Алтайдын Чолмоны

Jурттыҥ ӧзӱми — кыймыгуда

20.04.2018

Республикабыстыҥ јаан алтай јурттарыныҥ бирӱзи Шыргайты болор. Беш ичинде турган бу јурттыҥ эл-јоны мал-ажын ӧскӱрип, бала-барказын чыдадат. Jуукта Шыргайтыда болуп, јурт јеезениҥ јааны Амат МОГУЛЧИНЛЕ эрмек-куучын ӧткӱрерге келишкен. Бойы, јурттыҥ јадын-јӱрӱми керегинде ол мынайда куучындаган:

—Мен Шыргайты јуртта чыккам. Ада-энем бу ла јердиҥ улузы. Совхоз ӧйинде энем ашчы, адам тракторист, кийнинде ӧйдӧ малчы болуп иштеген. Биледе бис беш карындаш — эки эјем, акам ла карындажым бар. Акам Экинур јуртта јадат. Оогош карындажым Шыргайтыда ээлемдӱ, бойыныҥ, эјелеристиҥ мал-ажын јууйла, олорды кичееп, ӧскӱрет.

Бойым Шыргайтыныҥ школын ӱренип божотком, эмди Бийсктиҥ педколледжинде заочно ӱренедим. Jурттыҥ башчызы болуп, 2016 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала иштейдим. Менеҥ озо иштеген кижи ӧскӧ ишке барган. Оныҥ чыдуларыныҥ учына јетире база да эки јыл арткан болгон. Бу кижи ӧскӧ ишке барарда, бис, јурттыҥ депутаттары, ортобыста талдаштар ӧткӱргенис. Анайып, мени јурттыҥ башчызына тудуп салгандар.

Бу иштеҥ озо, ӱч јылга улай јурт Советтиҥ депутады болгом. Jурттыҥ айалгазыла, сурактарыла, албаты-јонло таныш болгом деп айдар керек. Оныҥ учун ишке тӱрген темиге бергем. Улустыҥ мени јӧмӧп турганы база болужын јетирет. Аймактыҥ депутаттарыныҥ Совединде бистиҥ депутадыс Светлана Сергеевна Ойношева эрчимдӱ кижи, администрацияда иштеп турган специалисттер бийик ӱредӱлӱ улус.

Мен Шабалин аймактыҥ јурттарыныҥ эҥ јиит башчызы болорым. Бойым 29 јашту. Оныҥ да учун кандый бир сурак боло бергенде, јажыла јаан коллегаларымнаҥ сурап, ӱренерге јӱткийдим. Республиканыҥ јурттарыныҥ кӧп лӧ саба башчыларыла таныш ошкожым. Jаантайын колбу тудуп, јӧп-сӱме сурайдым.

Jурттыҥ башчызыныҥ ижи уур деп билерим. Албаты-јонло иштеер керек. Улус кандый ла суракла баштанат. Кажызы ла сурагы чечилер деп иженип, сакып јат. Бис кӱчис јеткенче болужадыс. Кажы ла кижиниҥ берген сурагы тууразында артпайт. Jурттыҥ адын бийик кӧдӱрерге, албаданып, иштеп ле јадыс. Мындый иште аймактыҥ, республиканыҥ јаандарыныҥ болужы јогынаҥ нени де эдип болбозыҥ. Олор до мыны јакшы оҥдойт ло акча-манатла, техникала јӧмӧлтӧ-болужын јетирип ле јат. Бу ла јолдорды тӱзедерге, уур техника, кыра ижине белетенер алдында болуш сурайдыҥ. Андый болуш бар тушта, иштеерге де јеҥил ине. Иш барып јатканын бойыҥ да, албаты да кӧрӱп јат.

Эмди јӱзӱн-башка шиҥжӱ иштер, некелтелер кӧптӧгӧн. Кандый бир једикпестерди ӧйинде јоголтпозоҥ, штрафтар салатаны кайда. Кезикте чын ла ачына да берериҥ. Jе канайдарыҥ, ол некелтелер республикага Москвадаҥ келип јат, оноҥ ары — аймактардӧӧн, јурттардӧӧн. Бир јанынаҥ јакшылары база бар. Ол ло јурттарды ару тудатаныла колбулу некелтелер биске керектӱ эмей. Эмезе јошкын ийттер болбозын деген некелте. Бастыразы ла керектӱ болгодый.

