Алтайдын Чолмоны

Эл-јонго эҥ јуук јаҥ

24.04.2018

АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников кандык айдыҥ 19-чы кӱнинде, Jербойында бойы башкарынарыныҥ байрамы темдектелген кӱнде, башкаруда башчыныҥ башкарганыла јаантайын иштеп турган јербойында бойы башкарынарыныҥ совединиҥ јуунын ӧткӱрген. Jуунныҥ ижинде аймактардыҥ јаандары, јурт јеезелердиҥ башкараачылары ла јурттардыҥ старосталары турушкандар.

Jуунныҥ туружаачылары муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ӧрттӧрлӧ тартыжарына белетенгендерин, јербойында јурт ээлемниҥ кооперативтерин тӧзӧӧриниҥ, ветеринар службаныҥ электрон сертификаттарын тузаланарыныҥ ла эмчиликтерди эмчилерле јеткилдеериниҥ сурактарын кӧрӱп, шӱӱшкендер. Башчы кире сӧзинде «Бис слерле кожо эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырарга ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јадырыс, бисте мынаҥ каруулу ла мынаҥ бийик молјулар јок» — деп айткан. Ол федерал тӧс јердиҥ болужыныҥ, Россияныҥ Президенти Владимир Путинниҥ ајарузыныҥ шылтузында бис тергеебисте калганчы ӧйдӧ иште бийик једимдерге јеткенис. Jе бӱдӱретен иштер эмди де кӧп. Jурт јеезелердиҥ јаандары ла старосталар дезе албаты-јонло сыраҥай јуук колбуда иштеп турган улус болуп јат. Оныҥ учун бу јуунды тегин туштажу деп айдарга арай ла ас, ого јаан учур берер керек деп темдектеген.

Башчы јуунда республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ айалгалары керегинде элбеде куучындап, быјылгы јаста бӱдӱретен иштерге јаан ајару эткен. Бӱгӱнги кӱнде јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱмниҥ программазын ыраак јурттарда толо тузаланар некелтелер туруп јат. Jурт јаткандардыҥ су-кадыгын тыҥыдарына туура салбас ајару эдип, олорго чыҥдый болуш јетирери база јаан учурлу. Башчы јурт јеезелердиҥ јаандарына баштанып, јербойында јеткерлӱ учуралдарды болдыртпазын јеткилдеери эҥ баштапкы јерде болор учурлу деп айткан. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ башкараачылары агаш аразында ӧрт болор сакыбаган учуралдарга ажындыра белен болор учурлу. Кӱӱк ле кичӱ изӱ айларда кедери тайга-ташта кар кидим кайылып баштаза, суулар экинчи катап кӧдӱрилип, кӧпчиир аргалу. Ого база белен болор керек. Улу јеҥӱниҥ байрамына белетеништӱ иштерди баштап, јурттардыҥ оромдорын, айылдардыҥ јанын сӱрее-чӧптӧҥ арутаар керек.

Jуунда муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ ӧртлӧ колбой болуп турган айалгалар керегинде јетирӱни Россияныҥ МЧС-ныҥ Алтай Республикадагы башкартузыныҥ јааны Андрей Бурлаков эткен. Оныҥ айтканыла, тургуза ӧйдӧ республикада 246 јуртта ӧрт болгодый чочыдулар темдектелген. Jыш агашту јерлерде андый јерлердиҥ тоозы — 76. ²ртлӧ тартыжарына тергееде 284 группа тӧзӧлгӧн. Ого текши тооло 1220 кижи кирип јат. МЧС-тыҥ ишчилери шиҥжӱлӱ рейдтер ӧткӱрип, агаш аразыныҥ јуугында јердиҥ 590 участогы бар болгонын јартаган. Рейд ӧйинде јердиҥ 472 участогы шиҥделген ле 422 учуралда МЧС-тыҥ некелтелерин бускан учуралдар илезине чыгарылган. А. Бурлаков эл-јон ортодо јартамалду ишти кандык айдыҥ 23-чи кӱнине јетире ӧткӱрип салар керек деп айткан. Кӱӱк айдыҥ 1-кы кӱнине јетире дезе сӱрее-чӧпти јайладып, кургак ӧлӧҥди ле јалбырактарды чыгара тӧгӧр керек.

