Алтайдын Чолмоны

Кижиликтиҥ байлыгын чеберлеп алалы

17.04.2018

Алтай Республика јебрен культуразыла байлык тергее болуп јат. Кайкамјык географический ле тӱӱкилик айалгалар бу тергееде јаткан албатылардыҥ культуразына ла тӱӱкизине бойыныҥ изин артыскан. Республиканыҥ культура аайынча энчизиниҥ объекттери, ӧскӧ јерлердегизине кӧрӧ, аҥыланат ла олордыҥ кезиги база кайда да туштабайт. Олор — јай ӧйинде кыртыжы тереҥжиде ээрибес мӧҥкӱлик јерлердеги корумдар, кайа-таштардагы јуруктар ла бичимелдер, кезер таштар, монументальный искусствоныҥ ла архитектураныҥ кереестери.
Бӱгӱн АР-дыҥ культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине государственный корулаш аайынча инспекциязыныҥ јааны Сергей ОЧУРДЯПОВЛО бу инспекцияныҥ ижи, тӱӱкиниҥ энчилигин корыырыныҥ айалгазы јанынаҥ ӧткӧн куучын-эрмекти јарлап турус.

—Сергей Николаевич, тӱӱкиниҥ ле культураныҥ энчи-байлыгын корыыры кандый ээжилерле аайлаштырылат ла чокымдалат?
—Россия Федерацияныҥ Конституциязыла болзо, тӱӱкиниҥ ле культураныҥ энчилигин чеберлеери ле корыыры улустыҥ конституциялык молјузы болуп јат. Анайда ок ороонныҥ Тӧс јасагы улус культураныҥ байлыктарын тузаланарына конституциялык быжулаштар берет. РФ-тыҥ 2002 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 25-чи кӱнинде јарадылган «Россия Федерацияныҥ албатыларыныҥ культура энчилигиниҥ объекттери (тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестери) керегинде» 73-ФЗ таҥмалу федерал јасагы «культураныҥ энчилигиниҥ объекттери» деген терминди јасакберимге кийдирген. Ол объекттер дезе «кереестер», «ансамбльдар» ла «достопримечательные места» деген оҥдомолдорго бӧлӱнет.

РФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ объекттери бистиҥ ороонныҥ кӧп укту албатыларына сӱрекей јаан учурлу байлык болуп, телекейлик культураныҥ энчилигиниҥ бӧлӱги болот. Бистиҥ ороондо келер ӱйелердиҥ јилбӱлерине учурлай, кӧп укту албатылардыҥ ол байлыктарын чеберлеп аларына государственный быжулаш эдилет.

—Слер башкарып турган инспекция качан тӧзӧлгӧн?
—Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ 2017 јылдыҥ сыгын айыныҥ 12-чи кӱнинде чыккан 198-чи таҥмалу Jарлыгыла АР-дыҥ культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине государственный корулаш аайынча инспекциязы тӧзӧлгӧн. Инспекцияныҥ бӱгӱнги ижин мынаҥ озо ӧйдӧ тергеениҥ культура аайынча министерствозы бӱдӱрген болгон. Алтай Республиканыҥ бӱдӱреечи јаҥыныҥ јаҥы тергеелик органын тӧзӧгӧниниҥ шылтагы федерал јасакберимниҥ некелтелерин бӱдӱрериле колбулу. Jасакберимде айдылганыла, РФ-тыҥ субъекттериниҥ бӱдӱреечи јаҥыныҥ культураныҥ энчилигин чеберлеери, тузаланары, элбеде таркадары ла ого государствоныҥ јанынаҥ корулаш ӧткӱрери аайынча органдарында оноҥ ӧскӧ иш-молјулар болбос учурлу.

—Инспекция кандый ууламјыла иштеер?
—Озо ло баштап, культураныҥ энчилигин чеберлеерин, тузаланарын ла таркадарын, ого государственный корулаш эдерин федерал ла республикан јасакберим аайынча тӧзӧӧрин јеткилдеери. Ол байлыктыҥ айалгалары кандый болгонына тергее кеминде государственный шиҥжӱ ӧткӱрер учурлу, бу иш база федерал ла республикан јасакберимге тӧзӧлгӧлӧнӧт.
Инспекция бойыныҥ ижин бӱдӱрип тура, бӱдӱреечи јаҥныҥ федерал органдарыла, республиканыҥ государственный јаҥыныҥ бӱдӱреечи органдарыла, јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарыла, јондык биригӱлерле, ӧскӧ дӧ организацияларла ӧмӧ-јӧмӧ иштейт.