Эмди Шабалин аймакта «Экобезопасность» деген коммерческий организация иштейт. Ол кажы ла турала, кажы ла билеле јӧптӧжӱ тургузып, контейнер берет. Jурттыҥ администрациязында бир специалист улустаҥ акчаны јууйла, байа организацияга телефон согот. Олор келип, улустыҥ айылдарыныҥ јанында тургузылган контейнердеги сӱрее-чӧпти тартып апарат. Jошкын ийттерди тудала, питомникке апарып турган организация база бар. Оны Шыргайтыныҥ кижизи Артур Сергеевич Шагаев ачып алган. Ол бӱткӱл Шабалин аймакла иштеп јат, вольерлер тудуп алган. Jурттыҥ ветврачыла кожо маҥтадып, јошкын ийттер бар болзо, тудуп апарат.

2010 јылдыҥ тооалыжыныҥ кӧргӱзӱлериле, Шыргайты јурттыҥ эл-јоныныҥ текши тоозы 600 кижидеҥ кӧп болгон. 2015 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде бисте улустыҥ тоозы 670 кире болгон. Балдар кӧптӧйт. Калганчы катап отчет белетееристе, байа «прирост» деген кӧргӱзӱ 103 процент болгон. Республикан јаҥдардыҥ болужыла јуртта јаҥы школ, јаҥы садик тудулган. Бу ла јуукта ФАП-тыҥ јаҥы туразы ачылды. Jурт бир ле јерде турбайт, јаантайын ӧзӱм-кыймыгуда деп айдарга јараар.

Улус мал-аш азырап, иштеп јат. Мында тӧртӧн кире КФХ бар. Мынаҥ озо јылдарда совхоз јайрадыларда, кезик јерлерди Москваныҥ улузы садып алган болгон. Jе јаргылажып, байа јерлерди ойто кайра алганыс. Эмди улус јерлерин мензинип, турлулардаҥ тудуп алган. Jерле колбулу сурак турбай јат, кажы ла кижи јерлӱ, мал-аш та ӧскӱрерге јакшы. Улус гранттар, госјӧмӧлтӧлӧр алат. Былтыр андый јӧмӧлтӧни онноҥ кӧп кижи алган. Бастыразы јаҥы техника садып алды. Ӧлӧҥ ижи, кыра ижи башталза ла јалаҥдарда тракторлор кӧп боло берет. Оныҥ да учун Кан-Оозындӧӧн эмезе каладӧӧн барып јаткан таныштарым телефон согуп, алдындагы совхоз ӧйи санаабыска кирди дежер. Улус тӱнде ӧдӱп бараатса, бастыра кыра тракторлордыҥ одыла јаркындалат. Улус кыра сӱрер, сула отургузар, ӧлӧҥин эдер — јаантайын ла кыймыгуда албаты јаҥыс јерде бир отурбас.
Jуртта сууныҥ эки башнязы тургузылган. Онызы эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јеҥилтип турган эмей. Улус сууны тураларындӧӧн ӧткӱртип алган, кийим јунар машинкалар, јылу туалеттер тургузат. Кажы ла оромдо јети-сегис колонкадаҥ турат. Jаҥыс кышкыда Большевик оромло барган сууӧткӱш эмеш тоҥо берет. Оны туку алдында ӧйдӧ ӧскӧ подрядчиктер јазаган болгон. Эмеш чала једикпестерлӱ эдип салгандар. Jе суузы јок шыралап турган улус јок.

Школдо ӱредӱчилер јеткилинче, балдарысты јакшы ӱредип јат деп айдар керек. Олордыҥ бир-экӱзи ле ӧскӧ јерлердеҥ келген болор. Арткандары Шыргайтыныҥ улузы. Jуртта эки врач бар, база јербойыныҥ улузы. Олордыҥ бирӱзине госпрограмма аайынча тура алгылап бергендер. Олорго улустаҥ комыдалдар јок.

Jиит билелер керегинде айдар болзо, олор бисте база ас эмес. Бойыныҥ ла тӧрӧл јеринде артып, мал-аш ӧскӱрип, бала-барка азырап јаткан билелер. Тӱндӱктӧӧн, Сахалиндӧӧн иштеп барып турган улус бар. Олордыҥ кӧп сабазы ӱредӱзин божодып салган, черӱдеҥ једип келген уулдар. Олор эне-адазына ӧлӧҥди эдижеле, картошконы, мала ажын казала, кышты ӧткӱрип, јас ӧйинде јӱргӱлей берет. Оноҥ ӧлӧҥ эдер тушта ойто јангылайт. Jаантайынга кӧчӱп барган бир-эки биле бар. Бир ӱредӱчи билезиле, оноҥ бир врач кижи база билезиле барган.

