эткен улустыҥ бирӱзи Александр СЕЛЬБИКОВКО баштанып, оныла куучын-эрмек ӧткӱрдис.

—Александр Альчинович, быјыл баштапкы Эл-Ойын ӧткӱрилгенинеҥ бери туй ла 30 јыл ӧткӧн эмтир. Ол ӧйдӧ Слер баштапкылардыҥ тоозында болгоныгар керегинде кӧп улус айдыжат. Ол ӧйлӧрди эске алынып ийектер бе?
—Чындап та, туй ла 30 јыл ӧдӱп калган турбай! Ол ӧйлӧрди эске алынып, мен баштап ла айдарга турганым мындый: Эл-Ойынды белетегенин, баштаганын ла ӧткӱргенин мен эки бӧлӱкке бӧлиир кӱӱним бар. Баштапкызы — ойынныє программазын тургузып, ого кандый бїдїмдерди кийдирер, оны кандый аайлу іткїрер деп иштеген баштаєкай группаныє ижи. Экинчизи — олордыє белетеген программазын јїрїмде бїдїреринде турушкан улус.
Озо баштап тоолу сіс баштапкы білїктиє ижи керегинде болзын.

Керек мындый болгон эди. 1987 јылдыє кїски айларыныє бирїзинде облисполкомныє физкультура ла спорт аайынча комитединиє председателиниє ордынчызы Георгий Александрович Кучигашев меге јолыгып, мынайда айткан: “Бу кїндерде облспорткомитеттиє коллегиязыныє јууны болор. Анда спорттыє национальный бїдїмдери аайынча областьтыє баштапкы чемпионадын іткїрери керегинде сурак шїїжилер. Бу керекти билгедий, баштагадый улусты јууп, јуунга экелген болзогор…”

Ол тушта мен спорттыє национальный бїдїмдериле сїреен јилбиркеп туратам. Ол ійгі јетире ок-јаа спортло спорттыє узына кандидат, шатра ойынла спорттыє узы болуп, М. К. Каланаковтыє алтай кїреш аайынча “Алтай кїреш” деп бичигин “Алтайдыє Чолмоны” газетке белетеп, јарлаган кижи болгон эдим. Ого їзеери газетте спорт аайынча јетирїлер белетеери учун каруулу кижи болзын. Байла, оныє да учун Г. А. Кучигашев меге баштанганы ол болор.

Мындый шїїлтени угала, канайып сїїнбейтен?! Бис туку качаннає бери андый керекти јаєыс ла санаада тутканыс ине. Бистиє ороондо јаткан іскі албатыларда андый байрамдар јаєжыгып калган керек болгон. Темдектезе, Башкир ле Татар АССР-лерде — “Сабантуй”, Бурятияда — “Сурхарбан”, Тувада — “Надом”, Якутия-Сахада андый ок байрам элбеде јарлу ине. Бис спорттыє национальный бїдїмдери аайынча Сибирьдиє ле Ыраак Кїнчыгыштыє зоназыныє маргаандарында туружып, ол јерлердиҥ улузыла куучындажып, ол калыктардыє мындый байрамдарына јаантайын кїйїнетенис. Эмди андый керек бисте башталып јатканына канайып сїїнбейтен?

Облспорткомитеттиє јуунынає озо мен “Алтайдыє Чолмоны” газеттеє — комсомол-јашіскїрим білїктиє корреспонденти Сергей Темеевти, кічїреечи білїктиє ишчизи, областьтыє јарлу шатрачызы Борис Кортинди, “Звезда Алтая” газеттеє јетирїлер эдер ле спорт аайынча білїктиє јааны Григорий Немовты, билим-методический тіс јердиє ишчизи болгон Валерий Тюхтеневти, “Ирбизек” спортшколдыє директоры Мадий Каланаковты айттырып алдым. Мында Г. А. Кучигашев чемпионатты бисте баштаарыныє учуры керегинде айдып, ого кандый бїдїмдерди кийдирерин шїїп, оныє программазын тургузар керек деп некеди. Мында ол баштаєкай группаныє јаанына мени кістіп салды.

