Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Арга-чыдал јеткенче иштеп ле јадырыс…»

20.04.2018

Данил Кохоев Оҥдой аймакта Алтыгы Талду јуртта јурт јеезениҥ јааны болуп бежинчи јыл иштеп јат. Бӱгӱн тӧрӧл јуртыныҥ эл-јоныла јуук колбуда иштеп турган јиит башкараачыла ӧткӱрген эрмек-куучынды јарлап турубыс.

 

—Данил Яковлевич, Слерди јаан ла калыҥ биледе чыккан-ӧскӧн кижи деп уккам. Ада-энегер, кожо чыккандарыгар, бойыгар керегинде, кыскарта да болзо, куучындап берзегер?

—1970 јылда бу ла Алтыгы Талду јуртта чыкам. Адам коболы сӧӧктӱ Яков Калтанович Кохоев деп кижи болор. Энемниє ады-јолы Зоя Илаптиновна. Ол майман сӧӧктӱ. Ада-энеде бастыра 5 кыс, 6 уул болгоныс. Мен деген кижи биледе 8-чи бала. Адам эзен-амыр. Энем дезе 2009 јылда божоп калган. 2015 јылда эки карындажым ак-јарыктаҥ база јӱре бергендер.

Алтыгы Талдуда 3 класс божотком. 4-10 класстарда Каракол јуртта ӱренгем. Школды божодоло, тӧрӧл јуртымда колхозто иштегем. 1988 јылда черӱге баргам. Черӱдеҥ јанып келеле, мал-ашта иштегем. 1993 јылда колхоз јайрадыларда, карындаштарысла кожо фермер ээлем тӧзӧгӧнис. 2013 јылда талдаштарда Алтыгы Талдуныҥ эл-јоны мени јурт јеезениҥ јаанына тудуп алгандар.

—Айдарда, мында ла чыккан, мында ла іскін. Акыр, куучын-эрмегис толо болзын деп, бир ле аай  бойыгардыҥ билегер керегинде айдып ийген болзогор.

—Бойым дезе 2 уул ла 1 кыс чыдадып јадым. Jааны уул, 23 јашту. Оогожына 18 јаш толор. Кызычакка 9 јаш. Эш-нӧкӧримниҥ ады-јолы Лариса Танзановна. Ол балдардыҥ садигинде таскадаачы болуп иштейт. Бистиҥ, Кохоевтердиҥ калыҥ одузына Бичиктӱ-Боом јурттаҥ келген.

Jакшы-јакшы. Эмди иш-тошко кӧчӧли. Jурт јеезениҥ јааны болорго кӱч пе?

—Бу јамыда 2013 јылдыҥ куран айыныҥ 17-чи кӱнинеҥ ала иштеп јадырым. Баштапкы ӧйлӧрдӧ сӱрекей кӱч болгон. Ченемел де, оєдомол до јокко јуук болгон ине. Карын, јурт јеезеде менеҥ озо иштеген Алексей Ялачинович Яилгаков јаан болужын јетирген. Jурттыҥ эл-јоны база тыҥ јӧмӧгӧн. Таныш эмес иш болзо, кайда ла андый эмей. Оныҥ учун јеҥил деп айдып болбозым. Jурт јерде јадын-јӱрӱм качан јик јок болгон эди.

Эмди бежинчи јыл барып јат. Кажы ла кижиле ак-чек, эптӱ-јӧптӱ эрмектешкени, олордыҥ санаа-шӱӱлтезин лапту укканы бу иште јаан учурлу деп бодойдым. Jадын-јӱрӱмде кандый ла айалгалар болуп јат ине. Олордыҥ ончозын оҥдоп, ӧзӧгиҥ ажыра ӧткӱрзеҥ, бойыҥа да јеҥил болор. Бистиҥ јуртта 200 биле јадып јат. Албатызыныҥ текши тоозы дезе 622 кижи.  Кӧп балдар азыраган 21 биле бар, балдар — 193, пенсионерлер 100 кижи, студенттер — 28. Бӱдӱретен иштер,  аайына чыгатан сурактар кӧп. Ол јогынаҥ кайдаҥ болзын база.

—Крестьян-фермер ээлемдердиҥ айалгазы кандый?

—Jурт ээлем бисте јакшы ӧзӱм алынган деп айдар керек. Фермерлердиҥ мал-ажы јылдаҥ јылга там ла кӧптӧйт. Бӱгӱнги кӱнде јаҥыс ла МТЗ-82 таҥмалу тракторлордыҥ тоозы туку 38-ке јеткен. Jуртта аҥ ӧскӱрип турган улус база бар. Алдында мындагы колхозтыҥ председатели болуп иштеген Олег Байрымович Ченчулаев аҥдар тудат. Арчын Иванович Албанчиновтыҥ билези база аҥдар азырайт. Бу кижи бу јууктарда оору-јоболдоҥ улам јада калды. Jе оныҥ баштап салган кереги токтобос деп сананып турум. Николай Эркенович Кыдыев база аҥ тудуп јат.