Jурт ээлемниҥ министриниҥ ордынчызы Айдарбек Нурсолтанов кооперативтердиҥ ӧзӱминиҥ ижи керегинде куучындаган. Оныҥ айтканыла, быјылгы јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнине јетире тергеениҥ јурт ээлеминде бастыра 36 кооператив иштеген. А. Бердников муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарына государство кооперативтердиҥ ээлерине субсидия берер аргалу болгоны керегинде айткан. Jурт ээлемниҥ кооперативтери ол субсидияны обьекттерди чыныктап јазаарына, башка-башка тудум иштерге, техника аларына, эдим-јазалдарды кондырып тургузарына, аҥылу ууламјылу кӧлӱктер аларына, лизингтиҥ јӧптӧжӱлери аайынча эдилип турган взностыҥ акчазын јарымдай да болзо, тӧлӧӧрине тузаланар аргалу. Бир кооперативке берилетен субсидияныҥ текши кеми 70 миллион салковой акчадаҥ ашпас учурлу.

Jуунда эл-јонды тӱктеҥ эдимдер эдетен ле оны садатан иштерге јилбиркедери керегинде сурак база элбеде шӱӱжилген. Тургуза ӧйдӧ бу јанынаҥ Кан-Оозы ла Оҥдой аймактарда ченелтелӱ иштер ӧдӱп јат. Бу аймактарда иш јок отурган тӧрт кижиге бу ууламјыла иштеерине ле кийистеҥ эдимдер эдерине 20 кижини ӱредерине акча чыгарылган. Ишти бистиҥ тергееде «Алтай кийис» деген кооператив баштап ӧткӱрет. Бу предприятиеге пайщиктер болуп кирерге, 200 кижи кӱӱнзеген. Кооператив кӱӱк ле кичӱ изӱ айларда јербойыныҥ улузынаҥ тӱк садып аларга белетенет.

Ветеринар службаныҥ электрон сертификаттарын тузаланып баштаары керегинде бу комитеттиҥ јааны Айдар Тодошев куучындаган. Оныҥ айтканыла, бистиҥ республикада бастыра бӱдӱм товарлардыҥ окылу чаазын-документтери јаан изӱ айдаҥ ала «Меркурий» деген федерал јетирӱлик система ажыра окылу темдектелер. Оныҥ аҥылу программазына ветеринар сертификаттардыҥ электрон бӱдӱми кийдирилген. Малда иштеген бастыра улус быјылгы јылдаҥ ала бастыра документ-чаазындарды бу программа ажыра ӧткӱрер учурлу. «Меркурий» деген јазал-системада малды азырап ӧскӱргенинеҥ ала оны розничный садуга аткарганына јетире јетирӱлер салынып јарлалар. Чокымдап айтса, быјылгы јылдаҥ ала малдыҥ кажы ла ээзинде оныҥ малы кандый ээлемде ӧскӧнин, оны качан ла кайда сойгонын, эттеҥ белетелген курсак-тамакты кемдер эткенин керелген сертификаттар болор учурлу. Бу сурактар аайынча тындулардыҥ ооруларыла тартыжып турган станциялардыҥ ишчилери јурт ээлемниҥ ишчилери ортодо јартамалду иштер ӧткӱрет. Ветеринар службаныҥ јааны бисте анайда ок байа билогический таштанчылар деп адалып турган немелерди јоголторы аайынча иштер канайда ӧдӱп турганы керегинде куучындаган. Айдар Петрович бу ууламјыда бӱдӱрип турган бастыра иштеридиҥ тӧс учуры кижиниҥ су-кадыгын корулап аларыла колбулу болуп јат деп темдектеген.

