Алтайдын Чолмоны

Бой-бойысты оҥдожып, болушсабыс…

17.04.2018

Кан-Оозы Алтай Республиканыҥ јаан деген јурттарыныҥ бирӱзи — јуртап јаткан улузыныҥ тоозы да, турган јериниҥ кеми де аайынча. Бу јуукта Кан-Оозында болуп, јурт јеезениҥ јааны Виталий Кандыковло туштажып, оныҥ ижи-тожы јанынаҥ јаан эмес эрмек-куучын ӧткӱрдис.

Ол Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ физико-математический факультедин божоткон, бир јыл Улаганда математиканыҥ ӱредӱчизи болгон. Оныҥ кийнинде Экинурдыҥ школында бу специальностьло иштеген, щколдыҥ завучы болгон. Оноҥ Экинурдагы јурт јеезениҥ јааны, Кан-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ керектериниҥ управляющийи болгон. Былтыр сыгын айдаҥ бери Кан-Оозында јурт јеезениҥ јааныныҥ јамызында иштейт.

—Виталий Михайлович, Слер бу јамыда јарым јылдаҥ ажыра иштеп јадыгар…
—Кандый да јерде, кандый да јуртта јеезениҥ јааны болотоны јеҥил эмес, эдетен иштер кӧп. Хозяйственный тооалыш аайынча Кан-Оозында беш муҥ кире кижи јуртайт. Чынын алза, јаткан улустыҥ тоозы оноҥ кӧп.

Jурт јеезениҥ башкараачызыныҥ ижиниҥ тӧс амадузы — јурттыҥ ичин ару-чек тударын, улус ӧскӧ јерлерге кӧчпӧй, тӧрӧл јуртында ла јадып, иштеер кӱӱндӱ болорын, кыскарта айтса, оныҥ јериндеги эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми јакшы кеминде болорын јеткилдеери, мындый ишке јербойыныҥ бастыра албатызын кӧдӱрери јаан учурлу.

Бӱгӱнги курч сурактардыҥ бирӱзи — айыл-јурттыҥ сӱрее-чӧбин бойыныҥ ӧйинде јууп, оны аҥылалган јерге апарып тӧгӧри. Чикезинче айдайын, кандый ла улус бар — кезиги айыл-јуртыныҥ эки јанын ӧйлӱ-ӧйинде арутап, таштанчыларды темир «кайырчактарга» апарып тӧгӧт. Сӱрее-чӧпти тартканы учун акчаны ӧйлӱ-ӧйинде тӧлӧйт. Кезиги сӱреезин баштыктайла, јолдыҥ ла јанында таштап ийзе, бойыныҥ табы.

Кезиги коммунальный јеткилдеш учун тӧлӧӧрин чек «ундып» салат. «Ундынчактардыҥ» тоозы кӧптӧп турганы ӧҥзӱре сурак болуп браады. Сӱреени аҥылаган јерге тартканы учун акчаны эл-јонныҥ јӱк ле 15 процент кирези тӧлӧгӧн. Коммунальщиктердиҥ ижи учун акча тӧлӧлбӧй турза, олор бойыныҥ ижин оноҥ ары канайда бӱдӱрер?

Оныҥ учун бу сурактыҥ аайына чыгарында арга јокто ӧскӧ дӧ эп-аргаларды тузаланарга келишкен. Темдектезе, туралардыҥ ээлериле ажындыра јӧптӧжӱ тургузып баштадыс. Айалга чек уйадай берзе, администрацияныҥ аппарадыныҥ ишчилерин бу керекке тартып аларга келишкен. Jе эмди айалга эмеш оҥдолгон деп айдарга јараар.

—Jуртта јолдордыҥ айалгазы кандый не?
—Кан-Оозы јуртта база бир курч сурак — ол јолдор. Jааштардаҥ улам суулар јараттарынаҥ ажынганыла колбой бу суракка јаан ајару эдерге, айалганы кажы ла кӱн ајаруда тударга келижет. Jолдорды чыныктаарына республиканыҥ башкарузы, аймактыҥ администрациязы јаан болужын јетирет.