Кару ла Александр Кыдыевтер укту мал ӧскӱрет. Акалу-карындаштар Чехоновтор  база јылкыларлу. Бу улустыҥ аттары аймак ла республикан кеминде болуп турган маргаандарда, Эл Ойында јаантайын јеҥӱлӱ јерлерге чыгат. Айвар  Мамаков эки јыл мынаҥ кайра 200 муҥ салковойго укту айгыр садып алган. Укту мал тудуп ӧскӱрери бисте там ла элбеп јат. Фермер-крестьян ээлемдердиҥ тоозы дезе бисте 30-ка једе берген.

Jурт јеезе олорго кандый болуш јетирет?

—Фермерлерге аймактыҥ администрациязыныҥ јурт ээлем аайынча бӧлӱги ажыра ӧлӧҥгӧ дотация-субсидия аларга болужадыс. Jе чынынча айтса, бистеҥ олорго оҥду ла туза јок (каткырат). Мал-аш ӧскӱрген аргачы улус карын биске болужат. Киребис ле аргаларыс андый турганда, канайдар.

Jе айса фермерлер керегинде айдып беригер…

—Jуртта јылдыҥ сайын кӱрдиҥ јанында каток урулат. Бу иште эл-јон сӱрекей эрчимдӱ туружат. Олордыҥ ортозында биске бойлорыныҥ бензиниле, сӱркӱш-солярказыла, тракторыла, кирее-малтазыла болужып турган фермерлер ас эмес. Быјыл  чаган айда бу катокто акалу-карындаштар Яилгаковтордыҥ сыйына учурлай  хоккейле маргаандар ӧткӧн. Тошто Шабалинниҥ, Горно-Алтайсктыҥ, Шашыкманныҥ командалары тартышкан. Алтыгы Талду бойы 3 команда  тургускан. Спортчыларды Яилгаковтордыҥ билелери бойлоры ла кӱндӱлеп азыраган. Jурт јеезеге бу тен айдары јок јаан болуш болгон.

2000-2004 јылдарда чыккан балдар ортодо хоккейле маргаандарды база ӧткӱргенис. Jаҥыс та фермерлер эмес, је јурттыҥ эл-јоны бу да керекте сӱрекей эрчимдӱ турушкан. Хоккей ойноп турган балдардыҥ ада-энелери эт, калаш-боорсоктор быжырала экелгендер. Медальдарды ла грамоталарды јурт јеезе бойы белетеген. Республиканыҥ башчызы быјылгы јылды республикада Хоккейдиҥ јылы деп јарлаганын бис јаҥыс ла јарадып јадыс. Спорттыҥ бу бӱдӱмиле  маргаандар бистиҥ јуртта јаантайын ӧдӱп јат.

—Ленин-Jолдый кичинек јурттарда јашӧскӱримди эрӱӱл јӱрӱм јӱрер јаҥ-ээжилерге таскадары, јаан калаларга кӧрӧ, чала кӱч ле болбой база. Слерде дезе спорттыҥ бӱткӱл «академиязы» иштеп јат. Куучындагар ла, угарга јилбилӱ.

—Калак, улус кижини мактанып ла јат деп айтпазын. Jе бистиҥ јуртта спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдериле маргаандар, чындап та, јаантайын болуп јат. Jаҥы јылдыҥ алдында мини-футболло Соок Таадактыҥ сыйына учурлалган кышкы турнирди ӧткӱрип келгенистеҥ бери туку 20 јылдаҥ ашты. Ого 28-30 командадає ас эмес келет. Айдарда, маргаанда турушкан спортчыларды јаттыргызар ла азыраар керек. Байа ла фермерлерге баштанадыс. Калганчы јылдарда бисти бу маргаандарда койдыҥ эдиле Эркей Кыдыев јеткилдейт. Арткан улус акча-манатла болужат. Оныҥ учун јуртыстыҥ коомой ады качан да чыкпай јат.

Городки деген ойын база ӧзӱм алынат. Маргаандарды дезе аймак кеминде Jеҥӱниҥ кӱнине учурлай Боромзон Ялачинович Яилгаков баштап ӧткӱрет. Бу кижи койлорын кыжыла јакшы азыралда тудуп,  кӱӱк айда биске база ла этле болужат. Бис оныҥ берген эдиле маргаанныҥ туружаачыларын тойо азырайдыс. Турнирге Кырлыктаҥ ла Шабалиннеҥ командалар келет. Быјыл городкини республика кеминде ӧткӱрерге турус.

Ок-јааныҥ маргаандары бисте база бар. Jӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген Леонид Кахтуновты эмдиге јетире јоктойдыс. Jайалталу спортчы ла тазыктыраачы эзен јӱрерде, балдарды ок-јаага јакшы таскаткан. Ол јурттыҥ спортчыларын баштап, туку Омсктоҥ бери јӱрген. Ок-јаала маргаандар бисте Тӧрӧлин коручылардыҥ кӱнине учурлай ӧдӧт. Республикан федерацияныҥ јааны А. Сельбиков быјыл бу маргаандарды Горно-Алтайск јаар кӧчӱрерге сананган. Jе бис оныла јӧптӧжип, бу шӱӱлтени токтодып салдыс. Оны мынаҥ ары Леонид Николаевичтиҥ эземине учурлап ӧткӱрерге турус. Республикан учурлу турнир дезе јайгыда болор. Бу маргаандарда Сибирьдиҥ эҥ тыҥ ок-јаачылары туружары темдектелет.