Эҥ курч сурак — ол Чаргы-Барагаш-Кан-Оозы деген јол. Бу Беш ичинде јадып турган албаты-јонныҥ эҥ курч сурагы дезем, байла, јастыра болбос. 2000 јылдардыҥ бажында јакшы јол тудулып ла келеделе, иштер токтоп калган. Качан бирде ол јол јазалар эмес пе?

Jурттыҥ ичинде јолдорды грейдерле јаантайын арчып саладыс. Бисте јердиҥ кыртыжы јымжак, тобрак јер. Оныҥ учун јаскыда кар кайылза ла бастыра балкаш боло берет. Кайдӧӧн лӧ барзаҥ, балкашка тӱжӱп каларыҥ. Jайгыда јер топсый берзе, Шабалиннеҥ уур техниканы алдырып, јолдорды тӱзедип саладыс.

Бюджет јанынаҥ айдар болзо, оныҥ јаан ӱлӱзи јуулган каландардаҥ турат. Быјыл Шыргайты јурт каландарды 100 процентке јууп ийген. Улус каландарды бӱткӱлинче тӧлӧп ийип турган болзо, јадыны кем јок деп айдарга јараар. Улус иштенип, каландарды албаданып тӧлӧп јат. Ӧткӧн јылдыҥ кӧргӱзӱлерине кӧрӧ, Шыргайты јакшы кеминде барып јат. Каландар јакшы јуулган, улус кӧп мал-аш бичиткен. Кыш јымжак болгон, корогон мал-аш ас, оныҥ учун мал-аштыҥ тоозы да кӧп.
Мал-ажыстыҥ тоозыла аймак ичинде озочыл ӱч јурттыҥ тоозына киредис. Таҥынаҥ болушту ээлемдер, КФХ-лар аайынча кӧрзӧ, Шыргайты ла Беш-Ӧзӧк Шабалин аймакта эҥ кӧп мал-ашту јурттар деп чоттолот. Улуска тӧс кирелте мал-аштаҥ келип турган. Бензин-солярканыҥ баалары бийиктеп турганы текши иш-керектерге качалаҥын јетирет. Андый да болзо, эл-јоныс мал-ажын ӧскӱрерге, албаданып ла јат.

Шыргайтыда ӱч магазин иштейт. Олордыҥ ээлери јурттыҥ јӱрӱминеҥ бир де туура турбай јат. Кӧӧркийлер кандый ла керек-јарактарда спонсорлор болуп, јаантайын болужат. Арга келижерде, мен олорго коркышту јаан быйаным айдадым.

КФХ-лар бисте база кӧп деп, байа айттым. Олор база јӧмӧлтӧ-болужын јаантайын јетирет. Кандый бир байрам болзо, бойлоры ла телефон согуп, кой болзо, койло, акча болзо, акчала болужат. Jурттыҥ улузы андый буурзак, јаманда да, јакшыда да јаантайын болужар улус. Бисте он сегис пилорама, саар уйлар, јолдыҥ кырында бир кафе бар. Оны Шуну Михайлович Шагаев билезиле тудуп алган. Jолло ӧткӧн улустыҥ бастыразы ла бу кафени мактайт, курсагы да ток, баазы да јеҥил деп. Шыргайтыныҥ јети-сегис кире келини анда иштеп јат. Садикте онноҥ артык кижи иштейт. Школдо иштеп турган улус кӧп. Администрацияда сегис кижи иштейдис. Jуртта библиотека бар. Кыскарта айдар болзо, јуртта јӱрӱм бир јерде турбай, ичкери барып ла јат.

Грек-рим кӱрештиҥ секциязы иштейт, кыстарга бијелеериниҥ кружогы бар. Оны «Алтам» ӧмӧликтеҥ келген келин Лариса Владимировна ӧткӱрет. Ого, балдарысты бијеге ӱредип турганы учун, коркышту јаан быйан айдар керек. Ол анайда ок фитнести ӧткӱрет, јакшы специалист.
Jуртта кӱӱниҥ ле бијениҥ школын ачар деген санаа бар. Jе ол ойто ло акчадаҥ камаанду. Андый школды тӧзӧӧрине керектӱ тура бар. Бу ууламјыда ишти апарарым деп, бек сананып алдым. Былтыр акча јууп, јурттыҥ стадионын јазаганыс. Jаҥы трибуна тутканыс, јаҥыдаҥ сетка алып, чедендегенис. Бӱгӱнги кӱнде стадионныҥ айалгазы, ӧткӧн јылдарга кӧрӧ, јакшы.