—Бистиҥ тергеениҥ јериндеги кереестердиҥ айалгалары кандый?
—Ведомствоныҥ специалисттери культураныҥ энчилигиниҥ объекттери аайынча ӧткӱрген мониторингтиҥ уч-турулталарынаҥ кӧрзӧ, тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестери ӱрелип, јемирилип турганыныҥ шылтактары бир канча: кереестер эскирген, олорды јазаар иштер ӧйлӱ-ӧйинде ӧткӱрилбейт, олордыҥ ээлери ле олорды тузаланаачылар кереес-байлыктардыҥ айалгаларына ајару этпеген, анайда ок экологиялык айалга-шылтак база бар.
Jербойындагы ээлемдик-тудум иштер археологияныҥ объекттерине јаан јеткерлӱ. Jерлерди андый иштер ӧткӱрерине берер тушта јерди ӧйинде бӧлӱбей јадылар, культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине государственный корулаш аайынча инспекцияла ол јерлерле колбулу сурактар шӱӱжилбейт.

—Кереестерди чеберлеери ле корыыры јанынаҥ ээжилерди бусканы учун кандый кезедӱлер бар?
—Ӧрӧ адалган 73-ФЗ таҥмалу федерал јасакла болзо, археологияныҥ кереези ол табылган ла ӧйдӧҥ ала государствоныҥ јӧӧжӧзи болуп јат ла ого корулаш тӧзӧӧр керек. Археологияныҥ артефакттарыныҥ ээжилерге келишпес јайым ӧдӱштирӱзин ӧткӱргени, РФ-тыҥ культура аайынча министерствозыныҥ јарадузы јогынаҥ ӧткӱрген археологиялык кайу-шиҥжӱ ле казынтылар учун бӱгӱнги јасакберимле кату каруузына тургузылар. Jартап айтса, РФ-тыҥ КоАП-ыла болзо, мындый бузуштар эткени учун кезедӱлер эдилер: культураныҥ энчилигиниҥ объекттерин ле олордыҥ јерлерин чеберлеери, тузаланары ла олорго государственный корулаш аайынча некелтелерди, анайда ок корулаштыҥ јериниҥ гран-кыйуларыныҥ кеминде кирелендириштерди бӱдӱрбезе (7.13 тизим); культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине госкорулаштыҥ јарадузы јогынаҥ јер, строительный ле ӧскӧ дӧ иштер тӧзӧзӧ эмезе ӧткӱрзе (7.14 тизим); РФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ объекттерин јоголтсо эмезе ӱрезе (7.14.1 тизим јӱк ле юрлицолорго таркадылат); археологиялык шиҥжӱни эмезе казынты ишти јараду јогынаҥ ӧткӱргени (7.15 тизим); археологиялык иштер ӧткӱрип турала тапкан байлыктарды РФ-тыҥ Музей кӧмзӧзиниҥ государственный бӧлӱгине јаантайын чеберлеерине береринеҥ кыйышканы учун (7.33 тизим).

Граждандарга, јамылу улуска ла юрлицолорго эдилер административный штрафтыҥ кеми 1500 салковойдоҥ ала 20 миллион салковойго јетире.
Анайда ок РФ-тыҥ Уголовный кодексинде андый бузуштар учун уголовный каруузына тургузары база чокымдалган:

РФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ (тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестери) бирлик государственный реестрге кийдирилген объекттерин, табылган кереестерди јоголтконы эмезе ӱрегени учун (243-чи тизим); РФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ (тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестери) бирлик государственный реестрге кийдирилген объекттерин эмезе табылган кереестерди чеберлеериниҥ ле тузаланарыныҥ некелтелерин бусканы учун (243.1 тизим); бедирештӱ иштерди јердиҥ ӱстинде, јердиҥ алдында ла сууныҥ тӱбинде јараду јогынаҥ ӧткӱрип, археологияныҥ не-немелерин алып тура, культурный слойды ӱрегени эмезе јоголтконы учун (243.2 тизим); каршулу эп-сӱмеле тапкан јӧӧжӧни алганы эмезе сатканы учун (175-чи тизим); кандый эп-сӱмени тузаланганынаҥ камааны јогынаҥ, аҥылу тӱӱкилик, билим, художественный эмезе культурный байлык болуп турган не-немелерди эмезе документтерди уурдаганы учун (164-чи тизим).