Jаан удабай, баштапкы чемпионаттыє ээжилерин тургузар баштаєкай группа тізігіни керегинде јіп спорткомитетте окылу чыгарылган. Анайып, баштаєкай группа тізілгін. Оныє окылу баштапкы јууны “Алтайдыє Чолмоны” газеттиє мен иштеп турган совет строительство аайынча білїгинде (оноє іскі јуулыжар јер јок болгон) іткін. Бого ірі адалган улусла кожо Горно-Алтайсктагы билим шиєжї іткїрер институттыє ишчилери Клара Эргековна Укачина ла Василий Петрович Ойношев, облрадиокомитеттиє спорт аайынча корреспонденти Алтайчы Санашкин келгендер.

Бу баштапкы јуунга бис шатрачы Виленин Леонидович Таушкановты база кычырган эдис. Jе ол шатраныє ээжилери аайынча блааш-тартышту куучындарды баштап, Эл-Ойынныє ууламјызын, амадузын јаратпаган. Кийнинде дезе буудагын да јетирген. Ол баштаєкай группаныє экинчи јуунына келбей, бу группадає бойыныє кїїниле јӱре берген. Качан облспорткомитеттиє јууны баштапкы чемпионатты іткїрер деп јіптіп койордо, Сергей Темеев ле Борис Кортин оны “Калыктыє ба, элдиє бе ойыны” деп адаар шїїлте айткандар. Учында “Эл-Ойын” деп атка ончозы токтогондор.

Баштапкы јуунда турушкан ончо ло улус Эл-Ойын башталарына јетире эрчимдї турушкан деп айдарга јарабас. Темдектезе, А. Санашкин биледеги айалгадає, В. Тюхтенев, Г. Немов ижи солынганынає улам башка-башка ійлірді группадає јїре бергендер. Ол ок ійді биске иштеєкей, билгир ле шыраєкай улус кожулган. Олордыє тоозында режиссер Ногон Шумаров, Кызыл-Ӧзіктіги госконюшняныє тазыктыраачызы Анатолий Иванов болгондор.

—Слер куучыныстыҥ бажында Эл-Ойынды баштагандарды эки бӧлӱкке бӧлиир керек деп айтканыгар. Айдарда, куучын Эл-Ойынныҥ ээлери — Jолоныҥ улузы керегинде болбой. Jе нениҥ учун бу јурт талдалган?
—Эйе, Эл-Ойынга белетенеринде экинчи білїк улус — бу байрамды іткїреечилер. Олор керегинде мен мынайда эске алынадым.
Ол ійлірді кірїлген база бир сурак — чемпионатты кайда іткїрери — облспорткомитеттиє коллегиязында шїїжилген. Коллегияныє јуунында Оєдой аймакта физкультураныє ла спорттыє ізїми керегинде сурак кірїлип јатканы учун мында Оєдойдогы аймакисполкомныє председателиниє ордынчызы Валентина Казакпаевна Паянтинова, Оєдойдогы аймакисполкомныє физкультура ла спорт аайынча комитединиє јааны Казак Кійлїкович Майчиков болгондор.

Jуун башталардає озо бис баштапкы чемпионатты іткїрери керегинде куучындажып, оны эє ле озо кайда іткїрер деп шїїжип турарыста, Казак Кійлїкович мынайда айткан: “Jолодо іткїрер керек. Быјыл Jолодо аймактыє спартакиадазы іткін. Ого белетенер тушта анда јараш, јакшы стадион тудулган. Эмди кандый-кандый областной до маргаандарды іткїрип ийерис деп, олор айдышкан эди. Олор јаан маргаандарга шылтай јолысты, јуртыстыє ичин јарандырып аларыс деп кокырлажып турган јок по— Валентина Казакпаевна да мында, оныла куучындажып кіріктір…”