Аймактыҥ јааны Г. Н. Пильтин јолдор јанынаҥ суракты бойыныҥ шиҥжӱзинде тудат. Оныҥ јакылтазыла, јолдор јазайтан автоном учреждение тӧзӧгӧнис. Бу керектиҥ амадузы —федерал ла республикан акча-манатты бу организация ажыра кымакай, эҥ ле учурлузы— јаан тузалу тузаланары. Бу организация јаҥыс та Кан-Оозы јурттыҥ эмес, сурак тура берзе, аймактыҥ ӧскӧ дӧ јурттарыныҥ јолдорын јазаары јанынаҥ болужар аргалу.

Улустыҥ кӧп саба сурактары јолдорды јазаарыла, сӱрее-чӧпти тӧгӧриле, анайда ок оромдордо јарыткыштар тургузарыла, тура тудатан участокторды аларыла колбулу. Тура тудатан јерлер јанынаҥ очередь тыҥ ла јаан эмес, је участокторды озо ло баштап јеҥил эмес айалгаларга кирген улуска берерге албаданадыс.

—Слердиҥ санаагарла, улусла канайда иштеер керек ?
—Бистиҥ јурт јеезениҥ амадузы керегинде байа айттым — улустыҥ јадын-јӱрӱмине јарамыкту-јакшы айалга тӧзӧӧр керек. Jе јадын-јӱрӱм јакшы болотоны јаҥыс та ӧрӧ турган јаҥдардаҥ эмес, айса болзо, озо ло баштап, эл-јонныҥ бойынаҥ камаанду деп айдар эдим.
Jурттагы јӱрӱмди, айалганы јарандырарында бастыра улус бойлоры акту кӱӱнинеҥ турушпаза, ӧрӧ турган јаҥныҥ ижиниҥ тузазы ас болор.

—Виталий Михайлович, азыйда бу ла удура турган Лахматуха кырдыҥ эдегиле јаан суубуунты болгон, ондо улус кемелӱ јӱзӱп јӱргени санаама кирет, кезиги балыктаар. Оны нениҥ учун эске алындым дезе, бистиҥ амаду эл-јонго иштеерине, амыраарына јарамыкту айалга тӧзӧӧри деп, Слер байа чын айтканаар. Ол суубуунтыны ойто орныктырза кандый? Кан-Оозы јурттыҥ улузына да, айылчыларына да амырагадый јараш јер тӧзӧлӧр эди. Экинчи јанынаҥ, Чарыш сууныҥ кемин керектӱ тушта бийиктедип эмезе јабызадып тургадый эп-арга табылар.
—Биске ондый санаалар кезикте база келип турбай. Jе бу ишке баратан акча-манат, иштедетен техника, ӧскӧ дӧ аргалар керегинде сананза, ол ишти баштайтаны арай ла эрте. Эмди суулар јарадынаҥ ажынза, элдеҥ ле озо јурттыҥ тураларын ла оромдорын албазын јеткилдеери керегинде сананар керек.

Бу јуукта јаан кар тӱжеле, оноҥ јаан јааш јаарда, бистиҥ јуртта, анайда ок бастыра аймакта, кату айалга тӧзӧлгӧнин слер билеригер.

Кан-Оозында айалга ол тушта база кӱч болгон. Темдектезе, Туганбаевтиҥ оромында бир канча тураны суу алып ийген, тӱбек оноҥ до јаан болор эди, је, карын, мынаҥ озо тудулган дамба аргадаган деп айдарым. Оныҥ учун суулар јарадынаҥ ажынбазын јеткилдейтен ондый јазалдарды тударын оноҥ ары улалтарыс. Бу иштер эзенде учына јетире бӱдер учурлу.

Т. ТОХНИН куучындашкан.