РФ-тыҥ Уголовный кодексиниҥ 243.1 ле 243.2 тизимдери «черный копательдердиҥ» каршулу керектерине учурлалган. Археологический јалаҥ иштерди јараду јогынаҥ ӧткӱрип турар тушта археологияныҥ энчилиги болгобос јанынаҥ ӱрелген эмезе јоголтылган болзо, уголовный каруузына турарга келижер. «Копательдиҥ» археологияныҥ кереези јербойында темдектелбеген болгон ло ол кереестиҥ јеринде кандый да иштерди кереес бар болгонын билбей ӧткӱрген деп јартаганы, актанганы ого кандый да болужын јетирбес — тӱҥей ле каруузына турарга келижер.

Культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине каршу јетиргедий айалгалар болбозын деп, Алтай Республиканыҥ албаты-јонына ла айылчыларына кереес-энчиле колбулу бастыра сурактарла бистиҥ инспекцияга баштанзын деп сурайдыс. Бистиҥ специалисттер сурактарга толо каруу берип, ӱзе немени јартап, кӧргӱзип берер. Бисле колбу тудары јанынаҥ јетирӱлер бӱдӱреечи јаҥныҥ органыныҥ «Интернет» сетьтеги окылу сайтында бар.

—Инспекция келер ӧйдӧ кандый ууламјыларлу иштер ӧткӱрер?
—Культураныҥ энчилигиниҥ объекттерин чеберлеери аайынча келер јуук ӧйдӧги иштер керегинде айтса, бистиҥ инспекция Росреестрдиҥ Алтай Республика аайынча башкартузыла, «Росреестрдиҥ федерал кадастровый палатазы» деген ФГБУ-ныҥ бистиҥ республика аайынча филиалыла кожо культураныҥ энчилигиниҥ тергеебистиҥ јериндеги объекттериниҥ гран-кыйуларын чокымдаары јанынаҥ иштер баштаар. Бу иштер тӧс ууламјылу иштер болор, олорды ӧткӱрери бир канча јылдардыҥ туркунына улалар. Анайда ок бистиҥ инспекция культураныҥ энчилигиниҥ тергеениҥ јериндеги объекттериниҥ регистрациязын РФ-тыҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ объекттериниҥ бирлик государственный реестринде ӧткӱрерин оноҥ ары улалтар.

Культураныҥ энчилигиниҥ объекттерин корыыры аайынча тергеелик орган шиҥжӱ иштер ӧткӱрип тура, тӱӱкиниҥ ле культураныҥ кереестериниҥ ээлери эмезе јасак аайынча тузаланаачылар болуп турган физический ле юридический лицолор кереес-энчиликти корыырыныҥ јасакберимин канайда бӱдӱрип турганыла колбулу шиҥжӱ иштер база ӧткӱрер. Ого ӱзеери, бистиҥ инспекция культураныҥ энчилигиниҥ объекттериниҥ айалгалары бӱгӱнги кӱнде кандый болгонын јартаары аайынча мониторингле колбулу иштерди ӧткӱрерин тыҥыдар. Ол мониторингтиҥ уч-турулталарыла культураныҥ энчилигиниҥ объекттериниҥ государственный корулажыла колбулу сурактарды јаҥыс ла јасак аайынча тӱрген аайлаштырар эмес, је анайда ок каршузын јетирип турган айалгаларды јоголтор иштер ӧткӱрилер.

Учурал болордо, тергеениҥ албаты-јонын ла айылчыларын кереестердиҥ ле тӱӱкилик јерлердиҥ албатылар ортодо јылдыҥ ла кандык айдыҥ 18-чи кӱнинде темдектелип турган кӱниле АР-дыҥ культураныҥ энчилигиниҥ объекттерине государственный корулаш аайынча инспекциязыныҥ адынаҥ уткып турум. Бу байрамды кереестерди ле јарлу јерлерди корыырыныҥ сурактары аайынча ЮНЕСКО-до тӧзӧлгӧн албатылар ортодогы Ассамблея 1983 јылда јӧптӧгӧн. Оныҥ амадузы — телекейлик культураныҥ энчилигин корыырына ла чеберлеерине телекейлик јондык ајару эдерин јеткилдеери.

—Куучын-эрмек учун быйан.