Ол тушта Валентина Казакпаевна Паянтиновага баштанарыста, ол бистиє шїїлтеле јіпсинип, Jолодогы совхозло, андагы јуртисполкомло куучындажарым, слердиє јакылтагарды айдарым деген. Кийнинде бу кижи бойыныє сізине туруп, Эл-Ойынды Jолодо іткїрип јадыс деп, спорткомитетке јетирї эткен. Баштапкы Эл-Ойынныє салымында Валентина Казакпаевнаныє учуры сїреен јаан болгон деп темдектеер керек. Ол бойыныє аймагында Эл-Ойынды іткїрер тізіміл комитет тізіп, бу керекти ичкерлеткен, Оєдой ичинде баштаган. Оєдойдогы аймакисполкомныє председатели А. Ф. Медведев бу тізіміл комитетти башкарарынає мойноп ийерде, ончо керектер Паянтинованыє јїгине тїшкен. Валентина Казакпаевна керекти јакшы башкарып чыкты.

Баштапкы Эл-Ойын коомой іткін болзо, байла, бу керек анайып ла токтоп калар эди. Jе ол Jолодо чын ла текши калыктыє байрамындый болгон. Баштапкы ла катап байрамга ондор мує тоолу улус јуулган эмей. Улус бойыныє узак кірбігін тірііндіриле, најыларыла јолыгып, кістіриниє јаштары мілтиреп, Эл-Ойынга быйанын айдып турганын угуп, канайып сїїнбейтен. Баштапкы байрам мындый јакшы іткінинде Jоло ло Кайырлык јурттардыє эл-јоныныє камааны сїреен јаан. Анчада ла јурттыє башкараачылары керекти сїреен јакшы баштагандар. Олордыє ады-јолдорын бастыра калык ундыбас учурлу. Олор — Jолодогы совхозтыє директоры болгон Семен Сергеевич Тузачинов, парткомыныє качызы Николай Васильевич Яманов, јуртисполкомныє председатели Сергей Тимурович Пекпеев ле бу јурттардыє јаан јашту улузы.

Эл-Ойынды байрам эдип, эє бийик кемине јетиргени не дезе, мен ле бодозом, оныє ачык теєериниє алдында іткїрилген театрал кіргїзїзи. “Маадай-Кара” деп чірчіккі тізілгілінгін бу кӧрӱ-тургузуны алтай режиссер Ногон Шумаров тургускан эди. Бу тургузуны кіргін улустыє кістіринеє јаш тамчылап туратан деп, ол тушта кіп катап уккан эдим. Бу ойында тіс рольдорды Jолоныє јаан јашту ірікіни Бийеє Чараганов, Ортолыктыє албаты театрыныє башкараачызы, республика ичинде јарлу Любовь Бадыкеевна Барбачакова, драма театрдыє артизи Антон Юданов ойногондор.

—Эл-Ойын Jолодогы стадиондо ӧткӱрилердиҥ ордына јурттыҥ ары јанындагы кобычакта ӧткӱрилген эди. Нениҥ учун?
—Мында Ногон «бурулу» болгон эмей. Оныҥ «Маадай-Кара» деп тургузузын стадиондо канайып ӧткӱретен… Сценарий аайынча ондор тоолу аттарды стадиондо канайып маҥтадатан? Оныҥ учун Ногон совхозтыҥ директоры Семен Тузачиновло кожо ол јерди тапкан. Анайдарда, спорттыҥ да маргаандарын ары кӧчӱрерге келишкен. Анайда эткени кийнинде Эл-Ойын іткїрериниҥ тӧс некелтези боло берген. Байрамды ар-бӱткенниҥ ӧзӧгинде ӧткӱрери алтай калыктыҥ кӱӱн-санаазына сӱреен келиже берген.

—Эл-Ойынныҥ база бир тӧс некелтези – оны башка-башка јерлерде ӧткӱрери. Нениҥ учун андый ээжи јӧптӧлгӧн?
—Чынын айтса, андый керекти кем де јӧптӧбӧгӧн, кем де јакарбаган. Бир јерде ӧткӱрер деп, база кайда да адалбаган, темдектелбеген. Андый суракты баштаҥкай группада шӱӱшпеген де эдис. Ол бойы ла анайда келижип калган.

Экинчизин Шабалин аймакта ӧткӱрерине ол тушта јиит башкараачы, аймакисполкомныҥ председатели Геннадий Сумин јӧбин берген. Jе Геннадий Петрович оны Шабалин јурттыҥ јаказында ӧткӱрери учун канайып албаданган дезеер. Jе качан аймактыҥ активиниҥ јуунында мени Барагаштагы совхозтыҥ директоры Иван Ефимович Казанцев (оны «Кутузов» дежетен) јӧмӧжӧрдӧ, Шыргайтыда ӧткӱрер дегенине Сумин јӧпсинген эди. Оныҥ ла кийнинеҥ байрамды бир јылдыҥ бажынаҥ башка-башка аймактарда ӧткӱрер дегени јаҥжыгу боло берген. Кийнинде Эл-Ойынды бир јерде ӧткӱрер деген шӱӱлте јеҥген. Jе онызы албатыга јарабай барарда, эмди ойто башка-башка јерлерде ӧткӱрилип башталганына јаҥыс ла сӱӱнедим.

—Александр Альчинович, тургуза ӧйдӧ јондык сетьтерде, интернеттиҥ кӱрмезинде Эл-Ойын деп атты солыыр керек, ол учурына келишпей јат деп айдып тургандар бар.
—Эйе оҥдодым, кычыргам. Чын, озо баштап, бис бу байрамды спорттыҥ национал бӱдӱмдериниҥ чемпионады деп ӧткӱрер санаала баштаганыс. Jе оноҥ сананып турзаас, алтай калык бойыныҥ кандый ла байрамында спортло маргыжарыла коштой, јаҥарлап, бой-бойын сӧгӱжип, кем јакшы ойноор деп, ойноткыларла мӧрӧйлӧжип туратан эмей. Оныҥ учун бого «культурный» тема кожорго, ол туштагы культура башкартуныҥ јааны Валентина Ивановна Запрудаевага баштанган эдим. Ол мениҥ сӧзимди чек јаратпай, «бис бу ла јуукта «Золотое лето Алтая» деп байрамды тӧзӧп алганыс, эмди оноҥ мойнозын деп турганаар ба?» — деп, кӧмӧлӧгӧн эди.

Ол тушта мен кемле де јӧптӧшпӧй, программага комусчылардыҥ, икиличилердиҥ, кайчылардыҥ маргаанын кожып ийгем. Интернационализм болзын деп, чуранаачылардыҥ маргаанын темдектегем. Оноҥ бу керек ундылып та калган. Jе качан Эл-Ойын ӧдӱп турарда, меге Ортолыктыҥ культура ишчизи Любовь Бадыкеевна Барбачакова меге келип, бу культурный программа кайда ӧткӱрилер деп сураарда, мен маҥзаара бергем. Бу ла ӧйдӧ Ногон тургузуныҥ кийнинеҥ сӱреен сӱӱнчилӱ бӱдӱмдӱ базып јӱрерде, кыйгырдым ла: «Ногон! Болушсаҥ! Культурный программаны ӧткӱрип берзеҥ!». Ол бир де мойношпой, «је, кайда, положениезин берзеҥ, жюриде кем болор, кайда ӧткӱрер?» — деп, удура сураган. Jе нени айдар? «Бу ла Ортолыктыҥ чадырыныҥ јанында ӧткӱрип койзоҥ, жюри, кӧрӧӧчилер болзын!» — деп, айда салдым. Ногон јайалталу, ус кижи болгонын мында ла кӧргӱсти. Ол бу керекти чокым башкарып, бийик кеминде ӧткӱрип салган. Мында јеєїлер бїдїмдер аайынча мынайда келишкен эди:

Комысчылар ортодо — Карыш Кергилов (Барнаул).
Топшуурчылар ортодо — Евгений Абраимов (Барнаул, “Тає Чолмон” ансамбль).
Кайчылар ортодо — Элбек Калкин (Кан-Оозы).
Шоорчылар ортодо — Ока Кызанов (Jоло).
Чурана ойында — Иван Грибанов (Шабалин).
Икиличилер ортодо —Jаєый Содонова.

Оныҥ ла кийнинеҥ Эл-Ойында культурный программа кыйалтазы јогынаҥ башка бӱдӱм болуп, байрамысты бийик кемине јетирген деп бодойдым.
Байрамыстыҥ адын эмди не солыыр, ол бастыра текши телекейге Эл-Ойын болуп кирип каларда, анайда ла адалгай.

—Ол баштаҥкай группада спорттыҥ бӱдӱмдерин јӧптӧӧринде кандый ээжилерле башкарынган?
—Баштаєкай группаныє тіс амадузы Эл-Ойынныє программазына кандый бїдїмдерди кийдирерин јартаары болгон. Баштапкы Эл-Ойынныє ээжилерине беш бїдїм кийдирилген эди. Jе нениє учун беш? Ӱч те, јети де эмес, јїк ле беш? Баштаєкай группада бу јанынає куучын экпиндї, блааш-тартышту іткін. Маргаандажар бїдїмдердиє тоозына анайда ок кол јыгыжарын, јїгїрерин, чой кідїрерин кийдирери керегинде шїїлтелер айдылган эди. Ол ок ійді ок-јааны кийдирбес деп айткан улус болгон. Учы-учында баштаєкай группа мындый бїдїмдерге токтогон: кїреш, шатра, кідїрге таш, ок-јаа, аттыє маргаандары.

Эл-Ойынныє маргаандарына алтай кїрешти ле шатра ойынды кийдирер дегенине ончозы блааш-тартыш јогынає јіп болгондор. Нениє учун дезе бу бїдїмдерле ээжилер чокымдалып калган, олорло областьтыє чемпионаттары іткїрилип туратан.

Ол тушта шатрала Сибирьдиє ле Ыраак Кїнчыгыштыє зоназыныє маргаандарында Бурятияныє, Хакасияныє, Туваныє командалары туружатан. Бу маргаандар олордо база іткїрилген. Анчада ла Бурят јериниє спортчылары бистиє шатрачыларла теє ойноп баштагандар. Олордо шатрала аєылу школ до ачылган болгон.

Jе шатрала калганчы јаан маргаандар 1986 јылда Кызылда болгон эди. Бу ла маргаандар тужында шатраны орныктыраачылардыє бирїзи В. Л. Таушканов шатраныє Россиядагы федерациязын јууп, ойынныє ээжилери аайынча болуп турган блааш-тартыштарды кезем курчыткан. Оныє ла кийнинеє іскі талалардыє спортчылары бистиє ойынды іскїрбей баргандар. Jе Туулу Алтайда бу ойын јарлу болуп артканча. Оныє да учун ол баштапкы Эл-Ойынныє программазына белен кире бергени ол.

Кідїрге таш аайынча маргаандардыє ээжилери кайдає табылган? Мынає озо кідїрге ташла окылу кандый да маргаан іткїрилбейтен. Бистиє, јиит їйениє, билериле, азыйда баатырлар бойыныє ийдезин кіргїзип, іскі тегин улус кідїрип болбос јаан таш кідїретендер. Кезик баатырлардыє андый таштары бу ла кїндерге јетире бар болгон. Темдектезе, Беш-Ӧзік јурттыє Чакыр боочы баратан јанында баатырдыє тажы эмдиге јетире бар. Аралдагы бу ташка чыдалду улус келип, бойлорын ченеп јадылар. 2005 јылда, кїрештиє Кош-Агашта јаан байрамында, Кікірїниє улузы Бадма баатырдыє кідїрип туратан тажын кіргїскендер. Мында Орто Азияныє кіп талаларынає јуулган баатырлардыє кемизи де бу ташты кідїрип болбогон. Бистиє оок їйе алдындагы баатырларга ийде-кїчиле јетпейтен эмтир. Бадма баатырдыє да чыдалы тыє болгон ошкош.

Кідїрге таш аайынча маргаандардыє ээжилерин тургузарында јаан јімілтізин ле болужын билим ишчи Василий Ойношев јетирген эди. Оныє айдыжыла, азыйда баатырлар уур таштарды кідїрип, турган ат ажыра салатандар. Василий Петековичтиє де айтканын, газеттерде де јарлалганын, јаан јашту улустыє да куучындарын ајаруга алып, баштаєкай группа бойыныє ээчий јуунында кіп блааш-тартыштардыє кийнинеє маргаанды эки білїкке білиген. Баштапкызы — эє уур таш кідїрип, узуны бир метр кире тієіштиє їстине салар. Таштардыє јаєызын эмес, бир канчазын экелер, олордыє бескелери башка-башка болзын. Экинчизи — ташты баш ажыра тескери ыраагына чачар.

Кийнинде маргаандардыє экинчи бїдїми токтоп калган. Ташты тієішкі кідїрип салары аайынча маргаан эє јилбилїлердиє бирїзи болуп артканча. Кідїретен таштардыє ууры эмди туку 190 килограммга једип турат. Андый ташты Эл-Ойындарда кіп спортчылар кідїрет. Бир ташты кіп улус кідїрген айалгада таєынає бойы ас бескелї спортчы јеєїчил деп јарлалат.

Эл-Ойынныє программазына кирген база бир бїдїм — ок-јааныє маргааны. Туулу Алтайда бу бїдїм ол тушта ізїм алынган болгон. Бистиє спортчылар ороон ичиниє маргаандарында туружып, там ла бийик јерлер алып баштаган эди. Бис, анайда ок, спорттыє национальный бїдїмдери аайынча Сибирьдиє ле Ыраак Кїнчыгыштыє зоназында ок-јааныє маргаандарында бурят ээжилер аайынча адатаныс. Jе баштаєкай группада ончо ээжилердеє башка, алтайлардыє бойыныє маргаанын іткїрер деп амаду тургускан эдибис. Билимчилердиє де айдыжында, чірчіктірді ді бичилгенинде чокым ээжилер темдектелбеген. Азый улус ыраагына атканыла кайкатканы керегинде айдылат эмезе јїстїктиє ойдыгына кийдире аткан баатырды мактагылайт. Оныє учун эмдиги ійгі келиштире ээжилер тургузар керек.

Анайып, ок-јааныє маргаандары аайынча кандый шїїлтелер айдылбады деер. Ол тоодо ыраагына адары, биатлон айасту маргаан іткїрери, ат їстинеє адып маргыжары ла оноє до іскі. Jе баштаєкай группа учында таєма эдип, аєычактардыє бїдїмин тургузар деп шїїшкен. Шак оныє учун баштапкы ла экинчи Эл-Ойындарда ок-јаачылар эликтиє, койонныє, тийиєниє фанера сїрлерине аткандар.
База бир кыйалтазы јогынає бїдїретен ээжи — кажы ла кижи бойыныє эткен ок-јаазыла маргаандажар учурлу. Баштапкы Эл-Ойында ончозын кайкаткан кижи Кїпчегенниє спортчызы Владимир Моносов болгон эди. Ол ок-јааны јерлик текениє мїїзинеє белетеп јазаган. Мындый ок-јаала чечен адары јанынає куучын да јок болгон болзо, је оныє јаражы, азыйдагы технологияла белетелгени кайкамчылу ине. Ӧскі спортчылар ок-јааларды чанадає, башка-башка темирлердеє, чалгылардає белетеген эди. Jе кіп лі сабазы аралга кийдире јїгїрип, талдає сындырып, бїктей буулап алала, комыргайдає согоон эделе адатандар.

Кийнинде мындый ээжилер јол алынбаган. Спортчылар спорт ок-јаага кічкіндір. Таємалар база солынган.
Анчада ла кіп блааш-тартышту сурак аттыє маргаандары аайынча болгон. Ол тушта Эл-Ойынныє программазына кандый бїдїмдерди кийдирери керегинде сурак “Алтайдыє Чолмоны” газет ажыра шїїжилген эди. Улус кандый шїїлтелер айтпаган деер. Олордыє кібизи бистиє иште тузаланылган. Темдектезе, аттыє эстафетазын іткїрери керегинде шїїлтени Улаганныє культишчизи Сергей Тадыкин эткен. Бис оны газеттеє лаптап кычырып, ээжилерди келиштире мынайда тургускан эдис. Баштапкызы — атты ээртеери. Оноє має бажына јердеє камчы алары, оноє — чакыга армакчы чачары, 20 килограмм бескелї арчымакты атка арта чачары. Баштаєкай группада анчада ла армакчы чачарын таєынає маргаан эдери керегинде шїїлте тыє болгон. Jе бїдїмдер тегин де кіп, ончозына сый-призтерди кайдає алатан дежип, оны эстафетада ла артырып койгондор. Эмди ле сананзам, армакчы чачарын таєынає бїдїм эдип артырып койгон болзобыс, эмди ол эє ле јилбилї бїдїмдердиє бирїзи болуп артар эди. Jе бир канча улустыє, мен ле сананзам, тескери шїїлтелеринеє улам, аттыє эстафетазын токтодып койгондор.

Аттыє бїдїмдерин тургузар тужында јарыш јогынає кайдає болзын. Jе мында тура берген сурак — јарыжар јолдордыє ыраагы. Кіп сананбай, 2700 метр ле 5400 метр деп јіптігінис санаамга кирет. Кийнинде аргымак аттыє маргаанын іткїрер керек дегенин шїїжип, канча кире ыраак эдер деп сананып, мен 12 километр деп айда соккон эдим. Нениє учун дезе алдында бис Барагаш ла Шыргайты ортодо јалаєда ыраакка маєтадып туратаныс. Ол кайда да 12 километр болгон. Эмди кийнинде угар болзо, Кыргыз јеринде аргымактыє маєы 50 километрге іткїрилип турган эмтир. Бот, чын ла аргымактыє маєы бу эмес пе?

Эмдик їредиш. Спорттыє бу солун бїдїми Jоло јуртта табылган. Баштапкы Эл-Ойыннає бир јыл озо Латвияныє культуразыныє кїндери бисте ідїп турарда, Jолоныє јылкычылары совхозтыє директоры С. Тузачиновко баштадып, айылчыларга эмдикти їредер ишти кіргїскендер. Бого белетенип, мындагы јылкычылар маргыжып та баштагандар. Качан бу бїдїмди Эл-Ойынныє программазына кожор деп турарда ла кийнинде ого удурлашкандар база болгондор. Кезик улустыє айдыжыла, бу сїреен јеткерлї бїдїм. Улус шырка-бычык та алардає айабас. Ого їзеери јылкы мал кинчектелет. Андый улуска каруу эдип, испандардыє корридазын, родеоны, керек дезе боксты эске алынарга келишкен эди. Бїгїнги кїнге јетире эмдик їредиште бир де јеткер болбогонын ајаруга алза, бистиє јалтанбаганыс, бу бїдїмди кийдиргенис — чын эткенисти керелеп турган эмес пе?

Шак ла бу бистиє эмдик їредишти кірїп, кыргыз јериниє улузы бистиє ат сїїчилерди бойлорына кычырып, Кік-Бірї ойынды кіргїскендер. Тургуза ійді бисте Кік-Бірї ойын база ізїм алынды.
Бїдїмдер јарталган кийнинде, 1988 јылда баштапкы Эл-Ойын башталардыє башталганча, спортчыларды јаєы бїдїмдерге їредери, таскадары, семинарлар іткїрери кіп лі болгон эмей. Белетеништї бу ійді кезикте ээжилерди эмеш кубултып та туратаныс. Ол јогынає канайып болотон. Jе эмдиге јетире сїїндирип турганы — бистиє белетеген ээжилер эмдигенче јаан кубулта јогынає Эл-Ойындардыє программазына кирип турганы. Анайдарда, бистиє иш калас ітпігін.
Баштапкы Эл-Ойында тургузылган јаєжыгулардыє бирїзи — программага кіргїзїлї ойындар кийдирери. Оныє учуры аайынча болзо, спорттыє јаєы бїдїмдерин Эл-Ойынныє программазына кийдирердеє озо ого кіргїзї эдер керек. Шак оныє ла кийнинеє оны программага кийдирер эмезе кийдирбес сурак кірїлет. Анайып, Jолодогы Эл-Ойынга кіргїзїлї їч бїдїм тургузылган:

1. Эчки блаажары.
Бу бїдїмде тає атту 20 кире эр улус ла уулдар чыккандар. Маргаандар башталып, эчки блаажыш кіндїге берерде, мындагы элбек ак јалає олорго тапчы боло берген. Шабалин аймакта Барагаштагы совхозтыє комсомол комитединиє качызы Аргымак Какпаков блаажа-тартыжа ала койгон эчкини корыырга болуп, јалаєныє јаказыла маєтаткан. Jе мында кем де ат армакчылап койгон болгон. Бот, ого Аргымактыє ады илинип, јыгылган, оноє база да канча ат илингендер. Анайып, бу маргаанды јеткерлї дежип, экинчи ойында оны программага кошпос дегендердиє їндери кіп болуп калган. Тургуза ійді “Эчки блаажары” деп ойын биске катап “Кік-Бірї” ойын ажыра бурылып келди. Кыргыз јеринде табылган бу ойын бистиє алтайларга сїреен јараган.

2. Камчы согоры.
Маргаандардыє бу бїдїмин Эл-Ойынга экелген кижи Шыргайтыныє койчызы Николай Александрович Абаков. Оныє айдыжыла, олор турлуда бош ійді узун бич-камчыны алып, шагайактар тургузып, бирдеє аєтара согодылар. Камчыла јалмай согор эмес, чатылдада адып, шагайактарды бирдеє аєтара согор керек.
Эл-Ойында камчы согорын Роман Камчинович Саймин кіргїскен. Ол тушта бу бїдїмле кіп улус јилбиркеп, камчыла согуп кіргіндір. Роман кийнинде камчыла призерлордыє тоозына да канча катап кирген эди. Экинчи Эл-Ойыннає ала бу бїдїм тіс бїдїмдердиє тоозына кожулып, тургуза ійді эє јилбилї ле курч тартыжулу ойын болуп јат. Эмди оныє ээжилери эмеш элбедилген, эки бїдїм боло берген.

3. Тоҥжоон јїгїриш.
Бу маргаан керегинде “Алтайдыє Чолмоны” газеттиє журнализи болгон Борис Кортин куучындаган. Оныє јаан улустає укканыла, алдында тоєжоондор бойлорыныє јуучылдарын белетеп, тієди ірі бир јуучыл экинчизин јїктенип алала јїгїретен. Мында озо келген эжер-улус јеєип јат. Баштапкы Эл-Ойында бу маргаанды Барнаулдыє студенттери кіргїскендер. Ол кіп улуска јараган. Бу бїдїм экинчи Эл-Ойыннає ала база тіс бїдїмдердиє бирїзи боло берди. Нениє учун дезе спорттыє национальный бїдїмдеринде јїгїрериле колбулу бир де бїдїм јок ине.

Бу маргаандардыє текши турулталарын кірзіє, мында анчада ла Чуй ичиниє спортчыларыныє јеєїлери кайкадат. Бу јердеє јайалталу кїрешчилер, бікі-баатырлар јаантайын ла чыгып келетен. Jе јїгїрикчилер ортодо Чуйдыє уулдары аєыланган деп укпайтам. Тоєжоон јїгїриште једимдерин кірзіє, ол тегиндї эмес деп бодойдым. Кем билер, айса болзо, алдында олордыє баатырлары шак мынайып база тазыктырынган. Эмди дезе олордыє каны тартып, бу бїдїмле артыктагылап турган болор бо?
Эл-Ойынныє программазына кийнинде кожулган бїдїмдердиє тоозында тебек, токпок чачары, мӧшкӧ чыгары. Быјыл Улаганда, айса болзо, телеҥиттердиҥ маргааны кожулар. Ол ат ӱстинде кӱрешти туку тогузонынчы јылдарда Шыргайтыдагы байрамда кӧргӧн эдим, је ол тушта ол телеҥиттердиҥ маргааны болгонын кайдаҥ кӧртӧн.

Баштапкы Эл-Ойыннаҥ бери туй ла одус јыл ӧдӱп каларда, эмди кажы ла бӱдӱмди лаптап шиҥдеп, керектӱ тӱзедӱлерди эдер керек. Онызын ӧй некеп турган эмес пе?

—Куучыныгар учун быйан болзын!

Куучынды ӧткӱрген кижи Артур Сулуков.