Jурттыҥ уулдары канча јылдардыҥ туркунына Кӧк-Бӧрӱ маргаандарда туружат. Мен бойым да он беш јаштаҥ ала ойнойдым. Шыргайтыныҥ уулдары республикан маргаандардыҥ тогус катап јеҥӱчили болгон. Бисте ӱч команда бар. Jылдыҥ ла Кӧк-Бӧрӱле ӧдӱп турган маргаандарга барып јадыс. Анайда ок албатылар ортодогы турнирлерде база туружадыс. Эмди бу ойынга јаш уулдарды ӱредедис. Jуукта Шабалин аймактаҥ Эл-Ойынга ӱч команда апарарыс деп куучындашканыс. Спорттыҥ бу бӱдӱмиле Беш-Ӧзӧк јурттыҥ уулдары база ойнойт. Ат јарышла јилбиркеп турган уулдар кӧп. Олор јарыжатан укту аттар экелип ӧскӱрет. Jылкы ӧскӱрип турган улус кӧп. Jуукта јербойында кайда да јӱске јуук айгыр мал бар деп тоологоныс.

Футболдыҥ, волейболдыҥ секциялары ӧткӱрилет. Jуртта алтай кеп-кийим кӧктӧп турган улус бар. Бӧрӱк, ӧдӱк кӧктӧӧр, аттыҥ јепселин јазаар устарыс бар болгонына, алтай јаҥжыгуларыс ӱзӱлбей, улалып јатканына сӱӱнедим. Jаҥар кожоҥныҥ «Чаҥкыр» деп албаты ансамбли бисте база бар.
Алдында јылдарда школдо ӱренеримде, јай келзе ле кичӱ Эл-Ойындар ӧдӧтӧн. Оноҥ ол јаҥжыгу јоголгон. Бу ишке келеле, эл-јонды бириктирер байрамдарды орныктырар деп санангам. Анайып јайдыҥ 1-кы кӱнинде јурттыҥ байрамын ӧткӱредис. Оныла кожо Балдарды корыырыныҥ кӱни ӧдӧт. Анда бастыра јурттыҥ эл-јоны туружат, алтай маргаандар, ойын-концерт ӧдӧт. Бастыра улус алтай кеп-кийимин кийип алат. Былтыр баштапкы андый байрамыс јакшы ӧткӧн эди.

Эмди Jылгайакка белетенедис. Оны бис јаҥжыкканы аайынча тулаан айдыҥ 30-чы кӱнинде ӧткӱретенис. Jе быјыл бир кезек шылтактардаҥ улам бу байрамды јылдырарга келишкен.
Грек-рим кӱрешле бир јылда аймак кеминде 2 маргаан ӧткӱредис. Футболло аймак кеминде эмезе Беш ичиниҥ јурттары ортодо маргандар ӧткӱрип ийедис. Бажын ачу ашка сугуп алган јашӧскӱрим бисте јок.

Эки јылга эдилген иштиҥ турулталары аайынча отчетты бу јуукта эткем. Улустаҥ мактаганы да, ајарулар да эткени бар. Ол ајаруларды бир де ачыныш јогынаҥ уктым ла мынаҥ ары ижимде олорды бӱдӱрерге кичеенерим. Сананып алган неме кӧп, је бастыразы ла акчадаҥ, бюджеттеҥ камаанду.

Сыгын айда талдаштар ӧдӧр. Оныҥ турулталары кандый болорын кем билер. Ол ӧйгӧ јетире албаданып иштеерим. Оноҥ ары не болорын, кемди талдап алатанын албаты-јон бойы ла кӧрзин. Чындап, бис јурттыҥ башчызын јурт Советтиҥ депутаттары эмес, а јурттыҥ эл-јоны талдаар деген јӧп јарадып алганыс. Jурттыҥ башчызын эл-јон тудар керек деп бодойдым. Албаты талдап алган кийнинде, эл-јонныҥ кӧзине де кӧрӧргӧ јакшы эмей.

К. ЯШЕВ