Су-кадыктыҥ министри Владимир Пелеганчук бойыныҥ јетирӱзинде бӱгӱнги кӱнде республикада 894 врач иштеп јат деп угускан. Калада 481, јурт јерлерде 368 врач иштеп јат. Аҥылу орто ӱредӱлӱ медишчилердиҥ тоозы — 2558. 1198 медишчи калада, 1361 кижи јурт јерлерде иштеп јат. Бистиҥ эл-јон он муҥ кижи бажына 39,2 врачла јеткилделген. Бу тооны Сибирьдеги ле ороондогы кӧргӱзӱлердеҥ бийик деп айдар керек. Jе андый да болзо, бисте медишчилердиҥ тоозы једишпей јат. Шабалин аймактыҥ эмчилигинде бу сурак сӱрекей курч туруп јат. Jадар јер јок болгонынаҥ улам эмчилерде јурт јерлерге барып иштеер кӱӱн јок. Башчы куучын айткан улустыҥ шӱӱлтелерин ајарулу угуп, муниципал јаҥныҥ органдарыныҥ ишчилериниҥ курч сурактарыныҥ аайына чыгарга болужарыс деп бӱдӱмјилеген.

Владимир Пелеганчук быјыл бистиҥ тергееге алты врач-терапевт, јети врач-педиатр ла эки врач-стоматолог келип иштеер деп айткан. Министерство бийик ӱредӱлӱ специалисттерди ишке Шабалин, Майма, Кан-Оозы, Чамал, Оҥдой аймактар јаар ийер. Эки врач республикан эмчиликте ле тиш эмдеер республикан поликлиникада иштеер.

Jуунда республиканыҥ бӱдӱреечи јаҥыныҥ органдарыныҥ чыгартулу ишчилери јурт јеезелердиҥ јаандарыныҥ ла старосталардыҥ берген сурактарына каруулар берген. Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ ассоциациязыныҥ председатели Евгений Понпа дезе эрчимдӱ иштӱ старосталарга бу организацияныҥ Быйанду самараларын ла акчала сыйларын табыштырган.

Кайралдарды Чамал аймакта Толгойок јурттыҥ, Улаган аймакта Jазулу јурттыҥ, Кош-Агаш аймакта Белтир јурттыҥ, Шабалин аймакта Мукур-Чаргы јурттыҥ, Оҥдой аймакта ²лӧтӱ јурттыҥ, Кан-Оозы аймакта Jодралу јурттыҥ, Чой аймакта Красносельское јурттыҥ, Турачак аймакта Удаловка јурттыҥ, Майма аймакта Майма јурттыҥ Филиал деген микрорайоныныҥ, Кӧксуу-Оозы аймакта Кујурлу јурттыҥ старосталары Ольга Мячина, Римма Чалчикова, Василий Сурунов, Сергей Бадиков, Виктор Тоймогошев, Федор Соколов, Софья Булочникова, Надежда Морозова, Виктор Ковязин ле Василий Чанчибаев алгандар. Jербойында бойы башкарынарыныҥ байрамы темдектелген кӱнде муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ассоциациязыныҥ Быйанду самаразыла јондык иштерде эрчимдӱ туружып турганы учун Горно-Алтайск каланыҥ «Лебедь» деген ТСЖ-ныҥ председатели Людмила Чекчеева база кайралдаткан.

Ол ло кӱнде Павел Кичияктыҥ адыла адалган эл театрда Jербойында бойы башкарынарыныҥ кӱнине учурлай кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн. Jуунныҥ туружаачыларын АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ адынаҥ вице-премьер Наталья Екеева уткыган. Ол јербойында бойы башкарынарыныҥ органы эл-јонго эҥ ле јуук орган болуп јат, улус бу јаҥга бӱдӱп, ого ижине каруулу кижини талдап алат деп темдектеген. Бу байрамды В. В. Путин 2012 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде јӧптӧгӧн. Бистиҥ тергееде 102 муниципал тӧзӧлмӧ, каланыҥ 1 округы, 91 јурт јеезе иштеп јат. Олор 246 јуртты ла каланы башкарат. Анайда ок муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ соведи једимдӱ иштейт. Старосталардыҥ институды дезе 2016 јылда тӧзӧлгӧн. Ишјал јогынаҥ иштеп турган старосталар јурт ла аймак кеминде болуп турган сурактардыҥ аайына чыгарга муниципал тӧзӧлмӧлӧрӧ јаан болужын јетирет.

Вице-премьер «Jербойында старосталардыҥ институдын тӧзӧӧр деген јӧп чын болгонын јӱрӱм керелейт. Бистиҥ јурттардыҥ ортолоры бой-бойынаҥ ыраак, оныҥ учун старосталарды спутниктиҥ колбузыла јеткилдеерге кичеенедис» — деп айткан.

Кӧдӱриҥилӱ јуунныҥ туружаачыларын анайда ок АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели В. Н. Тюлентин ле муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ совединиҥ јааны Е. А. Понпа уткыгандар. Jуунда иштиҥ озочылдарына кайралдар табыштырылган. Улаган аймактыҥ администрациязыныҥ экономика ла бюджет аайынча бӧлӱгиниҥ баш специализи Ольга Белеева «За безупречную службу в Республике Алтай» деген темдекле кайралдаткан. Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталары Майма аймакта Кызыл-²зӧктӧги јурт јеезениҥ специализи Мария Ашовага, Чамаладагы јурт јеезениҥ гражданский коруланыш аайынча специализи Аржан Ешовко, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ акча-манат аайынча бӧлӱгиниҥ консультанты Александр Кудрявцевке, Чой аймактыҥ администрациязыныҥ тискинчизи Сергей Кунщиковко, Майскийдеги јурт јеезениҥ јааны Валентина Курускановага, Шабалин аймактыҥ администрациязыныҥ 1-кы разрядту баш специализи Ирина Устюжанинага, Кан-Оозы аймакта Талицадагы јурт јеезениҥ јааны Людмила Черепановага ла каланыҥ администрациязыныҥ тӧзӧмӧл лӧ документтер аайынча бӧлӱгиниҥ качызы Ирина Чинаровага табыштырылган. Jербойында бойы башкарынарыныҥ органдарында ак-чек ле эрчимдӱ ижи учун АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ Быйанду самараларыла Кош-Агаш јурттыҥ администрациязыныҥ баш специализи Жулдуз Джуманова ла Оҥдой аймакта Кеҥидеги јурт јеезениҥ баш специализи Ираида Сульянова кайралдаткандар.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын Кӧксуу-Оозы аймакта Катандудагы јурт јеезениҥ јааны Ольга Каланчина, депутаттардыҥ каладагы Совединиҥ консультанты Наталья Зенкова, Кан-Оозындагы јурт јеезениҥ специализи Ольга Тасова, Шабалин аймакта Jекјиектеги јурт јеезениҥ специализи Татьяна Шадрина, Оҥдой аймактыҥ администрациязыныҥ ГО-ныҥ керектери аайынча службазыныҥ диспетчери Олег Хабаров, Чамал аймакта Бешпелтирдеги јурт јеезениҥ баш специализи Елена Татанакова, Турачак аймакта Артыбаштагы јурт јеезениҥ специализи Лилия Олейникова, Кош-Агаш аймактыҥ администрациязыныҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Алексей Шонхоров, Майма аймактыҥ администрациязыныҥ бӧлӱгиниҥ јааны Оксана Шелегова ла о. ӧ. алгандар.

Jербойында бойы башкарынарыныҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун каланыҥ ла аймактардыҥ кӱӱлик ӧмӧликтериниҥ ле артисттериниҥ ойын-концертиле тӱгенген.

П. КАБАР