—Иште кандый уур-кӱчтер бар?

—Комыдайын дезеҥ, уур-кӱчтер табыла ла бербей база (каткырат). Быјыл бистиҥ бюджетте 1 миллион 800 муҥ салковой акча салынган. Кемиле кӧрзӧбис, аймакта бу эҥ ле јабыс бюджеттердиҥ бирӱзи. Одын, кӧмӱр, бензин, запчасть  алар, улуска ишјал тӧлӧӧр керек. Бир сӧслӧ, ӱзе керектер акча-манатта. Туразыныҥ јабынтызы чирип калган јурт јеезе аймакта јаҥыс ла бисте болбой. Jааш јааза, суу оныҥ потологынаҥ кӧндӱре агып јат. Фермерлерде бистиҥ јеезедеҥ артык кажаан-чедендер бар. Албаты-јон јурт јеезениҥ туразын јурттыҥ јӱзи деп, байла, јолду айдып јат. Jазагар, чыныктагар дежет.  Jе бисте акча јок.  Бу суракты аймакта 5-чи јыл улай кӧдӱрип јадым.

Jерлештердиҥ јадын-јӱрӱмин канайып јарандырар, оны канайып ичкери апарар, улусты неле јилбиркедер деген санаалардаҥ бачым айрылар јаҥ, байла, јок. Jе арга-чыдал јеткенче иштеп ле јадырыс. Кезик јӱктеҥ айрылып, јолдорды, библиотеканы аймак кеминдеги башкартуга табыштырдыс.  Иште улустыҥ тоозын астатканы база качалаҥын јетирет. Jурт јеезеде экономист 0,5, бухгалтер 1, тискинчи 0,8 ставкаларда иштейт. Бисте анайда ок спорттыҥ ла јашӧскӱримниҥ сурактарыла иштеп турган специалист бар. Бӱдӱретен иштер дезе баштаҥ ажыра.  Бистиҥ јуртта аракы-чегенле уружып турган улус тыҥ ла јок, је орто-ортозында учурап ла јат. Ачу ашты чек амзабазын, ичпезин деп турганым јок, је аракыны киреледер керек. Албаты ол тушта кӧдӱрилер.

—Балдардыҥ садигиниҥ, школдыҥ, медпункттыҥ айалгалары кандый?

—Бистиҥ школ 11-чи класска јетире. Бӱгӱнги кӱнде анда  84 бала ӱренет. ФАП-та 3 кижи иштеп јат. «Койонок» деп садикке 44 бала јӱрет. Jуртта культураныҥ туразы, «Алып» деп спортзал бар. Олор јакшы иштегилеп јат.

Jуртта јылдыҥ сайын ак-јарыкка 10-12 јаш баладаҥ чыгат. Jаан сӱӱнчи 2017 јылда болгон эмей. Ол јыл јаш балдардыҥ тоозы јӱрӱмнеҥ барган улустыҥ тоозынаҥ кӧп болгон эди. Jӱрӱмнеҥ 4 кижи барарда, ак-јарыкка 10 бала чыккан. Беш баладаҥ чыдадып турган билелер база бар. Олор кӧп балдарлу билелердиҥ тоозына кирет. Лариса Якомаевна Ыжыкова ла Наталья Бадировна Меркитова «Быйанду Эне» деп медальла кайралдаткандар.

—Данил Яковлевич, јылулар келип, тош кайылып баштады. Суу јаанап, эл-јонго качалаҥын јетирбес пе?

—Быјыл бисте кар ас јааган. Оныє учун 2014 јылда болгон «чайык» јуртта база катап болбос болбой. Тӧрт јыл мынаҥ кайра Коротыныҥ суузы не аайлу јаан кӧдӱрилген эди. Суу ол тушта бастыра јалаҥдарды алып, 4-5 кӱрди агыза берген. Jазал иштерге акча чыгарыларда, кӱрлерди ойто јаҥыдаҥ кӧдӱргенис. Сууныҥ эки јарадын бийиктедип, дамба тутканыс. Ого 18 миллион салковой акча барган. Быјыл тош кайылып тӱшкелекте, оныҥ ӱстиле кенерте суу аккан. Карын, дамбалар аргадаган. Jаєыс эки јерде суу јуулган учурал болгон. Кӱрдиҥ јанындагы јараттарды казып,  шаалган тошты ла сууны ол ажыра ӧткӱргенис. Jе текшилей алза, бистиҥ јурт јеезедеги айалгаларды быјыл кем јок деп айдарга јараар. Анайып ла јадырыс.

Jилбилӱ куучын-эрмек учун Слерге јаан быйан. Ижигер мынаҥ да ары једимдӱ болзын деп кӱӱнзеп турум.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина